پسپۆران و شارەزایانی بواری پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان و سیاسەتی دەرەوە و تایبەتمەند لەسەر بارودۆخی عێراق، بۆچوونی تایبەتیان لەسەر بارودۆخی عێراق هەیە و پێیانوایە ئەو بارودۆخەی ئێستا پرۆسەی سیاسیی عێراقی پێدا تێدەپەڕێت، بارودۆخێكی ئاسایی نییە، لەمەش خراپتر ئەوەیە كەڵەكەبوونی كێشە سیاسییەكان بە ئاڕاستەیەك دەڕۆن كە لەگەڵ وادەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا مەزندە بكرێت، بارودۆخەكە بەجۆرێك ئاڵۆز بێت كە مەزندە نەكرێت چی روودەدات، هەردوو پرۆفیسۆر مارینا ئۆتاوایی و دانیاڵ كەیسی لە تازەترین توێژینەوەیاندا كە لە ئامۆژگای كارینجی بە ناونیشانی (العراق: ائتلاف مشدود ومتوتر) بەمجۆرە باسی بارودۆخی عێراق دەكات: (ئەو هاوپەیمانیەی بۆ پشتگیری حكومەتی یەكێتی نیشتمانی عێراق لە دیسەمبەری 2010 پێكهات، زۆر ئاماژەی گرژی و ئاڵۆزی لێدەركەوتووە، ئەگەری ئەوە دەكرێت ئەو هاوپەیمانییە هەڵبووەشێتەوە، هەموو ئەمانەش لە كاتێكدا روودەدەن كە پێوەندییەكانی عێراق و ئەمریكا بە قۆناغێكی هەستیار تێدەپەڕێت، كە ئەویش كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكایە، ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی ئەم هەنگاوەی هەڵەیە، بەڵام بەپێی رێككەوتنەكە پێویستە لەسەری بكشێتەوە، هەربۆیە گوشار لەسەر حكومەتی عێراق دەكات سەرلەنوێ دانوستاندن لەسەر ئەو مەسەلەیە بكرێتەوە، لەم حاڵەتەدا سەرۆك وەزیرانی عێراق حەز دەكات هێزەكانی ئەمریكا بمێننەوە، بەڵام ناتوانێت ئەم هەنگاوە هەڵبگرێت، لەبەر ئەوەی ترسی ئەوەی هەیە چاوخشاندنەوە بە مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، ببێتە هۆی هەڵوەشانەوەی هاوپەیمانیەكە، بەڵام موقتەدا سەدر كە بەكردەیی خۆپیشاندانی دژی مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا رێكخستووە، هەڕەشەی ئەوەی لە مالیكیی كردووە ئەگەر هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بمێننەوە، ئەوا لیستی سەدر لە حكومەت دەكشێتەوە).

هەردوو پرۆفیسۆر مارینا ئۆتاوای و دانیال كەیسی لەمە زیاتر باس لە گرژی و ئالۆزی پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكەن و جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە مەترسیەكە تەنیا هەڵوەشانەوەی هاوپەیمانی نیشتمانی نییە وەك گەورەترین فراكسیۆنی پەرلەمانی، بەڵكو لیستی دەوڵەتی یاسا لەنێو هاوپەیمانی نیشتمانی كێشەی لەگەڵ لیستی ئەلعیراقیەش هەیە و بارودۆخەكە بەجۆرێكە هەموو لایەنەكان سیاسەتی (حافە الهاویة) پیادەدەكەن و هەوڵدەدەن تا ئەوپەڕی بەرژەوەندی خۆیان لەبەرچاوبگرن و ئەوەی پێیان دەكرێت بەدەستی بهێنن، ئەمەش زۆرجار لەوانەیە بەپێی مەزندەی هەڵەی لایەنە سیاسییەكان تەنگژەیەك دروست بكات، كە مەزندە نەكرێت ئاكامەكەی بەرەو كوێ دەچێت، ئەم مەترسیەی ئەو دوو پرۆفیسۆرە تایبەتمەندە لەسەر بارودۆخی عێراق ئاماژەیان پێكردووە، لە چەند خاڵێكدا كۆیانكردۆتەوە:
1- بوونی دابەشبوون و لێكترازان لەنێو ریزەكانی هاوپەیمانی نیشتمانی(ئیئتیلافی شیعە).
2- بوونی ئاڵۆزی لەنێوان پەرلەمان و حكومەتی عێراقیدا.
3- ململانێ و ركابەری لەنێوان حكومەتی ناوەندی و هەرێم و حكومەتی لۆكاڵی پارێزگاكان.
4- بوونی ئالۆزی لەنێوان شەخسی نوری مالیكی سەرۆك وەزیران و موقتەدا سەدری سەرۆكی تەیاری سەدر.
