پێداچوونەوە بە دەسەڵاتی دادوەری و كردنەوەی ئامۆژگای دادوەری بۆ پێگەیاندنی دادوەری پیشەوەر و گرێدانی كۆنفراسێكی گەورە لە مانگی دادێ، هەموویان بڕگە تایبەتەكانی بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی كوردستانە بۆ سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و پیادەكردنی سەروەریی یاسا لەكوردستاندا، بەڕێز مسعود بارزانی دەیەوێت لەرێگەی ئەم بەرنامە چاكسازییەوە بە جیهان بڵێت گەلی كوردستان ئەو گەلەیە لەژێر سێبەری سەروەریی یاسا حكومڕانی دەكرێت و وڵاتی سەروەریی یاسایە و كەس لەكوردستاندا لەیاسا بەرزتر نییە، هەروەك چۆن جۆن ئادامز سەرۆكی دووەمی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1766 رایگەیاند ئەمریكا نەتەوەی یاسایە نەك نەتەوەی كەسەكان، ئەمەش ئەو گووتە بەرزەیە كە زیاتر لە 240ساڵی بەسەردا تێپەڕیووە، هەتا ئێستاش نەك هەر هاووڵاتیانی ئەمریكا، بەڵكو هەموو جیهان بەچاوی رێزەوە سەیری دەكات. ئەم هەنگاوەی سەرۆكی كوردستانیش كە هەوڵێكە بۆ ئەوەی میكانیزمی سەروەریی یاسا بخاتەوە سەر سكەی خۆی و نەوەكانی داهاتوو شانازی پێوە دەكەن.
بایەخی سەروەریی یاسا بۆ پەرەپێدان
ئادەم سمیس گەورە ئیكۆمینیستی بەناوبانگی ئینگلیزی سەبارەت بە بایەخی یاسا بۆ پەرەپێدان لە یەكێك لەوتەكانیدا دەڵێت:(یەكێك لەو هۆكارانەی دەبێتە هۆكاری دواكەوتنێكی زۆر لە بازرگانی و پەرەپێدان، لاوازی یاسا و نارۆشنی یاساكانە لە جێیەجێكردندا، هەروەها بوونی دیاردەی گەندەڵی-یە لەكەرتی گشتیدا، ئەمەش دیسان دەبێتە هۆكاری نارۆشنی لە پێناسە و جێبەجێكردنی یاسادا)، ئەگەر بە وردی سەیری وتەكەی ئادەم سیمس بكەین، هەست دەكەین نارۆشنی یاسا یان لاوازی لەجێبەجێكردنی یاسادا فاكتەرێكی گرنگە بۆ گەندەڵی، هەربۆیە كاتێك دەست بەپرۆسەی چاكسازی دەكرێت هەندێك لە یاساكان پێویستیان بەوە دەبێت هەموار بكرێت یان لاوازی لە جێبەجێكردنی یاساكەدا چارەسەر بكرێت، لەم چوارچێوەیەدا بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی كوردستان هەردوو لایەنەكەی لەخۆی گرتووە:
1. هەموار كردنی هەموو ئەو یاسایانەی كە دوای پێداچوونەوە بەسیستمی دادوەری و سیستمی ئیداری وڵاتدا دەردەكەوێت كە پێویستیان بەهەموار كردن هەیە.
2. بەهێزكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی یاسا بەرێگەی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و دانانی دادوەرەكان بەشێوەیەكی پرۆفیشناڵانە.
بێگومان ئەم دوو خاڵەی نێو بەرنامەی سەرۆكی كوردستان لەگەڵ ئەوەی هەوڵێكە بۆ چارەسەری كەموكورتیەكانی دەسەڵاتی دادوەری و پێوەندی بەئاستی پێشكەوتنی كۆمەڵگەی ئێمەوە هەیە، بەڵام لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و لەچوارچێوەی پۆلینكردنی لێهاتوویی دەسەڵاتی دادوەری وەك هۆكارێك بۆ گەندەڵی و پێشلكردنی سەروەریی یاسا دەخوێنرێتەوە، بەپێی هەندێك لە توێژینەوە تازەكانیش ئێستا بانكی نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی جیهان خەریكی كۆكردنەوەی بەرنامەیە بۆ هەڵسەنگاندی ئاستی چالاكی و كارایی سیستمی دادوەری لەهەموو جیهاندا، توێژینەوەكان دەریان خستووە لە هەر وڵاتێكدا دەسەڵاتی دادوەری بە ئاستێكی چالاك و كارا بوونی هەبێت، ئەوە رێژەی گەندەڵی لەو وڵاتە لە ئاستێكی كەمدایە، كەواتە ئەم بۆچوونە ئەوەمان پێدەڵێت بەرنامەكەی سەرۆكی كوردستان، شەخسی سەرۆكی كوردستانی كردۆتە پێشمەرگەیەك بۆ شەڕی دژە گەندەڵی و كاریگەرترین چەكیش كە سەرۆكی كوردستان ئەم شەڕەی پێدەكات چەكی سەروەریی یاسایە، سەبارەت بەچۆنیەتی رێكخستنەوەی دەسەڵاتی دادوەری و لابردنی ئاستەنگەكان لەبەردەم پیادەكردنی سەروەریی یاسا، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر رۆبەرت كۆچران ئوستادی یاسا لە زانكۆی كالیفۆرنیا كرد و سەبارەت بەم پرسە و لەلێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی:(لاوازی دەسەڵاتی دادوەری بریتییە لە شێواندنی پرۆسەی یاسایی، ئەمەش وەك بوونی بوار بۆ بەرتیل وەرگرتن یان دەستێوەردانەكان لە كاروباری دادوەرەكان بەشێوەیەك كە دەبێتە هۆی ئەوەی بگەنە هەندێك بڕیاڕ كە لەسەر بنەمای سەروەریی یاسا نییە. بێگومان هیچ بەرنامەیەكی ئاسان بۆ دووركەوتنەوە لە گەندەڵیی دادوەری بوونی نییە، ئەمەش واتە هەموو بەرنامەكان قورسن و پێویستیان بەئیرادە هەیە. هۆكاری ئەم قورسیەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە سروشتی حكومدان پەیوەستە بەوەی كە دادوەرەكان دەسەڵاتی زۆریان هەبێت. ئەوجا دادوەر بەهێزە كە یاسا جێبەجێ دەكات و یاساش خۆی بەهێزە. ئەمە وادەكات هێزەكە بكاتە ئەو ئاستەی مەترسی گەندەڵی بێتە ئاراوە، بۆ ئەوەی رێگە لەم مەترسیە بگرین، ئەوا دەبێت پەنا بەرینە بەر دادوەری پرۆفیشیناڵ، لەم چوارچێوەیەشدا سیستمی دادوەری پێویستی بە لەبەر چاوگرتنی هەندێك شت هەیە كە من پێموایە بریتین لە:
یەكەم: پێویستە دادوەرەكان لەڕێگەی پرۆسەیەكی كاریگەرەوە دەستنیشانبكرێن. لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، دادوەرەكان لەڕێگەی ژمارەیەك پرۆسەی جیاوازەوە دەستنیشان دەكرێن. دادوەرەكان و دادوەری نیشتمانی لە هەندێك لە ویلایەتەكان دەستنیشان دەكرێن لەڕێگەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و پاشان پەسەند دەكرێن لەلایەن دەسەڵاتی یاسادانان. ئەم پرۆسەیەش چەندین لقی جیاواز لەخۆدەگرێتەوە لە دامەزراوەكانی حكومەت لەپێناو جەختكردنەوە لەو بارەیەی كە دادوەرەكان لێهاتوون و دۆستی ئەو كەسانە نین كە دادوەرەكان دەستنیشان دەكەن. ئەم پرۆسەیە هاریكارە بۆ نەهێشتنی گەندەڵی. لەهەندێك لە ویلایەتەكاندا، دادوەرەكان لەلایەن هاووڵاتیانەوە هەڵدەبژێردرێن. ئەم شتەش وادەكات دادوەرەكان وەڵامدانەوەیان هەبێت بۆ فشارە سیاسییەكان كەمتر لەوەی كە پیادەی یاسا بكەن.
