پڕۆفیسۆر كیڤن هۆگ گۆڤرن، ئوستادی یاسایە لە قوتابخانەی خوێندنی باڵای ئەڤی ماریا بۆ یاسا و ماوەی 20 ساڵ لە سوپای ئەمریكا پارێزەر بووە و بەشداری لە زۆر ئەركی نێودەوڵەتی لەگەڵ سوپای ئەمریكا كردووە، لەوانەش دوای دروستبوونی نەوای ئارام بۆ كوردستان یەكێك بووە لەو كەسانەی لەگەڵ سوپای ئەمریكا سەردانی كوردستانی كردووە، بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی ئێستای كوردستان و مەترسییەكانی داعش لەسەر سیستمی نوێی جیهان و سەركەوتنەكانی پێشمەرگە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەیان كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەردانی كوردستانتان كردووە، چۆن لە بەرەوپێشچوونەكانی ئەم بیست ساڵەی هەرێمی كوردستان دەڕوانیت؟
- پەرەسەندنەكان لە هەرێمی كوردستان لە رووی بەهێزكردنی رەوشی ئەمنی و سیاسی و ئابوورییەوە زۆر جێی سەرسوڕمانن، ئەمەش بۆتە مۆدێلێك بۆ نەتەوەكانی دیكە.
*دوای ساڵی 2003 و دەستپێكردنی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لەلایەن ئەمریكاوە، هەرێمی كوردستان هەنگاوی گەورەی هەڵگرتووە و پێشكەوتنی گەورەی بەدیهێناوە، بەڵام لە حوزەیرانی ساڵی رابردوو كوردستان رووبەڕووی هێرشی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ( داعش) بۆوە، لەو كاتەوە پێشمەرگە شەڕی داعش دەكات، كە ئەمەش هەر بە تەنها شەڕی كورد و شەڕی پێشمەرگە نییە، بەڵكو شەڕی سەرجەم جیهانە، پێویستە ئەمریكا و رۆژئاوا چۆن هاوكاری پێشمەرگە بكەن بۆ ئەوەی بەسەر ئەم دوژمنەدا زاڵ بێت؟
- هەلومەرج و هۆكاری شەڕكردن لەگەڵ داعشدا زۆر روونە، ئەوان دوژمنی خەڵكانێكی زۆر و ئایدیۆلۆجیایەكی زۆر و دژی ئایینگەلێكی زۆریشن. پێكدادانی داعش لەگەڵ هێزە كوردییەكان و پتەوكردنی ئەو هێزانەی كە تەحەددای داعش دەكەن- لە نێویاندا پێشمەرگە و ئەو هێزە كوردییانەی دیكە- زۆر گرنگە و رۆڵی پێشمەرگە و لایەنەكانی دیكە لە شەڕكردن لە دژی داعش نەك هەر بۆ ئاسایشی ئیقلیمی، بەڵكو بۆ ئاسایشی جیهانیش بێئەندازە گرنگە. بە دڵنیاییەوە ئەمە دۆخێكی ئاڵۆزە بە لەبەرچاوگرتنی بوونی هێزەكانی دیكە لە ناوچەكەدا كە كاریگەری و دەستڕۆیشتووییان لەو ناوچانەدا هەیە كە داعش خوازیارە باڵادەست بێت بەسەریاندا. لەلایەكی دیكەشەوە ئەمریكاش وەك وڵاتانی دیكە هەست بە پێویستی پەلەكردن لە هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ هەڕەشەی روو لە زیادی داعش دەكات و دەبێت ئەمریكا زۆر بە وریاییەوە رۆڵی وڵاتانی دیكە لەبەرچاو بگرێت كە راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ پشتیوانی داعش دەكەن و ئەوانەی تەحەددی داعش دەكەن. ئەمەش كوردەكان لە خۆدەگرێت، ئەگەرچی لەواندا كورت نابێتەوە.