5- بوونی ئاڵۆزی لەنێوان شەخسی نوری مالیكی سەرۆك وەزیران و د.ئەیاد عەلاوی سەرۆكی لیستی ئەلعراقیە.
بەڵام ئەوەی جێگەی هەڵوەستە كردنە هەردوو پرۆفیسۆر هۆكاری گەیشتن بەم كێشانەو گەیشتن بە دەرگا داخراوەكان بۆ چۆنیەتی جێبەجێ كردنیان، دەبەستنەوە بەو مامەڵەیەی حكومەتی ئێستای عێراق لەگەڵ كێشەكان دەیكات، لەمبارەوە هەردوو پرۆفیسۆر دەڵێن: (سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەگەر لەبەرژەوەندی خۆی بوو زیاتر مەیلی بەوجۆرەیە دەق و رۆحی دەستووری عێراق پشتگوێ بخات، بەڵام سەبارەت بە دامەزراندنی ئەنجومەنی باڵای سیاسەتە ستراتیژییەكان، كە بەپێی رێككەوتنی هەولێر لە چوارچێوەی دەستپێشخەریەكەی بارزانی بڕیاری لەسەر دراوە، مالیكی جەخت لەوە دەكاتەوە دەبێت ئەم ئەنجومەنە ئەنجومەنێكی راوێژكاری بێت هەتا دەستوور هەموار دەكرێت).

ئەم مامەڵەیە وەك ئەو دوو پرۆفیسۆرە ئاماژەی پێدەكەن، پیشاندانی چۆنیەتی مامەڵەكردنی سەرۆك وەزیرانی عێراقە لەگەڵ دەستوور و بەو شێوەیەی لەبەرژەوەندی خۆیدایە، هەر لەم پێناوەشدا و بۆ ئەوەی هەردوو وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ راستەوخۆ لەژێر دەسەڵاتی خۆیدا بمێنێتەوە، هەتا ئێستا هیچ كاندیدێكی لیستی ئەلعراقیەی قبووڵ نەكردووە، هەروەها وەزارەتی ناوخۆش كە پێویستە بدرێت بە یەكێك لە لایەنەكانی هاوپەیمانی نیشتمانی ئەویش هەرلە ژێر كۆنترۆڵی سەرۆك وەزیرانە، لەمبارەوە بەدەق لە راپۆرتەكەیاندا هاتووە: (حكومەتی یەكێتی نیشتمانی لەگەڵ ئەوەی لەدوای نائومێدیەكی زۆر دروست بوو، بەڵام كاتێك نوری مالیكی حكومەتی راگەیاند، حكومەتێكی نیوەچڵ بوو، ژمارەیەك وەزیری بەسیفەتی وەزیر بەوەكالەت دانابوو، هەروەها لەگەڵ ئەوەی بڕیاربوو ئەو سێ وەزارەتە دابەشبكرێت، بەڵام تائێستا دابەشنەكراوە و هیچ وەزیرێك بەرەسمی بۆ ئەو سێ وەزارەتە (بەرگری، ئاسایشی نیشتمانی، ناوخۆ) دانەنراون، هەتا ئێستاش مالیكی خۆی بەوەكالەت وەزیری هەرسێ وەزارەتەكەیەو كۆنترۆڵی هەرسێ وەزارەتەكەشی كردووە).

سەبارەت بەو كێشانەی بەمجۆرە لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بوونیان هەیەو بێجگە لەنێوەندە ناوخۆییەكان لە نێوەندە جیهانیەكانیشدا بۆتە جێگەی مشتومڕ و هەڵوەستە لەسەركردن، پرسیارمان لە ئەمین هادی عەباس پەرلەمانتاری لیستی دەوڵەتی یاسا لەناو هاوپەیمانی نیشتمانی كرد، بەڵام ئەمین هادی ئەم مەسەلانەی تەنیا بە گەورەكردن لەلایەن میدیاكانەوە وەسفكرد و بەوجۆرە بۆ گوڵانی باسكرد، كێشەكان روو لەچارەسەرن نەك ئاڵۆزبوون، لەمبارەوە وتی: (هۆیەكانی راگەیاندن بارودۆخەكان بەم شێوە گەورە دەكەن و پیشانی دەدەن. ئەگەر نا بەپێی گفتوگۆی نێوان لایەنە سیاسییەكان هیچ ئاڕاستەیەك نییە كە بارەكە بگاتە كێشە و گرفت، بەڵام بەهۆی میدیاكان و لێدوانە سیاسییەكان كە بەشێوەیەك شیدەكرێتەوە كە بارودۆخەكە خراپە و كێشە لەئارادا هەیە و وادەزانن بارەكە دەبێتە هۆی كشانەوەی هەندێك لە لایەنە سیاسییەكان لە پڕۆسەی سیاسی، بەڵام ئەوانەی كە لە نزیكەوە بەئاگان لە بارودۆخەكان باش دەزانن كە شتی وانییە و من پێموایە ئێمە گەیشتووینەتە ئاستێكی باش لە گفتوگاكان و هەموومان هاوڕاین لەسەرئەوەی كە مەسەلەكان لەڕێگەی گفتوگۆ چارەسەربكەین)).