دووەم: پێویستە بڕە مووچەیەكی باش بۆ دادوەرەكان خەرجبكرێت. ئەگەر مووچەی دادوەر بە بڕێكی كەم بێت، ئەوكات مەترسی هەیە دادوەرەكان بگەڕێن بەدوای پارەی زیاد لەلایەن خاوەن كەیسەكان. پێویستە بڕی مووچەی دادوەرەكان یەكسان بێت لەگەڵ بڕی داهاتەكانی پارێزەرە سەركەوتووەكان.
سێیەم: دادوەرەكان پێویستییان بە حەسانە هەیە. پێویستە هەست بەوە نەكەن كە پیشەكەیان دەكەوێتە مەترسییەوە لەكاتی بڕیاردان لەبارەی مەسەلەیەكی دیاریكراو. پێویستە ئازادبن لە پیادەكردنی یاسا، تەنانەت گەر ئاكامەكانی هەرچیش بێت. لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، هەندێك دادوەر، لەناویاندا دادوەری نیشتمانی، بەشێوەیەكی هەمیشەیی (هەتا لەژیان ماون) دەستنیشان دەكرێن. لە هەندێك لە ویلایەتەكان، دەستنیشانكردنی هەمیشەیی نییە، بەڵكو بۆ ماوەیەكی درێژ لە كارەكانیان بەردەوام دەبن.
چوارەم: پێویستە دادوەرەكان بەشێوەیەكی باش مەشقپێكراو بن، هەر كەسێك كە بەرهەمێكی باشی كۆلێژی یاسا بێت و وەكو پارێزەرێك خاوەن ئەزموون بێت و چەندین ساڵ پیشەی پارێزەریی كردبێت، دەشێ ببێت بە دادوەرێكی زۆر باش، تەنانەت بەبێ هیچ مەشقێك. لەو وڵاتانەدا كە خاوەن ئەزموونێكی بەهێز نین لەبواری دادوەری (حوكم)، لەوانەیە ئەم جۆرە ئەنستتیۆتە پێویست بێت. دەكرێ وانەكان بوترێنەوە لەلایەن دادوەر و پرۆفیسۆرە خاوەن ئەزموونەكان. هەروەها دەكرێ هەندێك لە وانەبێژەكان بهێندرێن لەو وڵاتانەی كە خاوەن سیستەمێكی دادوەریی بەهێزن. هەروەها پێویستە دادوەرەكان هەڵبژێردرێن یان دەستنیشان بكرێن لەڕێگەی پرۆسەیەك كە «چاودێری و بەدواداچوون – Checks and Balances»ی لەگەڵ بێت، دەكرێ لەڕێگەی سیستەمێك بێت كە تیایدا كۆمسیۆنێكی دادوەری هەڵستێت بە دەستنیشانكردنی دادوەرەكان.
پێنجەم: پێویستە مووچەی باش بۆ دادوەرەكان خەرج بكرێت بۆئەوەی بەرتیل وەرنەگرن. پێویستە دادوەر ئەگەری لادانی لەسەر هەبێت و پێویستە یاسا روون بێت و بۆ رای گشتی بڵاوبكرێتەوە.))
پرۆفیسۆر كۆچران بەشێوەیەكی گشتی و بەپێی ئەو ئەزموونەی لەسەر دەسەڵاتی دادوەری ئەمریكا هەیەتی، زۆربەی خاڵەكانی ئاماژە پێكرد، بەڵام ئەوەی ئێمە لەم راپۆرتە مەبەستمانە بۆ وڵاتێكی وەك هەرێمی كوردستانە كە دەكرێت بڵێین پێشینیەكی سەروەریی یاسا یان سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری لەم وڵاتە بوونی نییە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان رووبەڕووی پرۆفیسۆر بریان بیكس كرد ئوستادی یاسا لە زانكۆی مینۆسۆتا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (سەبارەت بە سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی سیستمی قەزائی وەك مەرجی بنەڕەتی بۆ چاكسازی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەو وڵاتانەی لە قۆناخی ئینتیقالیدان، بە دڵنیاییەوە ئەمە پرسیارێكی زۆر گرنگە، لە هەمان كاتدا پرسیارێكی زۆر قورسیشە. زۆرێك لە تیۆرزانەكان سەرقاڵن بەم پرسەوە، ئەویش لەنێو هەموو ئەو وڵاتانەی لە دیكتاتۆریەت ڕزگاریان بووە یاخود لە دەسەڵاتی كۆڵۆنیاڵی. ئەوە ڕوونە كە بوونی هەستێكی بەهێزی سەروەریی یاسا شتێكی گرنگە، نەك تەنیا بۆ ئەوەی متمانە بە حكومەت بكرێت، بەڵكو بۆ ئەوەی ڕەوشی بازرگانیش گەشە بكات. من دڵنیانیم لەوەی ڕێگەیەكی خێرا هەبێت. سەروەریی یاسا ڕێگەیەكی جیاوازە بۆ ئەنجامدانی كارەكان، هەروەها بۆ دیاریكردنی ئەوەی چی مایەی قبووڵكردنە و چی مایەی قبووڵكردن نییە. ئەویش متمانەكردنە بە حكومڕانیكردنەكە، نەك بە حكومڕانەكان، هەستكردنە بە بوونی پێوەندی لەگەڵ حكومەتدا نەك لەگەڵ سەركردەیەكی دیاریكراو یان پارتێك یان گرووپێكی ئیتنی. ئەوەی ڕوونە یەكێك لەو شتانەی دەبێت ئەنجام بدرێت پەرەپێدان و بەرچاوڕوونی سیاسییەكان، پارێزەران و دادوەرانە، ئەوانەی دەبنە سەركردە و ئەوانەی دەبنە نموونە بۆ خەڵك. هەروەها دەبێت پەرە بە پەروەردەی خەڵكیش بدرێت. لە هەمان كاتدا دەبێت ئەو داواكاریە گشتیانە هەبن كە هەم ئیرادە و هەم توانای ئەوەیان هەبێت حاڵەتەكانی گەندەڵی دادگایی بكەن. هەروەها لە كاتێكدا سەروەریی یاسا پێویستی بە متمانەی خەڵك هەیە، ئەوا متمانەی خەڵكیش پێویستی بە سەروەریی یاسا هەیە. واتە زەحمەتە یەكێكیان بەدەست بهێنرێت لە كاتێكدا ئەوی دیكە لە ئارادا نەبێت، هەروەها زەحمەتە بتوانین تەواوی پرۆسەكە بە ئاڕاستەی ڕاست و دروستدا ببەین. دووبارەی دەكەمەوە، پێموانیە وەڵامی ئاسان لە ئارادا بێـت. ئەوەی پێدەچێت لە هەندێ وڵاتدا سەركەوتنی بەدەست هێنابێت ئەوەیە ئەو سەركردانەی جێی متمانەی خەڵكن (كە وا لێیان دەڕوانرێت دوورن لە گەندەڵی و خۆپەرستیەوە) لە پێگە گرنگەكاندا دابنرێن، دواتر دەبێت خەڵكی دڵنیابكرێنەوە لەوەی لێپێچینەوە لە گەندەڵی دەكرێت و سەربەخۆیی ڕاگەیاندن دەپارێزرێت، هەروەها دادوەران لەسەر ئەساسی كەفائەت و شایستەیی هەڵدەبژێردرێن، نەك لەسەر ئەساسی پێوەندی سیاسی، لەمەش زیاتر پەرەپێدانی دادوەر و پارێزەری شارەزا، بە چەشنی پەرەپێدانی بەها و چاوەڕوانیگەلێكی جیاواز كاتێكی زۆر دەخایەنێت. لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەگردووەكاندا، ڕێگەیەكی دوو سەرە هەیە: دامەزراندنی زانكۆی باش و ڕاهێنانی پیشەگەرانە لە وڵاتەكەدا، بەڵام لەگەڵ ناردنە دەرەوەی قوتابی و پیشەگەرە باشەكان بۆ وڵاتانی دەرەوە (ئەڵمانیا، بەریتانیا، كەنەدا، ئەمریكا) بۆ ئەوەی لە باشترین زانكۆكانی ئەم وڵاتانە فێربن، هەروەها بۆ ئەوەی ببینن دامەزراوە و پیشەكان لەم وڵاتانەدا چۆن بەڕێوەدەبردرێن و چی لە دادوەران، پارێزەران و داواكارانی گشتی چاوەڕوان دەكرێت. ئەمەش لەپێناوی ئەوەیە ئەگەر دادوەران ڕاهێنانی تایبەتیان پێبكرێت، هەروەها ئەگەر هەستێكی بەهێزی پیشەگەربوون لە ئارادا بێت، ئەوا ئەگەری زۆر ئەوەیە گەندەڵی بەرەو كەمبوونەوە بچێت. لە زۆرێك لە وڵاتاندا ئەو كەسانەی خوازیاری ئەوەن ببنە دادوەر ڕاهێنانی جیاوازیان پێدەكرێت لەو كەسانەی دەیانەوێت ببنە پارێزەر. بە گشتی هێنانەئارا و پەرەپێدانی هەستێكی بەهێز بۆ خزمەتگوزاری گشتی كاتێكی دوورودێژ دەخایەنێت. بە دڵنیاییەوە كارێكی باشە ئەگەر دادوەران مووچەیەكی تەواو وەربگرن بۆ ئەوەی پێویستیان بە پارە نەبێت، بە هەمان شێوە كارێكی باشە دادوەرەكان لە فشاری سیاسی و فشاری پارتەكان بپارێزرێن، ئەویش لە پێناو بەدوورگرتنیان لەوەی دووچاری ناچاركردن ببنەوە)).