*لە دوای دەركەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی، سیستمی جیهانی رووبەڕووی تەحەددی بۆتەوە و ئێستاش جیهان بە قۆناغێكدا تێدەپەڕێت كە بێ نیزامی باڵی بەسەردا كێشاوە. بە بۆچونی ئێوە، تا چ راددەیەك نەبوونی سیستمی جیهانی لەسەر تێكڕای جیهان لە سەدەی بیست و یەكدا مەترسی دروست دەكات؟
- لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە تا هەنووكە ئەو مەترسییەی ئێستا رووبەڕووی سیستمی جیهانی بۆتەوە، باڵاترین مەترسییە، كە كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان و ناكۆكییە چەكدارییە ناوخۆییەكان بە شێوەیەكی بنەڕەتی بەرەنگاری ئەو چەمكانە بوونەتەوە – كە كەتوونەتە بەر تاقیكردنەوەی رۆژگارەوە- وەك «دەوڵەت»، «دەوڵەتداری» و «بێدەوڵەتی»، سیستمی كۆمەڵایەتی، بێ نیزامی و پشێوی. شارەزای یاسای نێودەوڵەتی ئینیس، ئێڵ كلاود نووسیویەتی: «(سیستمی جیهانی) بەندە لەسەر نەبوونی جەنگ، یاخود ترساندن بەهۆی هەڕەشەی پەنابردنەبەر ناچاركردنەوە. ئەگەر بە روونی گوزارشتی لێ بكەین، سیستمی جیهانی هەل و مەرجێكە كە ئەگەری گەورە هەیە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان تێیدا بە شێوەیەكی ئاشتییانە بەڕێوەدەبردرێن. واتە ئەو پێشنیاری رێسا دەكات، نەك پشێوی، شێوازی جێگیری رەفتاركردن نەك هەڵسوكەوتی پیشبینی نەكراو، بڕیارگەلێك كە رێككەوتنیان لەسەر كرابێت، نەك بڕیای سەپێندراو.» (National Security Law، JOHN NORTON MOORE، (Carolina Academic Press (لا31-32) بەتایبەتی ئەوەی پێی دەگوترێت دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)، هێزێكن نەك تەنها بۆ سیستمە هەرێمییەكە، بەڵكو بۆ سیستمی جیهانیش بێئەندازە ناسەقامگیركارن.
* دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) دوو جەنگی بەرپا كردووە لە عێراق و سووریادا. بەڵام تەنها هێزەكانی پێشمەرگە بوون كە توانییان شكست بە داعش بهێنن و بەر بە پێشڕەوییەكانیان بگرن، گەرچی ئەم هێزە خاوەنی دەوڵەتی خۆیان نین و بەشێكن لە عێراق. لێرەدا دەمانەوێت پرسیاری ئەوە بكەین، پێویستە چۆن مامەڵە لەگەڵ هێزەكانی پێشمەرگەدا بكرێ بۆ ئەوەی شكستپێهێنانی تیرۆریزم لێرەوە دەست پێبكات؟
- كورد رووبەڕووی هەڕەشەیەكی وجوودی راستەوخۆ و ساتەوەخت بوونەتەوە و بوێرانە شەڕیان كردووە بۆ بەرگرتن بە پێشڕەوییەكانی داعش بەرەو هەولێر كە پایتەختی هەرێمی كوردستانە. لە 14ی ئابی 2014دا، هاوشان بە گورزە ئاسمانییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان، هێزە كوردییە زەمینییەكان گەمارۆی داعشیان لەسەر چیای شەنگال شكاند، كە بواری بۆ ئاوارە ئێزیدییەكان كردەوە تاوەكو لە دەستی مەرگ رزگاریان بێت. ئەمریكا گۆڕینی تەركیزی خۆی راگەیاند بۆ چەكداركردنی كوردەكان و پێچەوانەكردنەوەی دەستكەوتەكانی داعش، كە بەو رووداوانە گەیشتن كە ئەمرۆ (26ی كانونی دووەمی 2015) لەلایەن كەناڵی ئەلجەزیرەوە بڵاوكرانەوە: بە گوێرەی چالاكوانە سوورییەكان و بەرپرسێكی كوردی سووری، هێزە كوردییەكان نزیك بوونەتەوە لە كۆنتڕۆڵكردنەوەی تەواوی شاری كۆبانێ – كە شەڕێكی سەختی لەسەر كرا- دوای ئەوەی توانرا چەند شوێنێكی سەرەكی لە داعش وەربگیرێتەوە.
* هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی وەك بەشێك لە عێراق هەڵسوكەوت لەگەڵ هێزەكانی پێشمەرگەدا دەكات، ئەمە لە كاتێكدا سوپای عێراق لەبەردەم داعشدا هەرەسی هێناوە و ناتوانن لە ئێستادا شەڕی داعش بكەن. تا چ راددەیەك ئەم رەفتارەی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی لە ئاست هێزەكانی پێشمەرگەدا، شەڕی دژە تیرۆر لە دژی داعش دەخاتە مەترسییەوە؟
- شەڕی دژ بە داعش لە رووی قەوارەوە بەهێزتر دەبێت و لە رووی كاریگەرییەوە سەركەوتوو دەبێت. لە ئەیلوولی 2014دا ئەمریكا رایگەیاند كە «هاوپەیمانێتیەكی» پێكهێناوە كە 30 دەوڵەت تێیدا بوونەتە ئەندام، كە هەڵساون بە ئەنجامدانی گورزە ئاسمانییەكان لە دژی داعش و پتر لە 1000 سەربازیان لەسەر زەوین مەشق بە هێزەكانی هەرێمی خۆبەڕێوبەر (ئۆتۆنۆمی)ی كوردی و سوپای عێراق و دیپلۆماتكارەكانیان دەدەن و راوێژیان پی دەكرێ. هەروەها لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2014یش 60 شاند لە برۆكسل، بەلجیكا پێكەوە كۆبوونەوە لەسەر بانگهێشتی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا جۆن كیری بۆ ئەوەی لە دانیشتنێكدا لەسەر ئاستی وەزیرەكانی هاوپەیمانێتییە جیهانییەكە گفتوگۆیەكی بابەتییانە بكات بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام، بەم دواییە لە مانگی كانوونی دووەمدا حكومەتی سویدی رایگەیاند كە بەنیازی رەوانەكردنی كارمەندی سەربازییە بۆ عێراق بۆ ئەوەی هاوكار بن لە مەشقپێكردنی هێزی پێشمەرگە لە شەڕەكەیاندا دژی داعش.
* بەڵام ئەمریكا و وڵاتە رۆژئاواییەكان لەسەر ئاستێكی سنووردار هاوكار و یارمەتیدەری هێزەكانی پێشمەرگەن لە رووی دابینكردنی چەكەوە، هێزەكانی پێشمەرگەش توانای ئەوەیان هەیە تا ئاستێكی دیاریكراو بەر بە پێشڕەوییەكانی داعش بگرن. بە تێڕوانینی ئێوە تا چەند پێویستە ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵەكانیان چڕتر بكەنەوە بۆ دابینكردنی چەكی پێویست بۆ هێزەكانی پێشمەرگە بۆ ئەوەی لە ناوچەكانی خۆیاندا شكست بە داعش بهێنن؟
-تاوەكو ئێستا حكومەتی ئەمریكا چەكی قورس و ئۆتۆمبێلی زرێپۆشی بۆ هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان دابین نەكردووە، بەڵكو لە ئاستێكی سنوورداردا و دوای رەزامەندی بەغدا چەكی سووكی بۆ دەستەبەر كردوون، ئەمریكا كەمپی سەربازی مەشقپێكردنی لە هەولێر و عەین ئەل ئەسەدی لە پارێزگای ئەنبار و كامپی تاجی و بیسمایە لە نزیك بەغدا كردووەتەوە كە تێیاندا شارەزا سەربازییە ئەمریكییەكان مەشق بە هێزەكانی عێراق و هێزی پێشمەرگە دەكەن لەگەڵ ئەو چەكانەی كە بەكاری دەهێنن بۆ رووبەڕووبوونەوەی داعش. ئەوەی مانایەكی زۆر هەڵدەگرێت، ئەوەیە كە ئەندامێكی كۆنگرێسی ئەمریكا (ئید ڕۆیسە) سەرۆكی ئەنجومەنی كاروباری دەرەوە پڕۆژەیاسای ژمارە 5747ی لە ئەنجومەنی نوێنەراندا پێشكەش كرد. پڕۆژە یاسایەكە بۆ ئەوە بووە راستەوخۆ چەك بە حكومەتی هەرێمی كوردستان بدرێت. ئەم یاسایە دەسەڵاتێكی كاتی دەداتە سەرۆك ئۆباما بۆ ئەوەی راستەوخۆ چەك بە هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان بدرێت بۆ شەڕكردن و بەرەنگاربوونەوەی داعش لەسەر زەوی. ئەگەر ببێتە یاسا ئەوا:
ا: دەبێتە سیاسەتی ئەمریكا كە هاوكاری راستەوخۆ بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دابین بكات بۆ شەڕكردن لە دژی داعش.
ب: كورد وەك شەریكێكی متمانەپێكراو وجێگیر بۆ ئەمریكا دەستنیشان دەكرێت.
ج: پێشمەرگە وەك هێزێكی ئەمنی و ڕەسمیی سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەناسرێت، كە بە گوێرەی دەستووری عێراقی رێكخرابێت.
