لەگەڵ ئەوەی هەوڵەكان بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق بەردەوامن و فراكسوێنە كوردستانییەكان بە كۆمەڵێك پێشنیاری تازەوە چوونەوە بەغدا، بەڵام هەتا ئێستا ئاسۆیەك دەرنەكەتووە بۆئەوەی پرۆسە سیاسییەكە بەرەو كرانەوە بچێت و كێشەی سەرەكی كە یەكلاییكردنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیرانە هەتا ئێستا كۆتایی نەهاتووە و وەك چاودێرانیش ئاماژەی پێدەكەن پێناچێت بەئاسانیش لایەنەكان بگەنە رێككەوتن و حكومەتی داهاتووی عێراق پێكبهێنن، ئەم بارودۆخەش رۆژ لەدوای رۆژ هەڕەشە لەداهاتووی عێراق دەكات و جۆرێكە لەمەترسیش بۆسەر ئاسایش و سەقامگیری عێراق، هەندێك لەچاودێران هۆكاری رێكنەكەوتنی لایەنە عێراقییەكان بەچەندین هۆكاری جۆراوجۆر گرێدەدەنەوە و پێیانوایە بێجگە لەكێشەی ئیتنی و مەزهەبی كە عێراقی گرتۆتەوە، لەهەمانكاتدا دەستێوەردانی دەرەكی و پشگیریكردنی لایەنە عێراقییەكان لەلایەن هێزە ئیقلیمیەكانەوە هۆكارێكی دیكەیە بۆ ئاڵۆزبوونی بارودۆخەكە و ئاستەنگێكە لەبەردەم شكستی پرۆسەكەدا، هەر بۆیە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت بەو ئاستەی ئێستا گەیشتووە و مەزندە ناكرێت بە ئاسانی ئەو ئاستەنگانە لابچن یان بە ئاسانی حكومەت پێكبهێنرێت.
هەر بۆیە چاودێران و شرۆڤەوانانی بارودۆخەكە بەجۆرێك سەیری رەوشی ئێستای عێراق دەكەن كە بارودۆخەكە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی پێشبینی هەموو ئەگەرێك دەكرێت بە تایبەتی ئەگەر هەڵكشانی باری ناسەقامگیری، هەروەها ئەگەری دووبارە كردنەوەی هەڵبژاردن، بەڵام هەموو ئەم مەزندانە بەجۆرێك گەشبینیان لێناخوێنرێتەوە كە وەك چارەسەر بۆ بارودۆخەكە سەیر بكرێن، بەپێچەوانەوە هەر یەك لەو مەزندانەی پێشبینی دەكرێن، ئاڵۆزی زیاتری لێدەخوێنرێتەوە و بۆچوونەكان بەرەو ئاراستەیە دەچن كە لایەنەكان زیاتر لەیەكتری دووربكەنەوە نەك لێكنزیك ببنەوە و لەسەر پرۆسەیەكی سیاسیی رێكبكەون، لەلایەكی دیكە عێراق خۆشی وەك گۆڕەپانێكی سیاسی بۆتە گۆڕەپانی یەكلاییكردنەوەی كێشە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان و پێشبینی ئەوە دەكرێت هەر لایەك بۆ بەرژەوەندی خۆی پاراستنی نفوزی خۆی مامەڵە لەگەڵ هاوكێشەی سیاسیی عێراقدا بكات.
كورد وەك لایەنێكی چارەسەر لەم هاوكێشە ئاڵۆزەدا
رۆڵی كورد لەپرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی عێراق لەئێستا و پێشتریش لەپرۆسەی سیاسی عێراقیدا، رۆڵی لێكنزیككردنەوەی لایەنە پێكناكۆكەكان و هەروەها وەك فاكتەرێك رۆڵی چارەسەركردنی كێشەكانی گێڕاوە، تەنیا لەپرۆسەی ئەم دواییەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراقدا، تائێستا دووجار بە پڕۆژە و دەست پێشخەرییەوە هەوڵیداوە رۆلێكی كاریگەر لەپرۆسەكەدا بگێڕێت، پڕۆژە و دەستپێشخەرییەكانی لایەنی كوردیش بۆ چارەسەری ئەم كێشە ئاڵۆزە جەختكردنەوەیە لەسەر گەڕانەوە بۆ دەستوور جێبەجێكردنی ماددەكانی ئەو دەستوورەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، هەروەها هەتا ئێستا فراكسیۆنە كوردستانییەكان نەبوونە پشتگیر بۆ لایەك و دژ بۆ لایەكی دیكە و بە راشكاوانە رایانگەیاندووە كە فراكسیۆنە كوردستانییەكان لەسەر بەرنامەی حكومەت موناقەشە دەكەن لەسەر شەخس، ئەمەش وایكردووە كە فراكسیۆنی كوردستان وەك فاكتەرێك بەشێوەیەكی هاوسەنگ لە پرۆسەكەدا بمێنێتەوە و هاوسەنگی پرۆسە سیاسییەكەش رابگرێت، بەڵام وێڕای ئەم رۆڵە ئیجابیەی كورد لەپرۆسەكەدا دەیگێڕێت، بەڵام هەتا ئێستاش لایەنە عێراقییەكان پابەندبوونی خۆیان بەو مافە دەستووریانە بە راشكاوی رانەگەیاندووە كە فراكسیۆنە كوردستانییەكان لەپرۆسەی دانوستاندا بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق جەختی لەسەر دەكەنەوە، بەڵام لایەنی كوردستانی لەم پرۆسەیەدا ئەوەی نەشاردۆتەوە كە بەشداری لەهیچ حكومەتێكدا ناكات ئەگەر بەرنامەی ئەو حكومەتە پابەند بوون نەبێت بە دەستووری عێراق و جێبەجێكردنی ماددە دەستوورییەكان بە تایبەتیش ئەو ماددە دەستووریانەی تایبەتن بەمافەكانی گەلی كوردستان و كێشەكانی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی بەغدا، بۆ زیاتر بەدواداچوون و هەڵوەستە كردن لەسەر ئەم پرسە گرنگە ئەم بەڕێزانە لەم راپۆرتەدا هاوكاریان كردووین كە ئەمە دەقی بۆ چوونەكانیانە.