هەستكردن بە دادپەروەریی
* لە هەر وڵاتێكدا هاووڵاتیان هەستیان كرد نادادپەروەری بوونی هەیە، ئەوا شیرازەی ئەو كۆمەڵگەیە رووبەڕووی مەترسی دەبێتەوە، بەڵام ئەم مەترسیەش وەك نەخۆشیەكی كۆمەڵایەتی پێویستی بەچارەسەری زانستی هەیە، دەبێت هاووڵاتیانیش كاتێك هەستیان كرد كە سەرۆكەكەیان هەستی بەو مەترسییە كردووە و هەوڵەكانی خستۆتەگەڕ، دەبێت هاریكاری بكەن و هەوڵبدەن بەرێگەیەكی راست و بەپیادەكردنی سەروەریی یاسا ئەم پەتا كوشندەیە لە كۆمەڵگە نەهێڵرێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ستورات كۆهن ئوستادی یاسا و یاریدەری راگری كۆلێژی یاسا لە زانكۆی فلۆریدا كرد و سەبارەت بەم لایەنە بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (بۆ تێگەیشتن لە چەمكی دادپەروەریی دەبێت سەرەتا لەوە تێبگەین كە ئایا پێشبینیە لۆژیكی و دروستەكانی هاووڵاتیان چیە لە سیستمە قەزائییەكە. هەمو یەكێك لە ئێمە خۆڕسكانە ئەو هەستەمان هەیە بزانین چی ڕاستە و چی رەوایە و چی عەدالەتە. ئەگەرچی هەندێ جیاوازیش هەن، بەڵام دەتوانرێت ئەوە بوترێت كە هەندێ ڕاستی جیهانی هەن دەربارەی مامەڵەی ڕەوا و دادپەروەرانە لەگەڵ تاكەكەسەكاندا. بوونی سیستمی قەزائی بۆ سەپاندنی ئەو چەمكانە و بۆ پاراستنی هاووڵاتیانە لە نادادپەروەری، جا سەرچاوەی ئەو نادادپەروەریە لە حكومەتەوە بێت یان لە خەڵكی ئاساییەوە. چەمكی «گەندەڵی قەزائی» پەیوەستە بە شكستهێنانی دادوەرە بڕیار بەدەستەكانەوە لە جێبەجێكردنی چەمكەكانی یاسا و دادپەروەری لەسەر ئەو كەیسانەی لەبەردەستیاندایە. دەبێت وریا بین كاتێك ئەو چەمكە بەكار دەهێنین، لەبەرئەوەی مەرج نییە هەموو ئەو بڕیارانەی ئێمە هاوڕانین لەگەڵیاندا بەرئەنجامی گەندەڵی قەزائی بن. دادوەرانیش مرۆڤن و هەڵە دەكەن. ئەوە گەندەڵی نییە. دەكرێت ئەو یاسایانەی لە ئارادان یاسای سەخت بن و هەندێ جاریش دادوەران هیچ ڕێگەچارەیەكیان نییە جگە لە جێبەجێكردنی یاساكان بەو شێوەیەی نووسراون، ئەگەرچی نادادپەروەریش بن بۆ لایەنەكانی كەیسەكە. هەروەها ئەوەش گەندەڵی نییە. گەندەڵی بریتییە لە بڕیارێكی ئەنقەست كە یاسا و ڕاستیەكان فەرامۆش دەكات، هەروەها بریتییە لە گەیشتن بە بڕیارێك كە لەگەڵ یاسا و دادپەروەریدا یەك ناگرێتەوە. لەم ڕوانگەیەوە بەو شێوەیە سەیری گەندەڵی دەكرێت كە دەستێوەردانێكی ئارەزوومەندانەیە لە پرۆسەی گەیشتن بە بڕیار لەسەر ئەساسی بنەما بنەڕەتیەكانی یاسا و دادپەروەری. بۆی هەیە گەندەڵی لە هەموو قۆناغ و لە تێكڕای سیستمە قەزائیەكاندا ڕووبدات، هەر لە دەستنیشانكردنی دادوەرانەوە و شێوازی كار ڕاییكردن و نووسینەوەی پرۆسەی بڕیاردەركردن. بە تێڕوانینی من مەترسی سەرەكی گەندەڵی قەزائی نەمانی متمانەیە لەلایەن هاووڵاتیان بە سیستمە قەزائیەكە. نەبوونی متمانە بەو مانایە دێت كە هاووڵاتیان چیتر باوەڕیان بەوە نییە ئامرازێكیان هەیە بۆ هێنانەدی عەدالەت و بۆ پارێزرابوونیان بەپێی مافە جیهانیەكان. ئەمە بە شێوەیەكی حەتمی سەردەكێشێت بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكی و جیاوازیەكان لەڕێی توندوتیژی، تیرۆریزم و ڕەفتارەكانی دیكەوە لەلایەن ئەو كەس و گرووپانەی باوەڕیان وایە پەنایەكی دیكەیان نییە بۆ پاراستنی مافەكانیان)).
* سەبارەت بە چۆنیەتی كاراكردنی دادوەرەكان و بەپرۆفیشناڵكردنی دادوەری پرۆفیسۆر كۆهن وتی:(ئەوەی پێی دەوترێت دادوەری پیشەگەر» بەو كەسە دەوترێت كە خوێندنی تەواوكردووە و لەڕێی پرۆسەیەكەوە ئەزموونی پێكراوە كە كەسەكان ڕادەهێنێت بۆ ئەوەی بە توانایەكی قەزائیەوە كار بكەن. ئەمە پێچەوانەی دامەزراندنی سیاسییانەی دادوەرانە كە هیچ ڕاهێنانێكی قەزائیان نییە و ڕەنگە بكەونە ژێر كاریگەری ئەو پارتە سیاسییەی یان ئەو حكومەتەی دایمەزراندون. لە هەندێ وڵاتدا، وەك ئەڵمانیا، دادوەران لەنێو ئەو خەڵكانەدا هەڵدەبژێردرێن كە خوێندنی تایبەتیان تەواو كردووە و ئەزموونیان پێكراوە بۆ ئەوەی پۆستی قەزائی وەربگرن. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەم سیستمە دەبێتەهۆی دووركەوتنەوە لە ئەگەری ڕوودانی گەندەڵی قەزائی؟ وەڵامی من ئەوەیە ئەمە دەوەستێتەسەر بەهێزی سیفەت و خەسڵەتی تاكەكەسەكان بۆ ئەوەی خۆیان لە گەندەڵی لابدەن، هەروەها دەوەستێتەسەر بڕی ئەو فشارە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیەی ڕووبەڕووی ئەم دادوەرانە دەبێتەوە لەلایەن حكومەت و تاكەكەسە بەهێزەكانی دیكەوە، هەروەها دەوەستێتەسەر بوونی سیستمێكی دیسپلینكار كە هەڵبستێت بە سەرزەنشتكردن و لەكارلادانی ئەو دادوەرانەی بە گوێرەی پێداویستیەكانی یاسا و دادپەروەری ڕەفتاری ناكەن. بە بۆچوونی من، میكانیزمی بنەڕەتی بۆ دەسەڵاتی قەزائی ئازاد و سەروەریی یاسا بریتین لە:
(1) پرۆسەی دامەزراندن، ئەویش بە هەڵبژاردنی ئەو كەسانەی شایستەن بۆ ئەوەی وەك نابژیوانێكی دادپەروەر و بێلایەن یاسا و دادپەروەری بسەپێنن.