چارەسەركردنی كێشەكان بە گفتوگۆ ئومێدی هەموو لایەكە، بەڵام وەك دەبینین زیاتر لە 17 مانگ بەسەر هەڵبژاردنەكاندا تێپەڕیوە، بەڵام هێشتا كێشە سەرەكیەكانی حكومەت چارەسەر نەكراوە و هێشتا مشتومڕەكان لەسەر ئەوەن چۆن هەندێك پۆست هەن پڕدەكرێنەوە، هەربۆیە پرسیاریشمان لە پەرلەمانتار جومعە عەتوانی پەرلەمانتاری ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لەهاوپەیمانی نیشتمانی كرد، بەڵام ئەو پێیوایە كێشە هەیە و هۆكاری كێشەكانیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە هەندێ لایەن هەوڵدەدەن بۆچوونی خۆیان فەرز بكەن یان بیسەپێنن، لەمبارەوە بە گوڵانی راگەیاند: (ئێمە لە قۆناغێكی گواستنەوەداین، بۆیە لەوانەیە هەندێك لایەن هەبن وەك كەسایەتی یان وەك پارت یان تەنانەت وەك فراكسیۆنی پەرلەمانی كە هەوڵبدەن دەسەڵاتیان بسەپێنن لەسەر بۆچوونی كەسایەتی و پارت و فراكسیۆنەكانی بەرامبەر، بەڵام كاتێك كە بۆچوونەكان تێكەڵ بە یەك دەبن و جیاوازی لە هەڵوێست و را و بۆچوونەكان دێتەكایەوە، هەر كەسێك هەوڵبدات لایەنی بەرامبەر فەرامۆشبكات، بێگومان ئەوكات دەكەوێتە بەرەدەم دیموكراسییەت و دەستاودەستكردنی ئاشتییانە بۆ دەسەڵات، بۆیە بەتێپەڕبوونی كات و چەسپاندنی پرۆسەی دیموكراسی ئەوە هەموو شتێك ئاسایی دەبێتەوە و لایەنە فەرامۆشكراوەكان دەگەنە مافەكانی خۆیان. ناكرێ بەگشتی حوكم لەسەر پرۆسەكە بكەین و بیخەینە چوارچێوەی چەند هەڵوێستێك كە لێرە و لەوێ وەرگیراوە، لەبەرئەوەی پرۆسەی دیموكراسی لە عێراق ئەمڕۆ پرۆسەیەكی تازە لەدایكبوو و نوێیە، بەشێوەیەك كە بۆتە نموونەیەك تەنانەت لە تەواوی ناوچەكە، لەوانەیە ئەمڕۆ زۆربەی وڵاتانی عەرەبی ستایشمان بكەن لەسەر ئەم قۆناغە گواستنەوەیەمان و لەسەر دەستاودەستكردنی ئاشتییانە بۆ دەسەڵات، بۆیە من پێموایە كە ئەم مەسەلەیە تەنیا پەیوەستە بە كات. هەروەها ئەم راستییانە بەندن بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، هەروەك كە ئێوەیش دەزانن كە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان قەوارەیەكی گەورەی لێ نەكەوتەوە بەشێوەیەك كە بتوانێت حكومەتێكی زۆرینە پێكبهێنێت بەشێوەیەكی دروست و بەو شێوەیەی كە لە دەستووردا هاتووە، بۆیە لێكچوونی رێژەیی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان سێبەری بەسەر بارودۆخەكان داپۆشییە. ئەمڕۆش هەموو كەسێك كاردەكات بۆ وەدیهێنانی ئیستیحقاقاتەكانی، هاوكات تێڕوانینی حزبی و تایفەگەریی تەسك لەسەرووی هەموو دەنگە باشەكانی دیكەیە كە باشە و چاكەیان بۆ عێراق دەوێت، تاكو ئەمڕۆش لە شیكردنەوەی دەستوور و ماددەكانی دەستوور كێشە هەیە و هێشتا نەمانتوانییە بگەینە شیكردنەوەیەكی دیاریكراو، تەنانەت گەر دادگای ئیتیحادی ماددەیەكی دەستووری بەشێوەیەك شیبكات ئەوكات دەنگ بەرزدەبێتەوە لەدژی دادگا و بە دادگایەكی نادەستووری ناوی دەنێن بەو ئیعتوبارەی كە پەرلەمانی عێراقی دەنگی لەسەر نەداوە. بۆیە ئێمە هێشتا لە قۆناغی گواستنەوەداین و پێویستیمان بە كات و سەبر هەیە لەگەڵ بەرزڕاگرتنی بەرژەوەندییە نیشتمانییە گشتییەكان لەسەرووی بەرژەوەندییە تایبەتییەكان)).