د.باسم شەریف ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی فەزیلەی عێراقی بۆ گوڵان:
وەك سیاسەتمەدارێك ناچارم بڵێم گەشبینم
بەڵام هیچ هۆكارێك بۆ گەشبینیەكەم
بەدی ناكەم
د.باسم یەكێكە لەسەركردەكانی حزبی فەزیلەی عێراقی و هەروەها پەرلەمانتاری حزبی فەزیلەش بووە لەنێو پەرلەمانی عێراقدا و یەكێكە لەو كەسانەی كە راستەوخۆ بەشدارە لەپرۆسەی دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق، هەر بۆیە سەبارەت بە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت و ئاستەنگەكانی نێو پرۆسەكە لە د.باسم شەریفمان پرسی: ئایا ئەو وەك سیاسەتمەدارێكی عێراقی و نزیك لە پرۆسەی دانوستانەكان چۆن بارودۆخی عێراق هەڵدەسەنگێنیت؟ لەوەڵامدا د.باسم بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: ((بارودۆخی ئێستا و پرۆسە سیاسییەكە پەیوەستن بە یەكلاكردنەوەی پرسی كاندیكردنی سەرۆك وەزیران و پێكهێنانی حكومەتەوە بۆ ئەوەی كاروبارەكان بەڕێوەبچن، كە هێشتا یەكلانەكراونەتەوە، لێدوان و كۆبوونەوە و گفتوگۆ ئەنجام دەدرێن، بەڵام پێموایە ئەم گفتوگۆیانە جیاوازییەكی زۆریان نییە لەگەڵ گفتوگۆكانی دوو مانگ پێش ئێستا، لەبەر ئەوەی هێشتا لایەنەكان سوورن لەسەر هەڵوێستی خۆیان. راستە چەندین دەستپێشخەری تەرح كراون، بەڵام تا ئێستا بە ئیجابی مامەڵەیان لەگەڵ نەكراوە، لەبەر ئەوەی هەر لایەنەی حسابی تایبەتی خۆیی و بەرژەوەندی تایبەتی خۆی هەیە. كەواتە پرۆسە سیاسییەكە بەرەوپێشچوونی بەخۆوە نەبینیوە و لەهەمان كاتدا دۆخە ئەمنیەكەش پاشەكشەی بەخۆوە بینیوە و خەڵكیش هۆكارەكەی دەگەڕێننەوە بۆ دواكەوتنی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت، لەم روانگەیەوە پێموایە ئومێدێكی روون بەدی ناكرێت لەو كۆبوونەوە و گفتوگۆیانەی ئەنجام دەدرێن)).
سەبارەت بەم لایەنە بێئومێدیەی لەپرۆسەكە هەستی پێدەكرێت و مەترسی لەسەر ئاستی پرۆسە سیاسییەكە هەیە، باسم شەریف بەمجۆرە هەڵوەستەی لەسەر ئەم پرسە كردو وتی: ((ئێمە دەبێت بپرسین ئایا ئامانجی ئێمە لە رووكردنە سندوقەكانی دەنگدان و پەنابردن بۆ هەڵبژاردن و پرۆسە دیموكراسیە و سیاسییەكە چی بوو؟ ئایا كەسێكی دیاریكراو پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت و كەسێكی دیكە ببێتە ئەندام پەرلەمان؟ یاخود ئامانجەكە هێنانەدی بەرژەوەندی خەڵك بوو؟ ئێستا تا راددەیەك بەرژەوەندی و ئیش و كارەكانی خەڵك راوەستاون و راییناكرێن، بۆ نموونە زۆرێك لە بەرپرسە حكومیەكانیش پێكنەهێنانی حكومەت دەكەنە بیانویەك بۆ رایینەكردنی كارەكانی هاووڵاتیان. ئێمە دەزانین بنیادنانی پرۆسە سیاسییەكە دەوەستێتەسەر متمانەی هاووڵاتیان بەو پرۆسەیە، واتە ئەگەر هاتوو هاووڵاتیان بێ متمانە بوون و ئەو تێڕوانینەیان لا دروست بوو كە پرۆسە سیاسییەكە سەرچاوەی زیانە بۆ ئەوان. ئەمە گەورەترین مەترسیە لەسەر پرۆسەكە، مەترسیدارترە لە تیرۆر و لە دەستێوەردانی ئیقلیمی، لەبەر ئەوەی ئێمە ئەزموونێكمان هەیە لەم رووەوە، بۆ نموونە لە ساڵی 2003دا بینیمان چۆن خەڵكی پشتیان لە رژێمی پێشوو كرد، واتە سەرەڕای ئەوەی ئەو رژێمە خاوەنی جبەخانەی گەورەی چەك بوو، بەڵام لە ماوەی 20 رۆژدا رووخا. دواتر درێژەكێشانی ئەم دۆخە پەیامێك دەداتە دەوڵەتە ئیقلیمییەكان كە ئەزموونی دیموكراسی سەركەوتوو نابێت و ئەمەش دەرگا بە رووی هەومو ئەگەرەكاندا دەكاتەوە، دەرگا بە رووی ئەگەری روودانی كودەتای سەربازی و گەڕأنەوەی دیكتاتۆریەتدا دەكاتەوە، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە هاووڵاتیان دەگەنە ئەو ئەنجامەی دیكتاتۆریەت و كودەتای سەربازی قبووڵبكەن، تەنیا بۆ ئەوەی ئەم دۆخە بەردەوام نەبێت، ئەمەش مەترسیێكە و هەڕەشە لە داهاتووی ئەم وڵاتە دەكات. ئێمە لەپای چی حەوت ساڵمان بەهەدەر دا، ئەگەر ئێمە بیر لە بەرژەوەندی عێراق بكەینەوە، ئەوا بەو ئەنجامە دەگەین كە ئەگەر ئەم وڵاتە سەركەوتوو بێت، گرنگ نییە بە سەركردایەتی چ پارت و كەسایەتیەك بێت، ئەوا هەموولایەك سوودەمەند دەبن، لەبەر ئەوەی ناكرێت تەنیا لایەنێك لە سەركەوتنی عێراق سوودمەند بێت، ئەگەر عێراقیش هەرەس بهێنێت و سەقامگیری سیاسی لە دەست بدات، ئەوا هەموو لایەك زیانمەند دەبێت، ئەو كاتە بوار لە بەردەم روودانی ململانێی ناوخۆیی دەكرێتەوە، جا ململانێی تائیفی بێت یان نەتەوەیی، كە ئەویش لە ئەنجامی لەدەستدانی كۆنتڕۆڵی حكومەتەوە دەبێت بەسەر كاروبارەكاندا)).