(2) دڵنیایی دان بە دادوەران بەوەی ماوەی دامەزراندنەكەیان دوورودرێژ بێت، بۆ پانزە ساڵ، یاخود لە ئەمریكا تا مردنە، ئەمە تەنانەت ئەگەر ئەو بڕیارانەش دەربكەن كە بە دڵی حكومەت یان هێزە دەسەڵاتدارەكانی دیكە نەبێت.
(3) بوونی سیستمێكی دیسپلینكاری كارا و سەربەخۆ بۆ ئەوەی لێكۆڵێنەوە لە حاڵەتی گەندەڵی بكات و سزا بەسەر ئەو دادوەرانەدا بسەپێنێت كە بەپێی ستانداردەكان كارناكەن.
(4) سیستمی دادگای كراوە كە ڕێگەبدات هاووڵاتیان ئامادەی هەموو دادگاییكردنەكان بن.
(5) بوونی سەندیكای پارێزەران كە لە پارێزەران پێكهاتووە كە دەسەڵات و ئیرادەی ئەوەیان هەیە ڕای گشتی و دەسەڵاتەكان لەو كێشانە ئاگاداربكەنەوە كە ئەگەری ڕوودانیان لێدەكرێت و پەیوەستن بە گەندەڵی قەزائیەوە.
(6) داوا لە دادوەران بكرێت لە هەموو كەیسێكدا بە شێوەیەكی نووسراو بۆچوونی خۆیان بۆ پاساودانی ئەو بڕیارانەی دەری دەكەن دەرببڕن.
(7) بوونی ڕاگەیاندنێك كە ڕاپۆرت لەسەر حاڵەتەكانی گەندەڵی بڵاوبكاتەوە و پارێزراو بێت لە دەستێوەردانی حكومەت لە كاتی بڵاوكردنەوەی ئەم ڕاپۆرتانەدا.)).
* سەبارەت بە وڵاتێكی وەك هەرێمی كوردستان كە سەرۆكەكەی بڕیاریداوە دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ بێت و سەروەریی یاسا بوونی هەبێت، پرۆفیسۆر ستوارت لەم لایەنەوە بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (بێ ئەزموونی كێشەیەكی جددیە لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا. دەبێت بەرنامەی ڕاهێنان بۆ دادوەرە تازە دامەزراوەكان ئامادە بكرێت بۆ ئەوەی بنەما بنەڕەتیەكانیان پێی بوترێتەوە، ئەوانەی پەیوەستن بەبەڵگەكان، ڕێوشوێنی گونجاو بۆ بەرزكردنەوە و ڕاییكردنی كەیسەكان، دۆزینەوەی چارەسەر لە ناو یاسا و دەسەڵاتەكانی دیكەدا، ڕەفتاری پیشەگەری و ئەخلاقیانە لەنێو پارێزەران و دادوەراندا. سەرەڕای نەبوونی ئەزموونی قەزائی لە هەندێ وڵاتدا، ئەوا ئەزموونی من لە چاوپێكەوتن بە پیشەگەران لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا وای لێكردم باوەڕ بەوە بكەم ئەو كەسانەی ڕاهێنانیان لەسەر چەمكە یاساییە بنەڕەتییەكان پێكراوە و ئەوانەی چەمكە بنەڕەتییەكانی ماف و دادپەروەری وەك توخمێكی پێویست وەردەگرن دەتوانن لە ماوەیەكی كورتدا ببنە دادوەری زۆر باش. هەربۆیە ئەگەر وڵاتێك بڕیاری بەرەوپێشبردنی پرۆگرامێك بدات بۆ دروستكردنی دادوەری پیشەگەر، ئەوا ڕاهێنانی تایبەتی و كەفائەت و شایستەیی شەخسی پێویستن. لەوە گرنگتر، دەبێت حكومەت و دەسەڵاتی قەزائی چەند مافێكی بنەڕەتی دیاریكراو قبووڵ بكەن، ئەو مافانەی ڕەنگە لە دەستوور یان یاسای سەرەكیدا چەسپێنرابن. هەندێ لە گرنگترین بڕیارە قەزائیەكان لە مێژوودا ئەو كاتە دەركراون كە سیستمی قەزائی ئامادەبووە بڵێت حكومەت هەڵەبووە و پشتگیری لە مافە بنەڕەتییەكانی كەمینەكان كردووە لەدژی سەركوتكاری و مامەڵەی ناڕەوا. بۆ ئەوەی ئەمە ئەنجام بدرێت، دەبێت سیستمی قەزائی لەدژی دەستێوەردانی حكومەت پارێزراو بێت. ئەمە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ پرسیاری چوارەم. هەروەك ئاشكرایە، لە كۆتاییدا هەموو ئەم كێشانە پێكەوەگرێدراون بە تۆڕی چاكسازی بونیادی و سیاسییەوە)).