عەتوانی كە پەرلەمانتاری هاوپەیمانی نیشتمانییە ئاماژە بەوە دەكات كە مەیلێكی خۆسەپاندن لەلایەن حكومەتی ئێستای عێراق بەدی دەكرێت، ئەمەش بەپێچەوانەی ئەو قسانەی هادی ئەمین عەباسی پەرلەمانتاری لیستی دەوڵەتی یاسا لە هاوپەیمانی نیشتمانی دەیكات، لەناو هاوپەیمانی نیشتمانیشدا لێكترزان هەیە، هەربۆیە بۆ زیاتر تیشك خستنە سەر ئەم لایەنە پرسیارمان لە پەرلەمانتاری لیستی ئەلعراقیە كازم شەمەری-ش كرد، شەمەری جەختی لەسەر ئەوەكردەوە جارێكی دیكە عێراقیەكان رێگەنادەن عێراق بگەڕێتەوە بۆ دیكتاتۆری، بەڵام لە حاڵی حازردا مەیلێكی حزبی بۆ خۆسەپاندن و دیكتاتۆری هەیە، بەڵام ئەمەش بەو راددەیە مەترسیدار نییە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەو حزبە دەستبەرداری ئەو مەیلە دیكتاتۆرییە نەبێت، ئەوا لەهەڵبژاردنی داهاتوو دەنگ بەدەست ناهێنتەوە، لەم بارەوە بە گوڵانی راگەیاند: (ئەمە مەسەلەیەكی زۆر هەستیارە و زۆرینەی هاووڵاتیان بیر لەم شتە دەكەنەوە، بەڵام بەپێی میكانیزمەكانی دەستوور هیچ ئەگەرێك بوونی نییە لەوبارەیەی كە جارێكی تر دیكتاتۆرییەت بگەڕێتەوە، لەوانەیە دیكتاتۆرییەتێكی حزبی هەبێت و پراكتیكە بكرێت، بەڵام ئەم دیكتاتۆرییەتە تەنیا لەماوەی 4 ساڵەكە درێژە دەكێشێت و پاش 4 ساڵ كۆتایی دێت بەهۆی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ، بۆیە مەحاڵە جارێكی تر دیكتاتۆرییەت بگەڕێتەوە بۆ رژێمی عێراقی، بەڵام ئێمە تاكو ئەمڕۆش باوەڕمان بە چەمكی ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی نییە. بۆیە باوەڕنەبوونمان بە چەمكی ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی چەند رەنگدانەوەیەك لەسەرمان دروست دەكات كە نزیكە لە دیكتاتۆرییەت، لەبەرئەوەی ئەركی ئۆپۆزسیۆن هەمیشە راستكردنەوە و بەهێزكردنی ئەدای حكومەتە، هەروەها هەمیشە ئاگاداركەرەوەی جەماوەرە لەسەر هەڵەكان، بۆیە دووبارەی دەكەمەوە جیاوازی هەیە لەنێوان گەڕانەوەی دیكتاتۆرییەت و ئاییندەی دیموكراسیەت. لەبەر ئەوەی بەهۆی سیستەم و دەستووری عێراق دیكتاتۆریەت ناگەڕێتەوە بۆ عێراق، بەڵام ئایا بترسین لەبارەی كەشوهەوا و رەوشی دیموكراسییەت لە عێراق؟ من دەڵێم «بەڵێ»، ئێمە ترسێكی گەورەمان هەیە لە نەمانی مومارەسە دیموكراسیەكان، لەبەرئەوەی ئەو درووشمانەی كە بەرزدەكرێنەوە تەنیا بۆ هەڵخەڵەتاندنی هاوبەشە سیاسییەكان و شەقامە لەوبارەیەی كە كەرەستەی دیموكراسی هەیە لە بەڕێوەبردنی پرۆسە سیاسییەكە، بەڵام تاكڕەوی پارتێك یان كوتلەیەكی دیاریكراو لە دەسەڵات سەپاندن لەسەر حكومەت و هەڵستێت بە تاكڕەوانە لە بەڕێوەبردنی پرۆسە سیاسییەكە بەشێوەیەكی گشتی و لەسەر كاری حكومی بەشێوەیەكی تایبەت، من وەكو ئەندامێكی پەرلەمان زۆر دەترسم لە قۆناغی داهاتوودا پرۆسە دیموكراسییەكە دووچاری فەرامۆشكردن بێت لەلایەن هەندێك لەو لایەنانەی كە باوەڕیان نییە بە چەمكی هاوبەشبوون و زیاتر باوەڕیان هەیە بە چەمكی دوورخستنەوەی لایەنەكانی بەرامبەر)).