سەبارەت بە چۆنیەتی مامەڵەكردنی پێكهاتەكانی عێراقیش لەگەڵ ئەم بارودۆخە، د.باسم لەدرێژەی لێدوانەكەیدا جەختی لەسەر ئەوە كردەوە هچ لایەنێك لەمبارە ئالۆزە سوودمەند نابێت و وتی: ((پێشتریش ئاماژەم پێكرد، هیچ پێكهاتەیەكی عێراق، نە كورد و عەرەب و نە توركمان و نە مەسیحی ناتوانن داواكاری و تموحەكانی خۆیان بهێننەدی دی ئەگەر عێراق، عێراقێكی دیموكراتی نەبێت، واتە هیچ لایەك ناتوانێت بەرژەوەندییەكانی لەعێراقێكی لاواز و شكستخواردوودا بەدەست بهێنێت، دواتر شكستهێنانی پرۆسەكە سەردەكێشێت بۆ روودانی توندوتیژی و توندوتیژی پێچەوانەوە و ئەمەش دەرگا واڵا دەكات بۆ ئەوەی دەوڵەتەكانی دیكە ئەم پێكهاتە تائیفیەی عێراق ئیستیغلال بكەن بۆ جۆشدانی هەستی خەڵك بۆ ئەوەی كورد هەست بە مەترسی بكات لە بەرامبەر عەرەبدا و بە پێچەوانەوە، هەروەها شیعە و سوننەكانیش هەست بە مەترسی بكەن لە بەرامبەر یەكدا. ئێمە دەزانین لە عێراق میلیشیا و چەكێكی زۆر هەیە و ئەمەش ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت ببێتەهۆی ئەوەی عێراق بكەوێتە گێژاوی توندوتیژیەوە، ئەم بارودۆخەش مەترسیە بۆ سەر وڵاتانی دراوسێ، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە بۆی هەیە عێراق ببێتە سۆماڵی دووەم و شوێنێك بۆ میلیشاكان و ئەم دۆخەش كاریگەرییەكەی درێژدەبێتەوە بۆ دەوڵەتانی دراوسێ، لەبەر ئەوەی ئەم دەوڵەتانەش بەرژەوەندیان هەیە لەبوونی عێراقێكی بەهێز و سەقامگیردا. كەواتە تاكە زەمانەت بۆ خەڵكی عێراق و بۆ وڵاتانی دەوروبەر بوونی عێراقێكی دیموكراتیە، لەبەر ئەوەی بەدیلی ئەمە شەڕ و پارچە پارچە بوونە و هەر وڵاتێكیش ناسەقامگیری تێدا بوو سەرچاوەی مەترسیە بۆ وڵاتانی دیكە، باوەڕم وایە وڵاتانی دراوسێ درك بەم راستیە دەكەن، بەڵام پێویستە بە ئیجابیەتێكی زیاترەوە مامەڵە لەگەڵ مەسەلەكەدا بكەن. هەر بۆیە دەبێت لایەنە سیاسییەكان سەربەخۆبن لە بڕیارەكانیاندا، دەبێت بە عەقڵیەتی دەوڵەت و حكومەت بیر بكەنەوە نەك موعارەزە، لەبەر ئەوەی هەندێ لایەن هێشتا بەو شێوەیە مامەڵە دەكەن وەك ئەوەی سەددام لە حوكمدابێت و ئەو لە موعارەزە بێت، نەك وەك ئەوەی ئەو لەبەغدایە و جڵەوی كاروبارەكانی بەدەستەوەیە. لایەنێكی دیكەی كێشەكە ئەوەیە هەندێ لایەن تەنیا هەوڵ بۆ مسۆگەركردنی بەرژەوەندی مەزهەبەكەی یان نەتەوەكەی خۆی دەدات، نازانێت عێراق باوەشە گەورەكەیە كە هەمووان لە خۆدەگرێت، بەم شێوەیە پەنا بۆ دەوڵەتە دراوسێكان دەبەن بۆ ئەوەی پاڵپشتیان بكەن لەدژی لایەنەكانی دیكە، ئەم دەوڵەتانەش پێشوازی لەم دەستپێشخەریانە دەكەن و لەسەر ئەساسی بەرژەوەندی تائیفی یان نەتەوەیی پشتیوانی لایەنێك لەدژی لایەنێكی دیكە دەكەن. لە راستیدا ئێمە ئەوەمان دەبیست كە لە پرۆسەی هەڵبژاردنی هەندێ وڵاتدا ململانێ لەنێوان دوو دەوڵەت یان زیاتردا هەبووە، بۆ نموونە ئەمە لە لوبنان، ئۆكرانیا، جۆرجیا بەدی كرا، بەڵام ئێمە لە عێراقدا پێویستمان بەو سیاسییە سەربەخۆیانە هەیە كە لەو روانگەیەوە بیربكەنەوە كە ئەوان ئیدارەی وڵاتەكەیان بەدەستەوەیە و ئێستا ئەوان موعارەزەنین، لەبەر ئەوەی ئەگەر عێراق بەهێز بوو، ئەوا دەوڵەتەكانی خۆیان پەنا بۆ عێراق دەهێنن بۆ ئەوەی پێوەندی لەگەڵ ببەستن، كەواتە ئێمە پێویستمان بە پڕۆژەیەكی نیشتمانی، بەسەربەخۆیی سیاسی هەیە، بەچەشنێك كاتێك كێشەكەم لەگەڵ كوردەكاندا دەبێت پەنا بۆ دەوڵەتێكی دەرەكی نابەم، بەڵكو لەگەڵ برا كوردەكانم دادەنیشم، ئەمە بۆ شیعە و سوننە و مەسیحیەكانیش دەبێت هەر وابێت)).