دادوەر د.محەمەد عومەر مەولود ئەندامی دادگای تەمیزی كوردستانەو هەروەها ئەندامی لیژنەی چاكسازی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامە چاكسازییەكەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی كوردستان، بێگومان بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی كوردستان هەمەلایەنە و زۆربەی بوارەكانی حكومڕانی و سیستمی دادوەری دەگرێتەوە، بۆ قسەكردن لەسەر پێداچوونەوە بە سیستمی دادوەری و كرانەوەی ئامۆژگای قەزائی بۆ دادوەرەكان چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دادوەر د.محەمەد كرد و بەسوپاسەوە بەڕێزیان وەك وەڵامی هەموو پرسیارەكانمان، لەژێر ناونیشانی ئەم پرسیارە(بۆچی بەرنامەی چاكسازی سەرۆك پێویست بوو؟ وەڵامی داینەوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

بێگومان لە دوای ڕووخانی رژێمی پێشووی عێراق لە 2003 و دامەزراندنی سیستمی فیدراڵی لە عێراق لە 2004 و دامەزراندنی دامودەزگاكانی حكومەتی تازەی عێراق بەپێی دەستووری ساڵی 2005 تەرخانكردنی 17% بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، هەرێمەكەمان بووژانەوەیەكی ئابووری باشی بەخۆوە بینی و پارەیەكی باش كەوتە كوردستان و لە ئەنجامی ئەوەش هەرێمی كوردستان بەرەو پێشەوەچوونێكی باشی بەخۆوە بینی لەسەر ئاستی خزمەتگوزارییەكانی حكومەت و پێشەكەوتن و فراوانبوونی شارەكان و هاتنە پێشی پێویستی تازە كە لەبەر ئەوەی شەپۆڵی ئەو گۆڕانكارییە ئابوورییە زۆر بە خێرایی و لە ناكاوی هات، هەروەها ئامادەكارییەكی باشی بۆ نەكرابوو و دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێمی نەگەیشتبوونە ئەو راددەیە لە پێشكەوتن كە لە ئاستی ئەو گۆڕانكاریە ئابووری و كۆمەڵایەتیەبن كە لە كوردستان هاتە پێش، بۆیە ئەو پرۆسەیە زۆر كەموكورتی بگرە گەندەڵیشی لێ كەوتووە و لە ساڵانی دوایی خەڵكی كوردستان هەستیان بەو دیاردە دزێوانە دەكرد و كەسانی دڵسۆزیش زۆر لەم ڕووە ناڕەحەت بوون لە ترسی ئەوەی نەوەكا ئەو قەبارە سیاسییەی هەرێمی كوردستان كە بریتییە لە پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتێكی دادوەری سەربەخۆ لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدراڵی كە دەرەنجامی خەباتی نەپساوەی نزیكەی سەدەیەكی میللەتەكەمانە و خوێنی دەیەها هەزار شەهیدی سەر بەرزە و سەدەها هەزار بریندار و كەم ئەندامە بەرەو ئاڕاستەیەكی خراپ بڕوات و لەبەر حەز و ویستی نا مەشروعی چەند كەسانێكی هەڵپەرست خوانە خواستە، دڵسۆزی و وڵاتەكەمان چاوەڕێی هەڵوێستێكی بوێرانەی جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوون كە سنوورێك بۆ ئەو كەم وكوڕیانە و ئەو گەندەڵیانە دابنێت، چونكە هیچ كەسێكی بەشەڕەف و بە ویژدان بەشك و شوبهە نییە لە دڵسۆزی و پەرۆشی جەنابی سەرۆك بۆ ئەو ئەزموونە و ئەوەبوو ئەو پێشبینیە هاتەدی و لە بۆنەی نەورۆزی ئەمساڵ بەرنامەیەكی تێروتەسەلی چاكسازیی لە هەموو بوارەكان پێشكەش كرد، نەك هەر ئەوەندەش، بەڵكو بەخۆی هاتە مەیدان و هەموو سەنگ و توانای خۆی خستۆتەگەڕ لەپێناوی سەركەوتنی ئەو بەرنامەیە و جێگەی گومان نییە كە هەموو خەڵكی دڵسۆزی كوردستان پاڵپشتی جەنابیانن بۆ سەرخستنی ئەو پرۆسە پیرۆزە، بۆیە لێرەدا پێویستە بڵێین كە متمانە لەنێوان میللەت و سەركردایەتی خەریك بوو لاوازبێت، ئێستا بەهۆی ئەو بەرنامە چاكسازییە دووبارە متمانەی نێوان میللەت و سەركردایەتی بەهێز دەبێتەوە و خەڵكیش بە گەشبینییەكی باش دەڕواننە ئەو بەرنامەیە، هاوكات پێشبینی زۆر باشی لێدەكەن، لێرەشدا بەڕاو بۆچوونی خۆم ئەو بەرنامەیە زۆر لە ئامانجەكانی خۆی پێكاوە، چونكە تەنیا ڕاگرتنی دیاردەی گەندەڵی لەم سنوورە خۆی لەخۆیدا سەركەوتنێكی گەورە و كاریگەرە، جگە لەوەی كارەكان لەو ئاقارە رانەوەستاوە، بەڵكو بەرنامەكە بەرنامەیەكی كاتی نییە بەردەوام و هەمیشەییە تا هەموو ئامانجەكانی خۆی جێبەجێ دەكات.
شتێكی شاراوە نییە كە بەرنامەكەی جەنابی سەرۆك بۆ چاكسازیی بەرنامەیەكی گشتگیرە، واتە هەموو لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵگەی كوردستان دەگرێتەوە لەبواری كارگێڕی و ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی، چونكە ئامانجی ئەو بەرنامەیە گەیشتنە بە قۆناغی بە موئەسەساتی كردنی دامودەزگاكانی هەرێمی كوردستان و لێرەدا دەتوانین بڵێین كە گەورەترین فاكتەر بۆ گەیشتن بەو مەبەستە پیادەكردنی پرنسیپی سەروەریی یاسا و دەسەڵاتێكی دادوەری تۆكمە و سەربەخۆییە.
لەو روانگەیە جەنابی سەرۆك زۆر مەبەستیەتی كە چاكسازیەكی قووڵ و ریشەیی لەم بوارەدا ئەنجام بدرێت، چونكە جەنابیان زۆر بە پەرۆش بوون بۆ بەدەستبەكاربوونی پەیمانگای دادوەری لە هەرێم كە لە ساڵی 2008 وە یاسایەكەی دەرچووە و پەسەندكراوە و لە ڕێگەی بەدواداچوونی شەخسی بەڕێزیان بۆ ئەو بابەتە لەم دواییەدا بەڕێوەبەری گشتی ئەو پەیمانگایە دامەزرا و هەموو كۆسپەكان لەبەردەم دەستبەكاربوونی پەیمانگای ناوبراو لادران و پێشبینی دەكرێت لە ساڵی خوێندنی 2011 – 2012 پێشوازی لە یەكەم قوتابیانی پەیمانگای دادوەری بكرێت.
بێگومان دامەزراندن و دەست بەكاربوونی پەیمانگای ناوبراو هەنگاوێكی گەورەیە لە بواری بەرزكردنی ئاستی دەسەڵاتی دادوەری، هەروەها سەربەخۆیی و بە پیشەیی بوونی ئەو دەسەڵاتە، چونكە شتێكی شاراوە نییە كە زۆر كەس ڕەخنەیان لە ڕێوشوێنی دامەزراندنی دادوەر و ئەندامانی داواكاریی گشتی لە هەرێمی كوردستان دەگرت و گومانی ئەوەیان دەكرد كە دەست تێوەردانی حزبی هەبێت لەم بوارەدا و هەر چەندە كە زۆربەی زۆری ئەو رەخنانە لەجێی خۆیان نەبوون و دادوەران و ئەندامانی داواكاری گشتی بەسەربەخۆیی و بەپیشەیی ئەركەكانی خۆیان ئەنجام دەدەن، بەڵام دامەزراندن و دەست بەكاربوونی ئەو پەیمانگایە هیچ بوارێك بۆ ئەو جۆرە رەخنانە ناهێڵێت، لەبەر ئەوەی وەرگرتنی قوتابیان لەو پەیمانگایە زۆر بە شەفافیەت دەبێت و پێشەكی كردنەوەی و ڕێگە و شوێنی وەرگرتن لە ڕێگەی دەزگاكانی ڕاگەیاندن ئاشكرا دەكرێت و هەموو كەسێك كە لەخۆی ڕاببینێت دەتوانێت تەقدیمی ئەو پەیمانگایە بكات و لە دوای تەوابوونی ماوەی تەقدیم كردنی قوتابیان، ئەوا تاقیكردنەوەیەكی زانستیانەیان بۆ ئەنجام دەدرێت و لە ڕێگەی پشت بەستن بە هەموو ئەو پێوەرانەی كە پێوەندن بەڕووی زانستی و پیشەیی و دوور لە هیچ دەست تێوەردانێكی حكومی یاخود حزبی، كەسانی لێهاتوو و لێوەشاوە هەڵدەبژێردرێن و ئەوانەش بۆ ماوەی دوو ساڵ دەچنە بەر خوێندن لە ڕووی تیۆری و پراكتیك و لەسەر دەستی مامۆستایانی پسپۆر لەم بوارەدا و لە كۆتایی هەموو ساڵێك چەندەها تاقیكردنەوەیان بۆ دەكرێت و بەچەندەها قۆناغ تێدەپەڕن هەتا دەگەنە قۆناغی دامەزراندن بەدادوەر یاخود ئەندامی داواكاری گشتی.
بۆیە ئومێد دەكرێت كە لە داهاتودا ئەو پەیمانگایە و پرۆسەی دەرچوواندنی دادوەران و ئەندامانی داواكاری گشتی لەو ڕێچكەیە ببێتە هۆی بەهێزكردن و هەروەها بەرزكردنی ئاستی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێم و ئەوەی ماوە بیڵێم كە ئەركی پەیمانگای دادوەری لەو سنوورە ڕاناوەستێت، بەڵكو رۆڵی تری پێ سپێردراوە، ئەویش كردنەوەی كۆرسی پێویست بۆ دادوەران و ئەندامانی داواكاری گشتی كە ئێستا لە خزمەتدان بۆ زیادكردنی ئاستی زانستیان و ئاشناكردنیان بە هەموو زانستێكی تازە لە و بوارەدا، لەومەودوا دەرچووانی كۆلیژی یاسا مۆڵەتی پارێزەرایەتییان پێ نادرێت. هەتا كۆرسی پێویستی خوێندن لەو پەیمانگایە تەواو نەكەن و بڕوانامەی دەست بەكاربوون(شهادە تأهیل) لەو پەیمانگایە وەردەگرن.