سەبارەت بە هەوڵدان بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمەكان و حكومەتی لۆكاڵی پارێزگاكان و هەوڵدان بۆ زیاتر گرێدانەوەیان بە ناوەندەوە، شەمەری لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (دەتوانم بە خۆم بڵێم «دەرچووی حكومەتە لۆكاڵەكان»، لەبەر ئەوەیە ساڵانێكە لە ئیدارەی لۆكاڵ كارمكردووە، وەكو ئەندامێكی «ناحیە» و ئەنجومەنی «قەزا» و ئەنجومەنی هەرێمی و ئەنجومەنی پارێزگا تاكو ئەمڕۆم كە بوومە بە ئەندام لە ئەنجومەنی نوێنەران، بۆیە من باوەڕێكی گەورەم هەیە بە ئەزموونی حكومەتە لۆكاڵەكان و هەروەها خاوەن باوەڕێكی گەورە و چەسپاوم لەوبارەیەی كە ئەم ئەزموونە فراوانتربكرێت و دەسەڵاتی زیاتر بە حكومەتە لۆكاڵەكان ببەخشرێت، بۆیە پێموایە كە بەبێ بەخشینی دەسەڵاتی زیاتر بە حكومەتە لۆكاڵەكان بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكانیان ئەوە هەرگیز ناتوانین ببین بە دەوڵەتێكی دیموكراسی و دامەزراوەیی كە بتوانێت دۆسیەی خزمەتگوزارییەكان و ژێرخانەكان بەڕێوەبەرێت، ئێمە لە عێراق ئەو كێشەیەمان هەیە كە هەمووكەسێك دەیەوێ دەسەڵاتەكان لای خۆی كۆبكاتەوە و رێگە بە هیچ كەسێكی تر نادات ئەو دەسەڵاتانە لەدەست بگرێت یان هاوبەشیی بكات، حكومەتیش ئەم مەبەستەی هەیە و دەیەوێ هەموو دەسەڵاتەكان لای خۆی بێت، حكومەت یاسایەكی دەركرد ژمارە 21 بۆ ساڵی 2008 لەبارەی ئەنجومەنی پارێزگاكان كە پێوەندییان بە هەرێم نییە، ئەو یاسایە چەند دەسەڵاتێكی بەو پارێزگایانە بەخشی، بەڵام دەبینین وەزارەتەكانی ئیتیحادی رێگەنادەن بە ئەنجومەنی پارێزگاكان دەسەڵاتەكانیان بەشێوەیەكی راستەقینە مومارەسەبكەن، ئەنجومەنی پارێزگاكان دەسەڵاتی زۆر سنوورداریان هەیە و كارناكات بۆ هاوبەشكردنی ئەنجومەنەكانی قەزا و ناحیەكان لەو دەسەڵاتانە و زیاتر هەوڵدەدات بۆ قەتیسكردنی ئەو دەسەڵاتانە بۆ خۆی كە پێی بەخشراوە بەپێی یاساكە و وەزارەتە ئیتیحادییەكان، بەم شێوەیە دەبینین كە هەموو لایەنێك لە هەوڵدانە بۆ لەدەستگرتنی دەسەڵاتەكان و هاوبەشینەكردنی لایەنەكانی تر.

