كاتێك باسی بونیادی دامەزراوەو پەرەپێدانی كاری دامەزراوەیی لەنێو هەیكەلی كارگێڕی حكومەتدا دەكرێت، مەبەست ئەوە نییە دامەزراوەكان بوونیان نییە، بەڵكو مەبەست ئەوەیە چۆن بونیادی توانای تاكەكان دەنرێت و چۆن تواناكان بۆ هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكان دەخرێنەگەڕ بۆ ئەوەی بەرهەمی كاری دامەزراوەیی ببێتە هۆكارێك بۆ كار ئاسانی و نەهێشتنی رۆتین و هاندانی دژە گەندەڵی و پیادەكردنی شەفافیەت، بەڵام كێشەی دامەزراوەكانی هەیكەلی كارگێڕی حكومەتی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەوەیە دامەزراوەكان تاراددەیەك بونیادنراون، بەڵام شێوازی هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكان لەبری ئەوەی ببنە هۆكارێك بۆ نەهێشتنی گەندەڵی، خودی دامەزراوەكان دەبنە هاندەرێك بۆ دروستبوونی گەندەڵی لە هەموو بوارەكاندا نەك تەنیا گەندەڵی دارایی، كەواتە كاتێك كە پرۆسەیەكی چاكسازی لەوڵاتدا دەست پێدەكات، ئەو پرۆسەیە كارێكی ئاسان و كورت مەودا نییە، بەڵكو كارێكی قورسی درێژخایەنە و دەبێت هەموو لایەنەكانی حكومڕانی و هاووڵاتیان بەشداری پرۆسەی چاكسازییەكە بن، بۆ ئەوەی سەرەنجام پرۆسەكە بە قازانجی بەرژەوەندی گشتی یەكلایی بێتەوە.
لێرەوە ئەگەر سەیری بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی كوردستان بكەین كە لەنەورۆزی ئەمساڵ رایگەیاند، هەست دەكەین بەرنامەكە، بەرنامەیەكی هەمەلایەنی فراوانە و بێجگە لەوەی هەموو وەزارەت و دەسەڵاتی دادوەری دەگرێتەوە، لە هەمانكاتدا دێتە خوارەوە بۆ جومگەكانی كارگێڕی لە هەیكەلی دامەزراوەكانی حكومەتدا سەرلەنوێ بەهەموو جومگەكانی كارگێڕیدا پێداچوونەوە دەكات، بۆ ئەوەی جومگەبەندی هەیكەلی كارگێڕی بەجۆرێك رێكبخرێتەوە كە بتوانرێت ببێتە پرۆسەیەكی بەردەوام و رەنگدانەوەی بەردەوامی لەسەر ژیانی رۆژانەی هاووڵاتیان و بەرزكردنەوەی ئاستی داهات و پەرەپێدانی پەروەردە و فێركردن و دابینكردنی چاودێری تەندروستی بۆ تاكەكانی كۆمەڵگە فەراهەم بكرێت، بەڵام پرسیاری سەرەكی و گرنگ لێرەدا ئەوەیە پێداچوونەوە بەسیستمی كارگێڕی و سەرلەونوێ پێداچوونەوە بە یاساكان و دەسنیشانكردنی ئەو یاسایانەی پێویستیان بەهەموار كردن هەیە و دەركردنی یاسای نوێ بۆ قۆناغی ئاییندە، ئایا ئەمانە تەنیا بەبڕیار دەكرێن؟ یان ئایا ئەمە بەتەنیا كەسێك یان تیمێك یان گرووپێك بەڕێوەدەچێت؟ یان ئەم پرۆسەیە كە لەگەڵ دەسپێكردنی دەبێتە پرۆسەیەكی بەردەوامی هەمەلایەن و پێویستی بەهاوكاری هەموو لایەنەكانی حكومەت و حكومڕانی و هاووڵاتیان دەبێت؟ بۆ بەدواداچوونی ئەم پرسە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جارلی ترۆنداڵ ئوستادی زانستی سیاسەت و كارگێڕی لە زانكۆی ئۆسلۆ كرد و لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی دەربڕی و وتی: (بەرەوپێشبردنی دامەزراوەی سەقامگیر، فاكتەرێكی سەرەكیە بۆ تێگەیشتن لە پرۆسەی بەرەوپێشبردنی دەوڵەتێك كە بتوانێت كار بۆ خزمەتكردن و هێنانەدی بەرژەوەندی هاووڵاتیەكانی بكات، بۆ ئەوەی هەڵبستێت بە دووبارە دابەشكردنەوەی داهات و یاسای جێگیر دەركات و ئەو یاسایانە جێبەجێ بكات، ئەمانە هۆكاری گرنگن بۆ تێگەیشتن لە پرۆسەی پەرەپێدانی دەوڵەت، بەڵام بە دامەزراوەییكردن كاتی دەوێت، واتە پرۆسەیەكی درێژخایەنەو تەنانەت ئەگەر بتوانیت لە شەو و ڕۆژێكدا دامەزراوەكان بونیاد بنێیت، بۆ نموونە لە لایەن هێزێكی دەرەكی وەك ئەمریكاوە، ئەوا ئەمە بە مانای ئەوەنییە كە تۆ دامەزراوەگەلێكی سەقامگیرت هەیە، كەواتە ئەمە پێویستی بە ئارامگرتنە. لەلایەكی دیكەوە دەبێت ئەم دامەزراوانە تواناكان بونیاد بنێن، یان پەرە بە تواناكان بدەن ئەمەش بە مانای بوونی ستافێكی پیشەگەر دێت، كەواتە بونیادنانی توانای حكومەت تا دوا ڕاددە گرنگە، بەڵام ئەمە كاتێكی زۆر دەخایەنێت بۆ ئەوەی ئەو دامەزراوانەش سەقامگیر بن. یەكێك لەو شتانەی دەبێت كاری بۆ بكرێت داڕشتنی ڕێسای ڕەفتاركردنە بۆ فەرمانبەران، ئەویش بۆ ئەوەی كەلتوری ڕەفتاركردنی باش بونیاد بنێین. لە ڕاستیدا دەبێت میكانیزمی لێپرسینەوەش جێگیر بكرێت، بۆ ئەوەی ئەگەر فەرمانبەران ملكەچی ئەو ڕێسایانە نەبن، ئەوا سەرپێچیەكانیان ئاشكرابكرێت و راپێچی لێپرسینەوە بكرێن. كەواتە ئەمە پێویستی بە هێنانەئارای ڕێساگەلێكی دیاریكراو و میكانیزمی چاودێری كارەكانی حكومەت دەكات. واتە گۆڕینی بیرۆكراسیەتی سلبی بۆ بیرۆكراسیەتی ئیجابی، ئەوجا بیرۆكراسیەتی سلبی بەمانای ئەوە دێت ئیجرائات و ڕۆتینێكی زۆر لە ئارادایە، لە ڕاستیدا ئەمە شتێكی زۆر باوە و لە هەموو شوێنێك هەیە، تەنانەت لە یەكێتی ئەوروپاشدا، لەبەر ئەوەی تەركیز لەسەر كەمكردنەوەی ڕۆتین كراوەتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێ جار زەحمەتە جیاوازی بكەین لەنێوان بیرۆكراسیەتی پێویست و بیرۆكراسیەتێك كە پێویست نییە، یان لەنێوان بیرۆكراسیەتی سلبی و ئەوەی پێی دەوترێت دیموكراسیەتی ئیجابی. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد گرنگە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا پەرە بە تواناكان بدرێت. هەروەها ئەوە ڕوون نییە كە چ كاتێك و لە چ خاڵێكدا بیرۆكراسی دەبێتە بیرۆكراسیەتی سلبی، ئاسان نییە ئەمە یەكلابكەینەوە)).