سەبارەت بەرۆڵی كوردیش لە پرۆسەكەدا، د.باسم ئاماژەی بە دیداری حزبی فەزیلە لەگەڵ بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد و وتی: ((ئێمە بەڕێز مەسعود بارزانی-مان بینی، ئەو گوزارشتی لە نیگەرانی گەورە كرد و هەوڵدانی بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە و تەرحكردنی دەستپێشخەری ئەمانە هەموو كاری باشن. ئێمەش دەزانین سەركەوتن دوو تای تەرازووە، لایەكیان لەدەستی لایەنی دەستپێشخەرە كە كوردەكانن، لایەنەكەی دیكە پارتە سیاسییەكانی دیكەن، لەبەر ئەوەی كوردەكان زۆرینەیان نییە بۆ ئەوەی چارەسەرێك بسەپێنن، بەڵكو پێویستیان بە هاوكاری و پشتیوانی لایەنەكانی دیكە هەیە و تەنانەت ئەگەر ئەم دەستپێشخەریەی لایەنی كوردیش سەركەوتن بەدەست نەهێنێت، هۆكارەكەی بۆ كورد ناگەڕێتەو، لەبەر ئەوەی رەنگە هۆكارەكە ئەوەبووبێت كە لایەنەكانی دیكە بە ئیجابی مامەڵەیان لەگەڵدا نەكردووە)).
لە دوماهی ئەم لێدوانەدا و سەبارەت بەبۆچوونی تایبەتی خۆی لەسەر داهاتووی عێراق، باسم شەریف بەمجۆرە تێڕوانینی خۆی لەسەر داهاتووی عێراق بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: ((سەبارەت بە داهاتووی عێراق ناچارم دەبێت گەشبین بم، لەبەر ئەوەی رەشبینی بەردەوام كارێكی دروست نییە، لەگەڵ ئەوەشدا بە حوكمی كاركردنم لە پەرلەمانی عێراق و بەحوكمی چاودێریكردنی دۆخە سیاسییەكە هۆكاری بەهێز بەدی ناكەم بۆ ئەوەی گەشبین بم و رەنگە هۆكارەكانی رەشبینی زیاتر بن، لەبەر ئەوەی هێشتا لایەنە سیاسییەكان نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی بیر لە بەرژەوەندییەكانی عێراق بكەنەوە. عێراق ئیمكانیەتێكی زۆری هەیە، خەڵكەكە توانا و ئیرادەیەكی بەهێزیان هەیە، بەڵام پەكخراون، لەبەر ئەوە كاتێك سەیری توانای عێراق و خەڵكەكەی دەكەیت گەشبین دەبیت، كاتێك سەیری ئەدای كوتلە سیاسییەكان و ئیدارەی ئەزمەكە دەكەیت، رەشبین دەبیت و بەم شێوەیە ناتوانین بگەینە ئەنجامێك. هەروەها لەبەر ئەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان نزیك بوون لە یەكەوە، ئەوا لایەنەكان پێویستیان بەیەك دەبێت و ئەوكاتە دەبێت سەفقە بكەن، بەڵام ئەمەش ملكەچی حساباتی قازانج و زیانی سیاسی و حزبی دەبێت، نەك بیركردنەوە لە بەرژەوەندی وڵات و هاووڵاتیان.