عێراق ناگەڕێتەوە بۆ دیكتاتۆری
بەڵام یەكپارچەیی دەكەوێتە مەترسییەوە
مەترسی شكستی پرۆسەی سیاسیی عێراق هێندەی لەسەر یەكپارچەیی عێراق هەیە، هێندە مەترسی لەسەر گەڕانەوەی عێراق نییە بۆ دەسەڵاتی تاكڕەوی یان دیكتاتۆری، ئەم بۆچوونە زیاتر بۆچوونی ئەو پرۆفیسۆر و پسپۆرانەیە كە ساڵانێكی دوورو درێژە لەسەر دۆسێی عێراق و دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كاردەكەن، یەكێك لەو پرۆفیسۆر و پسپۆرانە چارلس كورزمانە لە زانكۆی نۆرس كارۆلیناو تاراددەیەكی زۆر شارەزای سیاسەتی عێراقە، پێیوایە عێراقیەكان كۆمەڵێك دامەزراویان هەیە دەتوانن لەرێگەی ئەو دامەزراوانەوە بوار نەدەن دیكتاتۆریەت دروست بێتەوە، لەم چوارچێوەیەدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (پرسی مەركەزیەت و نامەركەزیەت پێوەندی هەیە بە مشتومڕی دیموكراسی و بە ڕێوشوێنە دیموكراسیەكانەوە، هیوادارم ئەم كێشەیە نەبێتەهۆی لاوازكردن و لەناوبردنی دامەزراوەكانی عێراق. لەبەر ئەوەی مەسەلەی رێگە گرتن لە تاكڕەوی مەسەلەیەكە دەبێت لەلایەن عێراقیەكانەوە یەكلابكرێتەوە، عێراقیەكان ئەو دامەزراوانەیان هەیە كە بتوانن لە ڕێیانەوە گوزارشت لە ناڕەزایی بوونی خۆیان لە ئەدای حكومەت بكەن، كە من هیوادارام ئەو دامەزراوانە بەكاربهێنن بۆ ئەوەی ڕێگە لە دروستبوونی دیكتاتۆرێكی دیكە بگرن، بەڵام هەمیشە دیموكراسیە نوێیەكان دیموكراسیگەلێكی لەرزۆكن، هەمیشە پارتی حكومڕان مەیلی ئەوەی بۆ دروست دەبێت ڕكابەرەكانی سەركوتبكات، هیوادارم دیموكراسی لە عێراقدا بتوانێت لەم دژواری و سەختیانە ڕزگاری بێت. ئەمەش تەنیا ئەو كاتە ڕوودەدات كە عێراقیەكان داوای مافەكانیان بكەن. هەروەها ئەگەر سەیری ئێستای عێراق بكەین، دەبینین بەپێی ڕاپرسیەكان زۆربەی عێراقیەكان تەفزیڵی بوونی پێوەنديیەكی باش لە نێوان گرووپە ئیتنی و مەزهەبیەكاندا دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ لە گروپە چەكداری و میلیشیاكان توانیویانە گرژی بخوڵقێنن و توندوتیژی ئەنجام بدەن. هیوادارم دامەزراوە دیموكراسیەكانی عێراق خزمەت بە بەرژەوەندی زۆرینەی عێراقیەكان بكەن، نەك بە بەرژەوەندی كەمینەیەكی توندڕەو)).

پرۆفیسۆر كۆرزمان جەختی لەسەر ئەوەكردەوە ئەو دامەزراوانەی سیستمی سیاسی لە عێراقدا هەڵدەسوڕێنن كۆمەڵێك دامەرزاوەی ئەوتۆن دەتوانن رێگە لە گەڕانەوە بگرن، بۆیە هەر لەم چوارچێوەو لە روویەكی دیكەوە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دان رایتەر ئوستادی زانستی سیاسی لە زانكۆی میشگان و تایبەتمەند لەسەر تەنگژە نێودەوڵەتیەكان و عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد، ئەو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (گەورەترین مەترسی بۆ ئێستای عێراق بریتی نییە لە ئەگەری گەڕانەوە بۆ دەسەڵاتی دیكتاتۆری، بەڵكو مەترسیەكە بریتییە لە گەڕانەوە بۆ توندوتیژی ناوخۆیی، ئەگەر سێ پێكهاتە سەرەكیەكە، كورد، شیعە و سوننە لەسەر پرسە سەرەكیەكان نەگەنە ڕێككەوتن، وەك حكومەتی نیشتمانی، ئەو كاتە توندوتیژی سەرهەڵدەداتەوە، ئەمەش زیاتر مەترسی لەسەر پاشەڕۆژی بە یەكگرتوویی مانەوەی عێراق دروست دەكات، نەك لەسەر ئاییندەی دیموكراسی. چونكە پێموایە هەر زوو كوردەكانی عێراق، لەبری ئەوەی گرنگی بە فەرمانەكانی بدەن، ئەو دیكتاتۆرە فەرامۆش دەكەن كە لە بەغدا دروست دەبێتەوە، لەبەر ئەوە پێموایە مەترسیەكە زیاتر لەسەر یەكگرتوویی عێراق دەبێت، نەك ئەگەری سەرهەڵدانی دیكتاتۆرێكی دیكە، بۆیە ئەوەی بۆ ئەم قۆناغەی ئێستا گرنگە ئەوەیە دەبێت سەركردەكانی عێراق، سەركردە نیشتمانی و ناوچەییەكان دەست بە هاوكاری كردنی یەكتر بكەن بۆ چارەسەركردنی هەموو ئەو كێشە گەورانەی ڕووبەڕووی عێراق بوونەتەوە، وەك دابەشكردنی سامانی نەوت، بڕیارەكانی پەیوەست بە دابەشكردنی دەسەڵات لە سیستمە فیدراڵیەكەدا، ئەمە ساتەوەختێكە بۆ ئەوەی تێكڕای سەركردەكان چارەسەرێك بۆ ئەو كێشانە بدۆزنەوە)).