هەروەها تەوەرێكی دیكەی بەرنامەكەی جەنابی سەرۆكی هەرێم لەم بوارەدا بریتییە لە كاراكردنی داواكاری گشتی كە دەزگایەكی زۆر گرنگە و پێویستە ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبێت لە جێبەجێكردنی ئەو بەرنامە چاكسازییە، بۆ ئەم مەبەستەش پرۆژە یاسایەك لە ئارادایە بۆ هەمواركردنی یاسای داواكاری گشتی ژمارە 159ی ساڵی 1979ی هەمواركراو كە چەندەها لایەن لەخۆوە دەگرێت بۆ بەهێزكردن و بەكاراكردنی دەزگای داواكاریی گشتی بەتایبەتی نەهێشتنی ئیزدواجییە لەڕووی بەستانەوەی ئەو دەزگایە، چونكە حاڵی حازر لەڕووی كارگێڕی بەستراوەتەوە بە وەزارەتی داد و لەڕووی كاركردن بەستراوەتەوە بە ئەنجوومەنی دادوەری و بەپێی ئەو پڕۆژە یاسایە ئەو دەزگایە دەبێتە بەشێك لە بەشەكانی و لقەكانی دەسەڵاتی دادوەری لە هەموو ڕووەكانەوە و پێوەندی بە وەزارەتی داد نامێنێت، هەروەها پرۆژە یاسایەكە چەندەها دەق دەگرێتە خۆ بۆ زیادكردنی ڕۆڵی داواكاری گشتی لە چاودێری كردنی دامودەزگاكانی حكومەت بۆ ئەوەی كارامەتر بێت لە پرۆسەی رووبەڕووبوونەوەی دیاردەی گەندەڵی كارگێڕی و دارایی لە هەرێم.
لە كۆتاییدا دەتوانم بڵێم كە جەنابی سەرۆك دەیەوێت دەسەڵاتێكی دادوەری وامان هەبێت كە سەربەخۆ بێت بە هەموو واتاكانی ئەو وشەیە ئەوەش دەبێتە باشترین و گەورەترین پاڵپشت بۆ پیادەكردن و جێبەجێكردنی پرۆژەی چاكسازی لە هەموو بوارەكانی كۆمەڵگەی كوردستان، چونكە جەنابیان گرنگی و بایەخێكی زۆر بەو دەسەڵاتە دەدات، بۆ سەلماندنی ئەو راستیەش لە دانیشتنێكدا سوێندی بە مەرقەدی بارزانی خوارد كە زۆر پێی خۆشە ئەگەر هات و ڕۆژێك داواكرا لە دادگا حازر بێت و شانازیی بەو دادگایە دەكات.


سەروەریی یاساو سەربەخۆیی دادوەر یەكێكە لەخاڵە گرنگەكانی پرۆسەی چاكسازی، لەم روانگەیەوە بەشێكی بەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ سەروەری یاساو سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری تەرخانكراوە، ئەمەش لەو راستیەوە هاتووە كە ئەم بوارەش بێ كەموكوڕی نییەو پێویستە دادوەران و یاساناسان لە ڕێگەی گفتوگۆو گۆڕینەوەی بیروبۆچوونەوە توێژینەوەی قووڵ و جددی ئەنجام بدەن، تاوەكو ئەنجوومەنی دادوەری بەتواناو بەهێزتر بێت، سەبارەت بەبەرنامە چاكسازییەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دادوەر دكتۆر محەمەد عەبدولڕەحمان سلیڤانی ئەندامی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان، كە شارەزایی لەبواری ئەنجوومەنی دادوەری لەهەرێمی كوردستان و یەكێكە لەو دادوەرانەی بەشداری لەدانانی یاسای پەیمانگای دادوەری هەرێمی كوردستان كردووە، لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن.

دادوەر سەربەخۆیەو خاوەنی بڕیاری یاسایی خۆیەتی
بەپێی یاسای ژمارە 14ی ساڵی 1992 قەزا لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە وەزارەتی داد بوو، دواتر لە هەرێمی كوردستان یاسای ژمارەی 23ی ساڵی 2007 دەرچوو كە دەسەڵاتی دادوەری دامەزراوەیی سەربەخۆ بوو، وەكو دەزانین سێ دەسەڵات هەیە ئەویش (دەسەڵاتی تەشریعی و راپەڕاندن و دادوەری)یە كە سەر بەیەك نین و هەر یەكە دەسەڵاتی خۆی هەیە، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە دژی یەكن، بەڵكو دەبێت بۆ بەرژەوەندی گشتی و وڵات ئەو سێ دەسەڵاتە هاوكاری و هەماهەنگی لەنێوانیاندا هەبێت، سەرۆكی ئەو دەسەڵاتانەش لە عێراق سەرۆكی كۆمارە، لە هەرێمی كوردستانیش سەرۆكی هەرێمە، لە كاتێك لە هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ بوو، ئێمە وەكو دادوەران دڵخۆشبووین بەوەی كە لە مەودوا لە سنووری یاساوە دەتوانین دەسەڵاتی دادوەری زیاتر بچەسپێنین و حوكمی رەها جێبەجێ بكەین، بەڵام لایەنی دووەم لایەنی سەربەخۆیی حوكم ئەوە كە لەكۆنەوە لە حكومەتی عێراقی هەبووە، لەوكاتەی حكومەتی عێراق دامەزراوە تا ئێستا هەبووە و بەردەوامە، كە دادوەر لە بڕیاردانی خۆی لەسەر حوكمدان سەربەخۆیەو خاوەنی بڕیاری یاسایی خۆیەتی، نە سەرۆكی دادگای خۆی، نە سەرۆك و نە سەرۆكی وەزیران مافی ئەوەیان نییە دەست لە كاروبار و بڕیارەكانی وەربدات، دادوەری بەتوانا و بوێر لە هیچ كەسێك قبووڵ ناكات دەست لە كار و بڕیارەكانی وەربدرێت.
سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری هەنگاوی عەمەلی دەوێت
شارەزایانی یاسایی پێیانوایە لەگەڵ دەستپێكردنی چاكسازییەكان و كۆتایی هاتنی قۆناغی یەكەمی ئەو پرۆسەیە، چاكسازی لەدامەزراوەكانی حكومەت و دەوڵەت پێ دەنێتە قۆناغێكی گرنگەوە بەتایبەتی ئەو چاكسازییانەی كە لەبواری قەزائی بڕیارە ئەنجام بدرێت، چونكە ئەم لایەنەش بە وتەی شارەزایان بێ كەموكوڕی نییەو زۆر بواری ئیداری و رێكخستن و وردەكاری بەڕێوەچوونی كارەكان پێویستی بە پێداچوونەوەو هەنگاوی عەمەلی هەیە، لەمبارەیەوە دكتۆر محەمەد عەبدولڕەحمان سلیڤانی وتی: لە یەكەم كاتی دەرچوونی بڕیار بۆ سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان جەنابی سەرۆك بارزانی پاڵپشت و هاوكاری بەهێز بووە بۆ سەركەوتنی ئەو دەسەڵاتە و چەسپاندنی سەروەریی یاسا، هەروەها ئەو پەیامەی كە جەنابی سەرۆك بارزانی بۆ چاكسازی رایگەیاند و بە كردەوە ماوەی چەند مانگێكە لە چەندین بواردا دەست بە چاكسازی كراوە، ئەمە كارێكی زۆر گرنگ و پێشكەوتووە بەتایبەتی بۆ چاكسازی لە دامەزراوەیی حكومەت و دەوڵەت، هاوكات ئێمە حەزدەكەین و لەگەڵ ئەوەین لەلایەنی قەزاوە هاوكاری و پاڵپشتی بكرێین بۆ سەروەریی یاسا و دادپەروەری، بەپێی یاسای دەسەڵاتی قەزائی و یاسای پارتەكانیش نابێ دادوەر حزبی بێـت و مومارەسەی كاروباری حزبیی بكات، تاوەكو بتوانێ ئیش و كاری خۆی بەبێ دەست تێوەردان و بەباشی و بێلایەنی ئەنجام بدات، لەهەر دانیشتن و دیدارێك لەگەڵ بەڕێز سەرۆك بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دا جەنابیان تەئكیدی لەسەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری كردۆتەوە، بەڵام ئەمە هەنگاوی عەمەلی دەوێت و دەبێ خۆی جەنابی سەرۆك راستەوخۆ بەردەوام پشتگیریمان بكات و هەروەها سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران و پەرلەمان و وەزیری ناوخۆ هاوكار و پشتگیریمان بكات، دەبێ دەسەڵاتی راپەڕاندن بەگشتی پشتیوانمان بن و دەبێ بودجەمان سەربەخۆ بێت و بە تەمویل بێت، بەپێی ماددەی(4) لە یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە 23ی ساڵی 2007 دەڵێت: دەبێ میزانییە تایبەت و ئەنجوومەنی دادوەری ئامادەی بكات و پێشكەشی پەرلەمانی بكات بۆ پەسەندكردن، ئێمە زیاتر لە(200) دادوەر و(2500) فەرمانبەر و كارمەندمان هەیە میزانییەی ئێمە(69) ملیار دینار بوو و خۆمان لە میزانیەی خۆمان باشتر دەزانین كە ڕەوانەی پەرلەمان كرا بۆ پەسەندكردن، بەداخەوە پەرلەمان میزانیەكەی كەم كردەوە بۆ(54) ملیار دینار ئەمەش كاریگەری سلبی لەسەر سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری هەیە، پێویستە سەرۆك بارزانی لەم حاڵەتانە پشتگیری ئێمە بكات، جێگەی داخی گەورەترە كە پەرلەمان ئەو بودجەیەی لە ئێمە كەمكردەوەو خستییە سەر بودجەی خۆیان كە ئێمە و هەموو لایەك دەزانین كە ژمارەی پەرلەمانتارەكان چەندە و نزیكەی(200) فەرمانبەریش بن با هەبێـت، هەروەها ماددەی(62) لە یاساكە دەڵێت میزانیەی ئەنجوومەنی دادوەری تەمویل دەبێت و لەو رسوم و غەراماتانەی لە دادگاكان هەیە، چونكە ئێمە خۆمان داهاتمان هەیە، هەروەها ماددەی(8) بڕگەی(2) لە یاسای بودجەی ژمارە(6)ی ساڵی (2001) ئەو دەرفەتەی نەداوە كە سەرۆكی دەسەڵاتی ئەنجوومەنی دادوەری ئیش و كاری خۆی بە دروستی بكات، من لە جیاتی سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری چوومە پەرلەمان گفتوگۆ و قسەی تێروتەسەلمان كرد و پێمان گوتن دەمانەوێت میزانیەكەمان بە تەمویل بێت و دەسەڵاتی خەرجكردن لە دەسەڵاتی سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری بێت، ئێمە ناتوانین هەموو جارێك و مانگێك بگەڕێینەوە بۆ وەزارەتی دارایی و خەزێنە، گەرچی لە كاتێك یاساكە دەرچوو میزانیەكەی بەشێوەی تەمویل دانەنراوە، بەڵام دەسەڵاتی خەرجكردنەكەی دراوەتە دەسەڵاتی سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری، لەم حاڵەتەدا هەردەبێ ئێمە بگەڕێینەوە بۆ وەزارەتی دارایی و گەنجینە، لێرەدا ئەمە هەڵەیە و دەستی سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری بەستراوە و ناتوانێ بە باشی و لە جێگەی پێویست كاروبارەكانی ڕاپەڕێنێ، ئەمەش كەموكوڕییەو كاریگەری لەسەر سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری هەیە و دەبێتە هۆی بەربەست لەبەردەم سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری، لەلایەكی تر لە بەغدا(6) هەزار پاسەوانی قەزائی دامەزراوە و لەم رۆژانەی رابردوو(2) هەزار پاسەوانی تری قەزائیان دامەزراندووە، واتە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری بەغدا دەسەڵاتی خۆی هەیە بۆ دامەزراندن و زیاتر كردنی مووچەو پێدانی دەرماڵە و هەموو كارەكانی تر، ئەمەیە سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری، وەكو ئەوەی لە هەرێمی كوردستان هەیە كە ئێمە لەبەردەستی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران دابین و چاومان لە دەستی ئەوبێـت(50) هەزار دینارمان بۆ زیاد بكات، یا وەزیری دارایی(10)هەزار دینار بۆمن زیاد بكات، ئەمە سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری نییە، ئەگەر سەرۆكی هەرێم دەیەوێت چاكسازی لەمبارانەوە بكات، دەبێ بڕیارێك دەربكات كە كەس بۆی نییە نە پەرلەمان نە سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران و وەزارەتەكان دەست بخەنە ناو كاروباری دەسەڵاتی دادوەری بۆ ئەوەی یاسا سەروەربێت و زیاتر سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری هەبێت تاوەكو دادپەروەری كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان زیاتر بێتە دی.
لەلایەكی ترەوە پاسەوانی دادوەر چەكی نییە بۆ ئەوەی پارێزگاری و پاسەوانی لە دادوەر بكات، وەزارەتی ناوخۆ بە بیانووە بەرامبەر دادوەران، بە پۆلیس دەڵێن سڵاو (تحیە) بۆ دادوەران وەرنەگرن، ئەمە مانای وایە رێز لە دادوەران نەگرن، لە هەموو دنیا شتی وا نییە، چونكە دادوەر پیرۆزی خۆی هەیە و تەحیە كردن بۆ شەخسەكە نییە، بەڵكو بۆ مەرسومەكەیە، بۆیە ئەوەی لە هەرێمی كوردستان دەیبینم تاكە وڵاتێكە رێز لە دادوەرانی خۆیان ناگرن، ئەمانە و زۆركاری تر هەیە دەبێ بۆ سەرۆك بارزانی روون بكرێـتەوە و بیزانێت.