د.عەبدولجبار ئەحمەد ئەكادیمی و چاودێری سیاسیی عێراقی بۆ گوڵان:
ئەگەر عێراقییەكان نەتوانن حكومەت پێكبهێنن پێشبینی دەكرێت ئۆباما سەردانی عێراق بكات
.عەبدولجەبار ئەحمەد ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی بەغدا و یەكێكە لەو چاودێر و شرۆڤەوانانەی كە بەشێوەیەكی بێ لایەنانە سەیری بارودۆخەكە دەكات و شرۆڤەی بارە سیاسییەكە دەكات، بۆ زیاتر بەدواچوون لەسەر باری ئاڵۆزی عێراق و چۆنیەتی چارەسەركردنی ئەم بارە ئاڵۆزە، گوڵان بۆ ئەم راپۆرتە پێوەندی بە د.عەبدولجبار ئەحمەد وەك چاودێر و شرۆڤەوانێكی عێراقی لەسەر بارودۆخەكە كرد و سەرەتا وەك خستنەڕووی بارۆدخەكە د.عەبدولجەبار بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: ((كە باس لە پرۆسەی سیاسی دەكەین، بەواتای قۆناغی پاش هەڵبژاردنەكان، كە باس لە قۆناغی پاش هەڵبژاردنەكانیش دەكەین، بەواتای قۆناغی مشتومڕ و وتووێژی بێ ئەنجام، وتووێژی ململانێ نەك وتووێژی لێبوردەیی لەنێوان لایەنە سیاسییەكان كە بەشدارییان كردووە لەهەڵبژاردنەكان و پرۆسەی سیاسی. ئەو هەموو وتووێژ و مشتومڕە ئاڵۆزە تاكو ئەمڕۆش نەیتوانی بگاتە پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو، پێكهێنانی حكومەتیش یەكێكە لە پێویستییەكانی بەردەوامبوونی پرۆسەی سیاسی لە عێراق. بەڵام ئەوەی كە مایەی داخە ئەوەیە كە ئەگەر ئەم مشتومڕ و وتووێژەی كە ئەمڕۆ هەیە و گەر لەساڵانی 2003 یان 2004 هەبوایە، ئەوە هاووڵاتی عێراقی هەرسی دەكرد لەسەر ئەو بنەمایەی كە یەكەمین ئەزموونە، بەڵام ئەمڕۆ پاش پێكهێنانی 3 حكومەت و لە چاوەڕوانیی حكومەتی چوارەمدا، دەبینین ئەو مشتومڕەی نێوان لایەنە سیاسییەكان لەبری ئەوەی سیمایەكی جوان ببەخشێت بەو هاووڵاتییانەی كە دەنگیان بەم لایەنانە داوە، ئەمڕۆ هاووڵاتی عێراقی تووشی بێزاری بووە و هەڵبەتە پاشان تووشی هیوابڕان دەبێت، لەكۆتاییشدا هیچ باوەڕێكی بە پرۆسەكانی هەڵبژاردن نامێنێت، لەبەرئەوەی هاووڵاتی عێراقی ئەو هەستەی لا دروست دەبێت كە ئەمە چەندین جارە قوربانی دەدات و هەوڵ و ماندووبوونێكی زۆر دەبەخشێت بە رۆیشتنی بۆ سەندوقەكانی هەڵبژاردن و هەموو هەوڵێك دەگرێتە بەر لەپێناوی دەنگدان و هەڵبژاردنی لایەنێكی سیاسی كە باوەڕی پێ هەبێت و توانای چارەسەركردنی كێشەكانی عێراقی هەبێت، بەڵام لایەنە سیاسییەكان بەو عینادی و لاسارییەیان سەلماندوویانە كە رێزیان بۆ ئەو هاووڵاتییە نییە، هاوكات و تاكو ئەمڕۆش لایەنە سیاسییەكان تەنیا بەدوای بەرژەوەندییەكانی خۆیان كەوتوونە نەك بەرژەوەندیی گشتی و لەپێناوی بەرژەوەندیی كەسی و حزبی كار دەكەن نەك بەرژەوەندیی عێراقی و نیشتمانی. ئەمە پوختەیەك بوو لەبارەی واقیعی پرۆسەی سیاسی لە عێراق لە 7/3/2010 تاكو ئەمڕۆمان)).
ئەم شۆرڤە واقیعی و بێ لایەنیەی د.جەبار بەرەو ئەو باسەی بردین: ئایا تاچەند باری سیاسیی ئێستای عێراق بەرەو شكست هەنگاو هەڵدەگرێت و تاچەند شكستی پرۆسە سیاسییەكەش رەنگدانەوەی خراپی لەسەر بارودۆخەكە دەبێت، لەمبارەوەش بەمجۆرە تێڕوانینەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: ((یەككەمین شت، هەموومان دەزانین كە داهاتووی عێراق وەكو گەل و دەوڵەت بە پرۆسەی سیاسییەوە بەندە. هەربۆیە، پێویستە لەسەر لایەنە سیاسییەكان، لەڕووی ئەخلاقییەوە، هەروەها لەڕووی سیاسیشەوە وەكو راسپاردن، لەبەرئەوەی پرۆسەكانی هەڵبژاردن واتای راسپاردن دەگەیەنێت، هەروەها لەڕووی نیشتمانیشەوە، پێویستە پاپەندبن بەم سێ لایەنە و پاشان پەلەبكەن لە پێكهێنانی حكومەت، بەپشت بەستن بەو بنەمایەی كە پێكهێنانی حكومەت دەبێت بە پارسەنگێك لەدژی ئەو تەحددایانەی كە رووبەڕووی كۆمەڵگەی عێراقی و سیستەمی سیاسی دەبێتەوە. بەڵام بۆ ئەمڕۆ دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت بەواتای دروستبوونی بۆشایی زیاتر لەڕووی ئاسایش و بۆشایی دەستووری و جگە لە بەرزبوونەوەی ئاستەكانی توندوتیژی و تەقینەوەكان. هەربۆیە رێگەچارەكان لەبەردەم دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت بریتییە لەم خاڵانەی لای خوارەوە: یەكەم: قەوارە سیاسییەكان ئەزموونەكەی ساڵی 2005 دووبارە دەكەنەوە، هەر بۆیە حكومەتەكە، حكومەتێكی موحاصەصەی تایفەگەری سیاسی دەبێت وەك حكومەتەكەی ساڵی 2005، پەرلەمانیش وەكو قاوەخانەیەكی لێدێت بۆ سازدانی كۆبوونەوەكان نەك شوێنێكی پیرۆز بۆ دەركردنی یاساكان.