چاكسازیی دامەزراوەیی پرۆسەیەكی بەردەوامە
چاكسازیی و بەهێزكردنی دامەزراوەكان كە لەبەرنامەكەی سەرۆكی كوردستانە گرێدراوەتەوە بە پێداچوونەوە بەسیستمی دادوەری و پیادەكردنی سەروەریی یاسا و ئەوەمان پێ دەڵێت بەرنامەكە بەرنامەیەكی فراوان و هەمە لایەنەیە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لە پرۆفیسۆر مایكل جۆنز كۆریا كرد كە ئوستادی بەڕێوەبردنی حكومەتە لەزانكۆی كۆرنیل، سەبارەت بەوەی ئایا تاچەند سەروەریی یاسا دەبێتە پێداویستیەك بۆ بەهێزكردنی دامەزراوەكان؟ پرۆفیسۆر مایكل جۆنز بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (ئەگەر دامەزراوەی ڕاست و دروستمان هەبێت بۆ پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی، ئەوا بوونی دامەزراوەی بەهێز و دامەزراوەی بەرەوپێشچوو گرنگە بۆ پەرەپێدانی پەروەردە و بۆ پەرەپێدانی توانای مرۆیی لە هەموو لایەكەوە، بەڵام لەلایەكی دیكەوە ئەگەر دامەزراوەكان وەك پێویست كارنەكەن، ئەوا ئەركەكە قورستر دەبێت، كەواتە پێوەندی هەیە لەنێوان دامەزراوەكان و بەرەوپێشچوون و سەرمایەی مرۆییدا. كاركردن بۆ كاراكردنی دامەزراوەكان بە كۆششی تەنیا كەسێك نابێت و ناگاتە ئەنجام، بەڵكو پێویستی بە كۆششی هەزارەها كەس هەیە، كەسانی پیشەگەر، ئەندازیار، پارێزەر و پزیشك هەیە بۆ ئەوەی كارێك بكەن تاوەكو دامەزراوەكان وەك پێویست كاربكەن، كەواتە ئەمە پێویستی بە كار و كۆششی هەزارەها كەس هەیە بۆ ئەوەی دامەزراوەكان بەرەوپێشبچن، بونیادنانی دامەزراوەكانیش چەندین پێداویستی هەیە، بۆ نموونە دەبێت سەروەریی یاسا هەبێت، دەبێت چوارچێوەیەكی یاسایی هەبێت، واتە ئەگەر هەموو لایەك ڕێكبكەون لەسەر ئەو یاسایانەی لە ئارادان، ئەوا ئەمە یارمەتیدەر دەبێت لە بونیادنانی دامەزراوەی بەهێز و دروستبوونی كەرتی تایبەت كە لەو چوارچێوە یاساییەدا گەشە بكات. پێموایە سەروەریی یاسا پێشمەرجە بۆ ئەوەی دامەزراوەكان بتوانن لە سایەیدا گەشە بكەن. لەبەر ئەوەی سەروەریی یاسا دەبێتەهۆی ئەوەی بڕیارەكان پێشبینیكراوبن، مەبەست ئەوەیە هاووڵاتیان دەزانن جێگیریەك لە دەركردنی بڕیارەكاندا هەیە، چونكە بۆ ئەوەی بڕیار لە ئاییندەی خۆت بدەیت، ئەوا تۆ پێویستت بەوەیە دڵنیابیت لەوەی یاساكان وەك خۆیان دەمێننەوە، هەروەها سەروەریی یاسا دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی دامەزراوەكان خۆیان ببنە هۆكاری دژە گەندەڵی و رێگرتن لەگەندەڵی، ئەوەی ئێمە لە ئەمریكا لەبیرمان كردووە، كە هیوادارم ئێوە لە عێراق لەبیری نەكەن، ئەوەیە ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەنە و ڕەنگە بە پێنج ساڵ تەواو نەبێت، بەڵكو ڕەنگە بە سی ساڵ و زیاتریش ئەنجام بدرێت، لە ئەمریكا لەدوای جاڕدانی سەربەخۆییەوە لە 1776 تاوەكو ساڵی 1787 كە بە ڕەسمی دەستوور تەبەنی كرا، كە زیاتر لە 10ساڵ بوو، دواتر نزیكەی بیست ساڵی دیكەی خایاند تاوەكو بناغەیەكی پتەو بۆ وڵاتەكە دامەزرێنرا، واتە دەتوانین بڵێین ئەمە پرۆسەیەكی 30 ساڵی بووە بۆ ئەوەی حكومەتی ئەمریكا بە تەواوەتی ببێتە حكومەتێكی هەڵسوڕاو، پێموایە ئەمە بۆ هەموو وڵاتێك ڕاستە، ئەمە پرۆسەیەكی دوو ساڵی نییە، بەڵكو پرۆسەیەكە چەندین دەیە دەخایەنێت)).