بانگێشەكان بۆ دروستكردنی هەرێمە فیدرالیەكان
لایەنێكی دیكەی ئێستای بارودۆخی سیاسی عێراق داوای عێراقیەكانە بۆ ئەوەی هەرێمی فیدرالی دیكە دروست بێت، پارێزگاكانی عێراق داوا دەكەن ببنە هەرێمی فیدرالی، لەم راستەشەوە هەستدەكرێت حكومەتی ئێستای عێراق وەڵامدانەوەیەكی پۆزەتیفانەی بۆ ئەم خواستە نییە، لەگەڵ ئەوەی بەراشكاوی رەتیناكاتەوە، بەڵام جۆرە پشتگوێ خستنێكیشی پێوە دیارە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پەرلەمانتار حوسێن عەلوان لە كوتلەی ئەحرار كرد و لەلێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی خستەڕوو: (لێرە و لەوێ چەند لێدوانێك درەچووە و كە بانگەشە بۆ فیدرالییەت دەكەن، دوا لێدوان لەلایەن سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران «ئوسامە نوجەیفی» دەرچوو و لێدوانەكەی روون و ئاشكرا بوو، بەڵام ئەو لێدوانەی «ئوسامە نوجەیفی» دەنگدانەوەیەكی میدیایی گەورەی لێ كەوتەوە. بەڕای من دیموكراسییەت لە عێراق لەسەر ئەو نەخشەیە دەڕوات كە بۆی دانراوە، بەڵام زیادەڕۆییەك هەیە لەلایەن حكومەتی ناوەندیەوە لەسەر هەرێمەكان، هاوكات دەسەڵاتی هەرێمەكان روون و دیارە، هاوكات ئەو شتەش راستە كە دەستێوەردان هەیە لەلایەن حكومەتی ناوەنديیەوە لە هەندێك لە كاروبارەكانی هەرێم و پارێزگاكاندا).

هەر لەسەر پرسی هەرێمەكان جومعە عەتوانی لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوەكردەوە كە دروستكردنی هەرێمەكان بەپێی دەستوور مافێكی دەستوورییە ئەگەر دەستووریش جێبەجێ بكرێت هیچ كێشەیەك نابێت چارەسەر نەكرێت، لەمبارەوە وتی: (مەسەلەی دروستكردنی هەرێمەكان مەسەلەیەكی دەستوورییەو دەسەڵاتی دەستووری بۆ هەرێمەكان هەیە و تەنانەت بۆ پارێزگاكانیش كە لەگەڵ هیچ هەرێمێك نەبەستراون، ئەمەش دەستەبەركردنی مافی پارێزگاكانە و هاوكات هەمان ئەو شتەیە كە لە دەستووردا هاتووە، بەڵام پێویستە لێرەدا پرسیارێك بكەین، تاچەند توانیومانە تێپەڕین لە «سەوابت» و ماددەكانی دەستوور؟ تەنانەت لە هەڵبژاردنەكان یان پێكهێنانی حكومەت یانیش لە مۆڵەتە دیاریكراوەكان لەبارەی كۆتایی هاتنی خولی پەرلەمانی پێشوو و دەسپێكی پەرلەمانی نوێ؟ ئەمانە هەمووی سێبەریان لەسەر بارودۆخەكان داپۆشییە، بەڵام لەكۆتاییدا ئەوەی كە تەنیا دروستە وەدی دەهێنرێت. ئەگەر ئێمە وریابین و بگەڕێینەوە سەر دەستوور و پشتی پێ ببەستین وەكو مەرجەعێكی باڵا لە عێراق، ئەوكات بێگومان هەموو خاوەن مافێك دەگات بە مافەكانی خۆی، پێویستە دەسەڵاتەكانی هەرێم بۆ هەرێم بمێنێتەوە و دەسەڵاتەكانی ناوەند بۆ حكومەتی ئیتیحادی بمێنێت ...و تاد. بۆیە چەند لە دەستوور و ماددەكانی زیاتر دووركەوینەوە، ئەوەندە بارەكە دەشێوێت و لەوانەشە لەكۆتاییدا بگەڕێینەوە بۆ دیكتاتۆرییەت. هەروەها چەند زیاتر بگەڕێینەوە سەر دەستوور وەكو مەرجەعێكی باڵا، بێگومان ئەو كات هەموو خاوەن مافێك دەگات بە مافەكانی)).