دووەم: دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت بەردەوام دەبێت و لەم بەردەوامبوونەدا راوچییەكانی پرۆسەی سیاسی دێنە ناو گۆڕەپانەوە و ئەوانەش ژمارەیان زۆرە، دوژمنانی دیموكراسییەت و دوژمنانی گەل و دوژمنانای عێراق و بەدكاران و ئاژاوەچییەكان و سەركردە و بازرگانەكانی جەنگ و چەك، ئاژانسەكانی سیخوڕیی وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی جیهان، هەموویان دەستێوەردان دەكەن نەك تەنیا لەبەر شكسپێهێنانی پرۆسەی سیاسی، بەڵكو زیاتر لەپێناوی بڵاوكردنەوەی ئایدیۆلۆژیا و بەرنامەكانیان، هەروەها عێراقییەكان بەرەو ئاڕاستەی شەڕێك دەبەن كە لەوانەیە شەڕی تایفەگەری بێت، یان شەڕی نەتەوەیی بێت.
سێیەم: چەكوشی ئەمریكی، یان فشاری ئەمریكی لەرێگەی سەردانە بەردەوامەكانیان بە ناردنی وەزیری دەرەوەیان «كلینتۆن» یان جێگری سەرۆكەكەیان «بایدن»، یان لەرێگەی دەستێوەردانی باڵیۆزی ئەمریكا لەعێراق، هەروەها پێشبینی دەكرێت چەندین كەسایەتی و بەرپرسی ئەمریكی تر بۆ عێراق بێن كە تەنانەت لەوانەیە خودی سەرۆك «ئۆباما» سەردانی عێراق بكات، كە پێشبینی دەكرێت لە مانگی 10 سەردانی عێراق بكات، ئەویش بەو مەبەستەی كە ئەگەر هات و تا ئەو كاتە پێكهێنانی حكومەت دواكەوت كە لە ئاكامدا زیان بە بەرژەوەندی و پڕۆژەی سیاسیی ئەمریكا دەبەخشێت. بەم شێوەیە، ئەم 3 هەڵبژاردنانە ئەو هزرەمان لا دروست دەكات كە دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت تاكو دوای 15/10 لەوانەیە ئەزموونەكەی ساڵی 2006 دووبارە بكاتەوە، بەڵام ئەمجارەیان تەنیا نابێت بە شەڕی ناوخۆیی لەنێوانی ناوچەكانی شیعە و سوننە، بەڵكو دەبێت بە شەڕێكی سیاسیش لەنێوانی پارتە سیاسییەكانی عێراق و ئەوكات هیچ شتێك بوونی نامێنێت بە ناوی «پرۆسەی سیاسی» و هەموو لایەنێك لەو شەڕە دۆڕاو دەردەچێت، ئەمڕۆش كە هەر یەك لە پارتە سیاسییەكان وا هەست دەكەن كە شتێكیان دۆڕاندووە، پێموایە كە هیچیان نەدۆڕاندووە و هەر ئەوان براوەن، دۆڕاوی راستەقینە هاووڵاتیی عێراقییە، هاووڵاتیی ئاسایی كە چاوەڕوانی شتی گەورەیە لە لایەنە سیاسییەكان و بەپەڕۆشە بۆ پێكهێنانی حكومەتێك لەپێناوی دابینكردنی تەنیا یەك خزمەتگوزاری نەك لیستێك بە چالاكی و خزمەتگوزارییەكان)).
شرۆڤەكانی د.عەبدولجەبار جیاواز لەو شرۆڤانەی دیكە بۆ بارودۆخی عێراق دەكرێت، رۆڵی ئەمریكا بە رۆڵێكی كاریگەر دەزانێت لە پرۆسەكەدا، هەر بۆیە سەبارەت بەم بۆچوونە و بۆچوونی سەبارەت بەو تێڕوانینانەی پێیانوایە ئەمریكا لە پرۆسەكەدا رۆڵی كەمبۆتەوە، بەمجۆرە و بەراشكاوی هاتە ئاخاوتن و وتی: ((داكۆكی لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا ناكەم، بەڵكو داكۆكی لە بەرژەوەندییەكانی عێراق دەكەم. بەڵام بەقسەی كێ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا شەڕەكەی عێراقی دۆڕاندووە؟ هەروەها بەقسەی كێ ئەمریكا ئەو رۆڵەی جارانی نەماوە و لاواز بووە؟ یان ئەوە كێیە دەڵێت كە شەقامی ئەمریكی و رای گشتی ئەمریكی لەسەر ئیدارەی «ئۆباما» هۆكارە لە لاوازبوونی رۆڵی ئەمریكا لەعێراقدا؟ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خاوەن رۆڵێكی بەهێز بوو و هەمیشە وەك خاوەن رۆڵێكی هێز لەعێراقدا دەمێنێتەوە، بەڵام گۆڕانكارییەكان تەنیا لە تەكتیكەكان دەبێت. هەر بۆیە، ئەو كەسە هەڵەیە گەر باوەڕ بەوە بكات كە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا مانای ئەوە دەگەیەنێت كە ئەمریكا دەستی لە عێراق بەرداوە، بەڵگەكەش ئەوەیە كە ئەمریكا دامەزراوەیەكە و شێوازی بیركردنەوەیان بەشێوەیەكی دامەزراوەییە، هەر كەسێكیش گەر لەچوارچێوەی دامەزراوە بیربكاتەوە 3 