ئەگەر ئەم پرسە پرسێكی بەو جۆرە ئاڵۆز بێت، پرسیار ئەوەیە چۆن هەندێك لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو توانیان ئەو قۆناغە تێپەڕێنن و سیستمێكی كارگێڕی ئەوتۆ بونیاد بنێن كە بتوانن پەرەپێدانی بەردەوام بەرهەمبهێنێت؟ سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر ئیللۆت گرین ئوستادی پەرەپێدانی نێودەوڵەتی لەزانكۆی لەندەن لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (ئێمە بوونی دامەزراوەكان بە سەروەریی یاساوە گرێدەدەینەوە، واتە ئەو دامەزراوانە سەروەریی یاسا دەچەسپێنن، بۆ نموونە ڕەنگە بە مانای سەرۆكی وڵات بێت، یان ئەندامانی پەرلەمان، كۆنگرێس، یان ئەنجومەنی نیشتمانی، یان حكومەتی مەحەلی كە هەمو ئەمانە كار بۆ سەروەریی یاسا دەكەن و كار بۆ ئەوە دەكەن خەڵكی بە یاساكانەوە پابەندبن، بە چەشنێك ئەوانەی پابەند نابن بە یاساوە دادگایی بكرێن. هەر بۆنموونە هەندێ جار دەوترێت كەسەكان، یان سیاسییەكان خراپن، هەندێ جاریش دەوترێت پێگە و پۆستەكە دەبێتەهۆی ئەوەی كەسێك لە گەندەڵیەوە تێوەدەگلێت، بەڵام بەهۆی بوونی دامەزراوەكان سنووریان بۆ دادەنرێت، بۆ نموونە بەرلسكۆنی كەسێكی لەم چەشنەیە، بەڵام لە ئیتالیا ئەو دامەزراوانە هەن كە بتوانن دادگایی بكەن و لە سنوورێكدا ڕایگرن. من پێموایە مەسەلەكە پەیوەستە بە نەبوونی هاوسەنگیەوە، لە ئیتالیا، لە ئەمریكا و لە بەریتانیا كە هەمیشە بە وریاییەوە چاودێری ئەوەیان كردووە حكومەت لە گەندەڵیەوە تێوەنەگلێت. مەسەلەیەكی دیكە پەیوەست بەم پرسەوە بریتییە لە ئازادی ڕۆژنامەگەری، لەبەر ئەوەی ڕۆژنامەنووسان دەتوانن حاڵەتەكانی گەندەڵی بوروژێنن، بەشێكی كێشەكە ئەوەیە خەڵكی زانیاریان نییە لە بارەی ڕوودانییەوە، ڕەنگە بیر لەوە بكەنەوە كە ئەمە ڕوودەدات، بەڵام زانیاریان نییە لەبارەیەوە. بۆ ئەم پرسە مەسەلەی بەشداری كردن زۆر گرنگە، كاتێك خەڵكی باس لە شكست و سەركەوتنی حكومەت دەكەن كە گرێیدەدنەوە بە توانای حكومەتەوە بۆ هاندانی بەشداری كردن، واتە ئایا دامەزراوەكان هانی بەشداری كردنی خەڵك دەدەن، ئایا خەڵكی بۆ بەشداری كردن هان نادرێن؟. ئەمە لە كاتێكدا لە حكومەتی دیموكراسیدا پاڵنەری بەشداری كردن هەیە، بۆ نموونە موعارەزە هەمیشە كار و كۆشش بۆ ئەوە دەكەن خەڵكی چالاكتر بن، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە بوونی موعارەزە بێئەندازە گرنگە، پێموایە حكومەتی ئەلەكترۆنی گرنگە لەم ڕووەوە نەك بۆ زیادكردنی بەشداری كردنی خەڵك لە حكومەتدا، بەڵكو بۆ باشتركردنی پێوەندیان لەگەڵ یەكدیدا لەڕێی كۆمپیوتەر و لەڕێی تەلەفۆنەوە. هەروەها جارێكی دیكە تەئكید لە گرنگی موعارەزە دەكەمەوە، موعارەزەیەكی باش، كە بتوانێت لەسەر ئاستە جیاوازەكان رەخنە بگرێت، هەروەها تەئكید لە گرنگی ئازادی ڕادەبڕین دەكەمەوە، لە گرنگی ئازادی ڕۆژنامەگەری، چونكە بوونی موعارەزەیەكی بەهێز و بوونی ئازادی ڕۆژنامەگەری تا دوا ئەندازە گرنگن بۆ پرسی بەشداری كردن، بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بۆ پەرەپێدانی دامەزراوەی بەهێز)).