دووبارە بوونەوەی سیناریۆی یۆگسلافیای پێشوو
لە یوگسلافیای پێشوو هەڵبژاردن و بانگێشەكردن بۆ دیموكراتی بوونی هەبوو، هەروەها تاراددەیەك كۆمارێكی فیدرالی بوو، بەڵام لەبەر ئەوەی لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەركردەكانی سربیا مەیلێكی تاكڕەویان هەبوو، بۆیە نەتەوەكانی نێو یوگسلافیا چیدیكە بواریان نەدا لەژێر سایەی رژێمێكی تاكڕەوی و دیكتاتۆری بژین و چەند هەوڵدرا بەزەبری هێز یوگلاسلافیا بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە، بەڵام سەرەنجام ئەوەبوو یوگسلافیا لەسەر نەخشەی سیاسی جیهان نەماوەیە، ئەوجا ئەگەر لە ئەزموونی یوگسلافیاوە سەیری عێراق بكەین، ئەوا ئاشكرایە عێراق دەوڵەتێكە لەدوای شەڕی دووەمی جیهانی دروستكراوە، هەربۆیە بونیادنانەوەی دەوڵەتێكی بەزۆر دروستكراو پێویستی بە كۆمەڵێك دانپێدانانی واقیعیانە هەیە، نكۆڵی كردن و پشتگوێ خستنی ئەو واقیعەش هۆكاری ئەوەبووە، كە لەماوەی نزیكەی 100 ساڵی رابردووەوە تائێستا عێراق كەم تازۆر سەقامگیری بەخۆیەوە نەبینووە، لەدوای شەڕی كەنداوی یەكەمیشەوە، گەورەترین كێشە لەبەردەم رێگەچارە نێودەوڵەتیەكاندا بۆ رزگاربوونی گەلانی عێراق لە نەهامەتیەكانی، رووخانی رژێمی عێراق نەبوو، بەڵكو بونیادنانەوەی عێراق بوو بەشێوەیەك كە بتوانرێت بە یەكگرتوویی بمێنێـتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی مافەكانیان بۆ دەستەبەر بكرێت و لە چوارچێوەی عێراقدا پێكەوە بژین، بەڵام لەماوەی ساڵی 1992 كە كۆنگرەی موعارەزەی عێراقی لە هاوینەهەواری سەلاحەدین یەكەم كۆنگرەی خۆی گرێدا هەتا كۆنگرەی لەندەن لە كۆتایی ساڵی 2002 بۆ خۆ ئامادەكردن بۆ بونیادنانەوەی عێراقی دوای رژێمی بەعس، لایەنەكانی موعارەزەی عێراقی بەچاو گومان و دڵەراوكێەوە سەیری ئەو رێگە چارەیەیان دەكرد كە خۆی لە فیدرالی و دیموكراتیدا بەرجەستە دەكرد بۆ ئەوەی عێراقی لەسەر بونیاد بنرێتەوە، تەنانەت كە فیدرالیزمی هەرێمی كوردستانیشیان قبوڵدەكرد، وەك رەچاوكردنی تایبەتمەندی كوردستان دانیان پێدەنا نەك وەك ئەو چارەسەرەی عێراق بۆ هەتاهەتایە لە كێشە زگماكیە سیاسییەكانی رزگار بكات، تەنانەت لەدوای رووخانی رژێمی عێراق و نووسینەوەی یاسای كاتی بۆ قۆناغی ئینتیقالی كە تیایدا فیدرالیزمی هەرێمی كوردستان ئیقرار كراو پاشان ئەم ئیقراركردنەش بووە بەشێك لە دەستووری عێراق، هەموو پێكهاتە سیاسییەكانی عێراق لەگەڵ ئەوەی هەرێمی فیدرالی كوردستانیان قبوڵ بوو، بەڵام پێكهێنانی هەرێمە فیدرالیەكانی دیكەی عێراقیان بە هەنگاو هەڵگرتن بۆ دابەشكردن و جیابوونەوە پێناسەدەكردەوە، بەڵام ئێستا دوای ئەوەی گەلانی عێراق هەموو ناهەمەتیەكانیان بۆ دەركەوت، ئێستا خەریكە بانگێشە كردن بۆ فیدرالی و بەهێزكردنی دەسەڵاتی هەرێمەكان و سنوورداركردنی دەسەڵاتی ناوەند، دەبێتە خواستێكی گشتی گەلانی عێراق، ئەمەش پێمان دەڵێت ئەو حكومەتەی وەڵامدانەوەی پۆزەتیفانەی بۆ خواستی عێراقیەكان هەبێت، ئەوا عێراق بەرەو دیموكراتی و فیدرالی و سەقامگیری دەبات، بەڵام هەر حكومەتێك بیەوێت بە مەیلی تاكڕەوی خۆی فەرز بكات و خواست و داواكاری عێراقیەكان لە گوێ نەگرێت، ئەوا چارەنووسی عێراقیش لە چارەنووسی یۆگسلافیا باشتر نابێت.