رەهەندی لێ دەكەوێتەوە، رەهەندی مەودا كورت، رەهەندی مەودای مامناوەندی لەگەڵ رەهەندی مەودا دوور. ئیدارەی «ئۆباما» و خودی سەرۆك «ئۆباما» خاوەن بڕیار نین و حوكمیان لەسەر بەرژەوەندیی ئەمریكا نییە، وێڕای هەموو ئاڕاستەكانی «ئۆباما» لە كشانەوەی هێزەكان لە عێراق، بەڵام گۆڕانكارییەكان لە رەوشی ئەمنی و گۆڕانكاریی سەربازی لەلایەن وەزارەتی دەرەوە و سەركردە سەربازییەكان دەستنیشان دەكرێت. هەر بۆیە پێموایە كە هێشتا كاتەكە زووە باس لە دەستبەردانی ئەمریكا بكەین لە عێراق، بەڵكو بەپێچەوانەوە، لەگەڵ زۆربەی چاودێرە سیاسییەكان هاوڕانیم و زۆر لەوە دڵنیام كە عێراق كڕۆك و لە بەرژەوەندییە باڵا و سەرەكییەكانی ئەمریكایە، هەر بۆیە باوەڕناكەم ئەمریكا بەو ئاسانییە واز لە عێراق بهێنێت، هاوكات پێویستە ئەو خاڵە لەبیرنەكەین كە عێراق نەكەوتۆتە شوێنێكی دووری ئەفریقیا، هەروەها نەكەوتۆتە شوێنێكی دوور لە ئۆقیانۆسی هێمن یان هیندی یان ئەتڵەسی، بەڵكو عێراق لەناوجەرگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، هەروەها لەناو جەرگەی جیهانە. هەربۆیە لەگەڵ ئەو چاودێرە سیاسییانە دژەڕام كە لەو بڕوایەدان كە ئەمریكا وازی لەعێراق هێناوە لەبەرئەوەی عێراق خاوەن گەورەترین بەرژەوەندییە بۆ ئەمریكا. بەڵام سەبارەت بە سەركەوتن یان شكستهێنانی ئەمریكا، پڕ بە دڵ هیوادارم ئەمریكا سەركەوتوو بێت، ئەویش بە مەرجێك گەر سەركەوتنی ئەمریكا ببێت بەمایەی رەخساندنی ئارامی و ئاسایش و گوزەرانی بۆ هاووڵاتیی عێراقی. بەڵام بەداخەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زیاتر جەختی كردۆتە سەر بەرژەوەندییە كەسییەكانی خۆی زیاتر لەوەی كە جەختی كردبێتە سەر ئاسایشی هاووڵاتییەكانی عێراق)).
لە دوماهیی ئەم لێدوانە و سەبارەت بە داهاتووی عێراق د.عەبدولجەبار ئەحمەد بەمجۆرە رای خۆی دەڕبری و وتی: (ئەگەر هاووڵاتیی عێراقیی راستەقینە بوونی هەبێت، ئەو كات دەبین بە خاوەن داهاتوویەكی گەش و پڕشنگدار، بەڵام ئەگەر سۆزی حزبیی تەسك بوونی هەبێت، ئەوكات داهاتووی عێراق تاریك و نادیار دەبێت. هەر كەسێك كە بەدوای سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراسی دەگەڕێت، پێویستە بگەڕێت بەدوای هاووڵاتیی دیموكراسی. ئەمڕۆ هاووڵاتییە عێراقییەكان دیموكراسی نین و هەروەها پارتە سیاسییەكانیش دیموكراسی نین تەنیا ژمارەیەكی كەمیان نەبێت، هەربۆیە سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراسی لەعێراق پێویستیی بە دامەزراندنی ژێرخانی كۆمەڵایەتی و كولتووری و سیاسی و سایكۆلۆژی هەیە، نەك تەنیا بە جەختكردنەوە لەسەر دامەزراندن و بڕیاری فەرمی)).
مایكل نایت تۆژەری باڵا لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ گوڵان
حكومەتی داهاتووی عێراق لە هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلاف و فراكسیۆنی كوردستانی پێكدەهێنرێت
تۆژەری باڵای ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك و تایبەتمەند لەسەر دۆسیەی عێراق لە ئامۆژگای ناوبراو و راوێژكاری پێشووی پێنتاگۆن، لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان و سەبارەت بە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: ((هەروەك ئاشكرایە لەماوەی داهاتوودا دەبینین كاندیدی یەكێك لە پارتەكان دەبێت بە سەرۆك وەزیرانی داهاتوو، بەڵام پێناچێت ئەو كەسە نوری مالیكی بێت. هەروەها بەڕای من بۆ حاڵی حازر هیچ دەرفەتێك بۆ «عەللاوی» و «عێراقیە» نییە بۆئەوەی ببێت بە بەشێكی گەورە لەحكومەتی داهاتوو. لەبەرئەوەی حكومەتی داهاتوو لەلایەن «دەوڵەتی یاسا» و «ئیئتیلافی نیشتمانی» و كوردەكان پێكدەهێنرێت)).