هەر سەبارەت بە چارەسەركردنی ئەو گرفت و كێشانە ئەندامی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (دادگا و دادوەر نەزیهترین دەسەڵات و ماندووترین كەس و لایەنە لە هەرێمی كوردستان، بەهیچ شێوەیەك كەموكوڕی لە دادگاكان و دەسەڵاتی دادوەری بەدی ناكەم، لێرەدا چەند نموونەیەك لە كار و ئیشەكانی دادگای تەمیز باس دەكەم، بۆ نموونە لە دەستەی مەدەنی لە(98%)ی پێداچوونەوەی كارەكان و دەستەی جەزائی (90%) و دەستەی باری كەسی لە (99%)یەكلا كراونەتەوە، دادگاكان بە باشترین شێوە كار دەكەن بۆ بەرژەوەندی خەڵك و میللەت و وڵاتەكە، بەڵام هاوكاری و پشتگیری ناكرێین و تا ئێستاكەش زۆر لایەن و وەزارەت وا دەزانن ئێمە سەر بە وەزارەتی دادین، نەخێر سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری لە ئاست دەسەڵاتی سەرۆك وەزیران و سەرۆكی پەرلەمانەو دەسەڵاتێكی سەربەخۆیە و سەر بە وەزارەتی داد نییە، گەرچی لە یاساكە وتراوە كە سەرۆكی ئەنجوومەنی دادوەری بە پلەی وەزیرە، ئەمە هەڵەیە، واتە یاساكە كەموكوڕی تێدایە و لە كاتی پەسەندكردنی یاساكە پەرلەمان تاكە یەك قسەی بە گوێی ئێمە نەكرد، هەر ئەنجوومەنی وەزیران یاساكەی بۆ ئێمە داناوە، ئەمە نابێت و ئەنجوومەنی وەزیران هیچ پێوەندی بە ئێمەوە نییە، بەڵكو ئێمە دادوەر و یاسا ناسین و شارەزاین و ئێمە بۆ خۆمان یاسا بۆ خۆمان دادەنێین و خۆمان دەزانین چی پێویستە، بەڵام بە پێچەوانەوە لە كاتی راپەڕاندنی كاروئیشەكانمان بەربەست دەخەنە بەردەممان، دەنا دادوەر خاوەن بڕیاری خۆیەتی و ئازایانە بڕیار دەدات، لە كەس ناترسین و تەنیا یاسا دەناسین و بەپێی یاسا بڕیاری خۆمان دەدەین، بۆیە لێرەدا دووبارە دەڵێم پێویستە جەنابی سەرۆك بۆ سەركەوتنی سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری ئاگاداری ئەو كێشە و كەموكوڕیانە بێـت و بڕیاری چارەسەركردنیان بدات. لە دەستووری عێراق ئاشكرایە لە ماددەی(87 و 88) دەڵێت دەسەڵاتی دادوەری و ئەنجوومەنی دادوەری سەربەخۆنە و هیچ دەسەڵاتێك كاریگەریان لەسەر نییە، تەنیا یاسا نەبێت. یاسای دەسەڵاتی دادوەری هەرێمی كوردستان ژمارە (23) ی ساڵی (2007) ئەوەش بە هەمان شێوەی بەغدا دووپاتی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و قەزائی كردۆتەوە و دادوەر لە كاتی دادگایدا بڕیاری خۆی دەدات، بەڵام ئەوەی بەرامبەر كە ئامادە نەبێت بڕیارەكە جێبەجێ بكرێت ئەوە گوناهی دادوەر و دادگا نییە، ئێمە دەزانین جەنابی سەرۆك هەمووكات تەئكید لە سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و سەروەریی یاسا دەكاتەوە، بەڵام پێویستە خاڵ لەسەر پیتەكان دابنێین، لەلایەكی تر بەڕای من وا دیارە ئەوانەی نزیكن لەجەنابی سەرۆك بارزانی زانیاری بە تەواوی و بە دروستی بە جەنابیان ناگەیەنن، چونكە سەرۆك لە كەس قبووڵ ناكات سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری پێشێل بكرێـت، ئێمە ئامادەین لە خزمەتی دابین و هەموو كێشە و كەموكوڕییەكان بخەینەڕوو و لە كامە شوێن و لایەن كەموكوڕی هەیە دەستنیشانی بكەین و بۆ جەنابیان شی بكەینەوە.
بە تەئكید ئەگەر ڕێز لەسەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان بگیرێت، ئەوە بارودۆخی هەرێمی كوردستان لە هەموو ڕووێكەوە بەرەو سەركەوتن و باشی دەچێت، بەڵام لەكاتێكدا سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری نەبێـت، ئەوە یەكسانی و دیموكراتی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی نایەتەدی، واتە نابێت بڵێین ئەوە كوڕی بەرپرسێكە یا برای شەهیدە یا ئەوە دەسەڵاتدارە نابێ حوكم بدرێت، بەڵكو سەرۆكی وڵات و هەژارێك، پۆلیس و پلە دارێك، هەر هەموو كەسێك بەرامبەر یاسا و دادگا وەكو یەكن، لەلایەكی تر كۆمەڵێ توێژ هەیە حەسانەیان بۆ دانراوە وەكو وەزیر و سەرۆكی وەزیران و پارێزگار و ئەفسەری پۆلیس و ....تاد. ئەمە نابێ، بەهۆی ئەو حەسانەوە زۆر كەس هەیە تۆمەتبارە ناتوانین بانگیان بكەینە بەردەمی دادگا و بڕیاری بۆ دەكرێت، ئەمانە گوناه و كەموكوڕی دادگا نییە، بەڵكو لەلایەن دەسەڵاتی تەنفیزی هاوكاری كردن نییە و كەموكوڕی لە یاساكەش هەیە پێویستە یاسای ئەنجوومەنی دادوەری پێداچوونەوەی بۆ بكرێت و هەمواربكرێت بۆ ئەوەی سەروەریی یاسا و دەسەڵاتی دادوەری جێگیر و سەبەخۆ بێـت، ئەگەر هەموولایەك بە دڵ هاوكار و پشتیوانی دەسەڵاتی دادوەری بن، ئەوە سەروەریی یاسا دەپارێزرێت و دەسەڵاتی دادوەریش سەربەخۆ دەبێـت و وڵاتمان پێش دەكەوێت و یەكسانی و دادپەورەری كۆمەڵایەتی و دیموكراتی دێتە كایەوە و هەموو كەسێك بە یەكسانی و بە گشتی پابەندی یاسا دەبن و وڵات دەپارێزن.
لەم روویەوە نموونەیەكتان بۆ دەهێنمەوە بۆ تەئكیدی ئەمە، لەسەردانێكم بۆ ئەمریكا بۆ بەشداری كردنی خولێك كە سەرۆكی دەسەڵاتی باڵای دادوەری عێراقیش بەشداربوو، یەكێك لە پرسیارەكانی لەم خولە لەمن كرا ئایا قەزا لەلای ئێوە چۆنە و چەند سەربەخۆیە، چونكە ئەگەر قەزا سەربەخۆ و یاسا و سەروەربێت ئەوە وەبەرهێنان دێتە وڵاتەكەمان و بێكاری نامێنێت و خۆشگوزەرانی ڕوو لە وڵاتەكە دەكات، لەوكاتەدا سەرۆك و سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران و پەرلەمان و هەموولایەك دڵشاد و ئاسوودە دەبن و متمانە لە نێوان تاك و دەسەڵات بەهێز دەبێت و هەر كەس بەپێی كاری خۆی هەقی خۆی لە چوارچێوەی یاساوە وەردەگرێت و هێمنی و ئاسایش باڵ بەسەر سەرتاپای وڵاتەكەدا دادەگرێت، بۆیە لێرەدا دەڵێم بە تەئكید بەو چاكسازییەی دەستی پێكردووە كە هەموو بوار و لایەنێكی گرتۆتەوە و بەردەوامیشی هەیە، دەگەینە هەنگاو و قۆناغێكی تری پێشكەوتن و دادپەروەری كۆمەڵایەتی، هەموو ئەمانەش هەر بەسەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادوەری بەرجەستە دەبێت كە یەكێكە لە خاڵە گرنگەكانی پرۆسەی چاكسازی، بە گشتی پێویستە پیادەی ئەو كارانە بكرێـت بۆ ئەوەی سەروەریی یاسا و دەسەڵاتی ئەنجوومەنی دادوەری سەربەخۆ و خاوەن تواناو هێزی خۆی بێت:
1. یاسای دەسەڵاتی دادوەری هەرێمی كوردستان هەموار بكرێت.
2. دەسەڵاتی دارایی و میزانییە سەربەخۆبێت بەشێوەی تەمویل.
3. خانووەكانی دادگا نابێ سەر بە وەزارەتی پلاندانان بێت، بەڵكو دەبێ لە دەسەڵاتی سەرۆكی دادگا بێت و هۆبەی ئەندازیاریمان هەبێت.
4. پێویستە هەموو وەزارەت و لایەنەكانی تری دەسەڵاتی تەنفیزی هاوكار و پاڵپشت بن لەگەڵ دەسەڵاتی دادوەری.
یەكێك لە هەنگاوەكانی چاكسازی سەرۆكی هەرێم كردنەوەی پەیمانگای قەزائییە لە كوردستان بۆ ئەوەی كاری حاكمەكان ببێتە كارێكی پرۆفیشناڵ، بەراددەیەك ئەم هەنگاوە پۆستی حاكم دەكاتە پۆستێكی پرۆفیشناڵی و بێلایەن و سەربەخۆ، سەبارەت بەم لایەنە دادوەر دكتۆر محەمەد عەبدولڕەحمان سلیڤانی وتی: (كردنەوەی پەیمانگای دادوەری لە هەرێمی كوردستان كە یەكێكە لەو هەنگاوە گرنگانەی كە وادەكات دادوەری خاوەن ئەزموون و لێزان و خاوەن بڕیارم