ئەم ئاماژەیەی پرۆفیسۆر نایت بەوەی ئەلعراقیە رۆڵێكی گەورەی لەحكومەتی داهاتووی عێراقدا نابێت، ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە لەپێناوی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران هەردوو لایەنە گەورەكەی شیعە(دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلافی نیشتمانی) جۆرێك لە كۆمپرۆمایز لەسەر مەرجەكانی خۆیان دەكەن و پێدەچێت لەسەر كاندیدێك رێبكەون، وەك مایكل نایت ئاماژەی پێكردووە، پێدەچێت ئەو كاندیدەی هەردوو لیستی (دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلافی نیشتمانی) لەسەری رێكدەكەون د.مالیكی نەبێت، هەر بۆیە سەبارەت بە داهاتووی عێراق و چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان و كاریگەری كێشەكانی عێراق لەسەر ناوچەكە، پرۆفیسۆر نایت بەمجۆرە راو سەرنجەكانی خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو و وتی: ((پێموایە كە لەمەودایەكی دووردا عێراق دەبێت بە دەوڵەتێكی زۆر پۆزەتیڤ لەناوچەكە، ئەویش بەهۆی ئەو پرۆسە سیاسییەی كە لەعێراقدا بەڕێوەدەچێت. هەڵبەتە دیموكراسییەت هەمیشە پرۆسەیەكی كامڵ نییە، هەر بۆیە ئەگەر بێت و لەپرۆسەكانی هەڵبژاردن بڕوانین كە عێراقییەكان ئەنجامیانداوە، هەروەها ئەگەر بێت و تەماشای ئەو كێبڕكێیە بەهێزە بكەین كە لەنێوانی پارتە سیاسییەكاندا روویدواە، هەروەها ئەگەر بێت و تەماشای سرووشتی پارتە سیاسییەكان بكەین كە لەچەند روویەكەوە لەیەكتری جیاوازن، بەشێوەیەكی گشتی و وێڕای هەموو شتێكی تر، پێموایە كە عێراق پێشكەوتنێكی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە و هەڵبەتە ئەم جیاوازی و ململانێیە زۆر لەهەبوونی دیكتاتۆرییەت باشترە لەعێراق. هەربۆیە لەوە دڵنیام كە كاریگەریی پۆزەتیڤانەیەی لەسەر ناوچەكەدا دەبێت و یەكێك لەخاڵە گرنگەكان كە پێویستە لەبەرچاوی بگرین ئەوەیە كە عێراقێكی ئارام سەركەوتوو دەبێت لەبەرئەوەی لەڕووی دیموكراسیەتەوە دەبێت بە یەكەمین دەوڵەتی فیدراڵی فرە نەتەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وڵاتێك كە دەبێت بە خاوەن باشترین سیستەمی مەركەزییەت لەنێوان ناوەند و هەرێمەكان، دەوڵەتێكی فرە زمان، زمانەكانی عەرەبی و كوردی، هەروەها دەبێت بە دەوڵەتێك خاوەن حكومەتێكی فرە ئتنی، هەروەكو دەبینین كە وەزیری دەرەوەی كوردە، كە یەكێكە لە ئەنجومەنی 6 وەزیرە سەرەكییەكانی دەرەوە لە جامیعەی عەرەبی. هەربۆیە گەشبینم لەوەی كە عێراق پێشكەوتنی بەرچاوتر بەخۆیەوە دەبینێت و كاریگەریی پۆزەتیڤانەی لەسەر جیهانی عەرەبستان دەبێت. هەر بۆیە بەشێوەیەكی گشتی، لەو بڕوایەدام عێراقییەكان لەتوانایاندا دەبێت بگەنە رێككەوتنێكی سیاسی و ئاشتییانە، هەروەها دەستاودەسكردنی دەسەڵات بەپێی ئەو دەنگانە دەبێت كە پارتەكان لە هەڵبژاردندا وەدەستیان هێناوە، یاخود بەپێی كورسییەكان كە وەدەستیان هێناوە. بۆ ئێستاش، باشترین رێگەچارە ئەوەیە كە دەستاودەستكردنی دەسەڵات بەشێوەیەكی ئاشتییانە بەڕێوەبچێت، لایەنێكی تر كێشەی كوردە، هەرچەندە ئێستا ناكۆكی هەیە، بەڵام لەو بڕوایەدام كە كێشەی كورد-یش بەشێوەیەكی ئاشتییانە چارەسەر بكرێت، هەرچەندە لەوە دڵنیام كە حكومەتی فیدراڵ لە ئێستای بەهێزتر دەبێت، هاوكات پێویست دەكات لەسەر هەرێمی كوردستان سازش لەهەندێ دەسەڵات بكەن، ئەمە واقیعە و مەسەلەكان بەو شێوەیە بەڕێوەدەچێت. لایەنێكی تر بریتییە لە كێشەی تایفەگەری و ئەمەیان گرفتێكی چاوەڕوانكراوە، لەبەرئەوەی كۆمەڵگەی سوننە زۆر بەهێمنی خۆی كۆدەكاتەوە، ئەویش لەمیانی رۆڵی لە نوێنەرایەتیی سیاسی، بەڵام كاتێكی زۆر دەخایەنێت تاكو هەموو سوننەكان یەكبگرن و تاكو ئەو كاتەش توندوتیژییەكی زۆر لەنێو كۆمەڵگەی سوننەكاندا سەرهەڵدەدات. حكومەتی شیعە بەشێوەیەكی كاریگەرانە و بەرچاو مامەڵە لەگەڵ كۆمەڵگەی سوننەكاندا ناكات. هەربۆیە، ئەو بۆشایی و ناكۆكییەی كە ئەمڕۆ لەنێو كۆمەڵگەی سوننەدا هەیە، دەرفەت بە یاخیبووە سوننەكان دەبەخشێت بۆئەوەی بجوولێنەوە و دووبارە خۆیان بەهێزبكەنەوە، هەربۆیە دەبینین ئەمڕۆ و هەر وەكو من هەستی پێدەكەم كە دیاردەی یاخیبوونی سوننەكان لە ناوەڕاستی عێراق-دا دووبارە دەستی پێكردووە و بەڕای من ئەوە تاكە خاڵی نێگەتیڤە)).