د: گەیشتنە بەو راستییەی كە تێكشكاندنی داعش كاریگەری یەكلاكەرەوەی دەبێت لەسەر پاراستنی عێراقێكی یەكگرتووی هەمەلایەن.
هـ: جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی داعش هەڕەشەیەكی تیرۆریستی گەورەیە كە رەنگە پتر لە 4000 پارچە چەكی قورس، 1500 ئۆتۆمبێلی زرێپۆش و 50 تۆپی قورس بەكار بهێنێت كە بەدەستی هێناوە.
و: درێژەدان بەو چاودێرییەی كە ئێستا كۆنگرێس پێی هەڵدەستێت بۆ هەر گواستنەوەیەكی گەورەی چەك.
ح: دوای سێ ساڵ كۆتایی پێدێت، بە حوكمی ئەوەی ئەمە دەسەڵاتێكی باری نائاسییە.
*پتر لە یەك ملیۆن و نیو ئاوارە و پەنابەر هەن كە روویان كردۆتە هەرێمی كوردستان، حاڵی حازر كەش و هەوای زستان رەوشەكەی سەختتر كردووە، بەڵام هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان سنووردارن و لە ئاستی پێویستدا نین. پرسیارەكە ئەوەیە: چۆن رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانن هاوكارییە مرۆییەكانیان زیاتر بكەن بۆ ئاوارەكانی ناوخۆی سووریا و عێراق كە حاڵی حازر نیشتەجێی كامپەكانن لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا؟
- ئەم قەیرانە مرۆییەی ئێستا كاریگەرییەكی تایبەتی لەسەر من هەیە، لەبەر ئەوەی من بەشێك بووم لە هەوڵەكانی-ئۆپەراسیۆنی نەوای ئارام لە ساڵی 1991-، ئەو ئۆپەراسیۆنەی كە هاوكاری پتر لە نیو ملیۆن ئاوارەی كوردی كرد بۆ ئەوەی بەرگری لە خۆیان بكەن، كاتێك لە دەست سەركوتكارییەكانی سوپای عێراق هەڵدەهاتن لە دوای جەنگی كەنداوی فارسییەوە، هەروەها هاوكاری مرۆیی بۆ ئەو كەسانە دابین كرد كە پێویستیان پێی بوو، ئەو كاتە من لە هێزی تایبەتی دەیەمین بووم، كارمان دەكرد بۆ رزگاركردنی ژیانی خەڵك و هاوكاریكردن لەگەڵ پێشمەرگە و سەركردە مەدەنییە كوردییەكاندا وەك ئەزموونێكی لە یادنەكراو دەمێنێتەوە لە ماوەی دوو دەیەی خزمەتی سەربازیمدا. من هەرگیز یادەوەری ئەو كوردە باش و بوێرانە لە بیر ناكەم كە چاوم پێیان كەوت، لەگەڵ دیمەنە دڵڕفێنەكاندا لە ماوەی گەشتە زەمینی و ئاسمانییەكانمدا لە ماوەی نەوای ئارامدا.بە شێوەیەكی رەسمی و بە هاوكاری لەگەڵ شەریكە سەربازییەكانماندا، سوپای ئەمریكا لە ئێستادا وەڵامی داخوازییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەداتەوە، هەمو كارێك دەكەین بۆ دەستەبەركردنی خواردن و ئاو و شەڵتەر بۆ ئەو كەسانەی كاریگەر بوون بە قەیرانە مرۆییەكان. بەڵام هێشتا پێویستییەكی زیاتر لە ئارادایە و زۆرێك لە پێویستیەكانیش دەستەبەر نەكراون. شەڕەكەی سووریا بە تەنها قەیرانێكی مرۆیی گەورەی دروستكردووە و پتر لە 191،000 كەس گیانیان لە دەست داوە، ئاوارەبوونی 7 ملیۆن كەس و كاولكاری بەربڵاوی قوتابخانە و نەخۆشخانە و پەرستگاكان و ژێرخانی گواستنەوە و پەیوەندیكردن. زیاتر لە 5 ملیۆن كەس پێویستیان بە هاوكاری مرۆیی هەیە لە عێراقدا، و زیاتر لە دوو ملیۆن كەس لەلایەن داعشەوە ئاوارە بوون لە ساڵی 2014دا.
لە ریپۆرتاژی چەشنی ئەوەی ئێوە لە گۆڤاری هەفتانەی گوڵان و دەزگاكانی دیكەی راگەیاندن ئەنجامی دەدەن لە سەرتاسەری جیهاندا، پێویستە تەركیز لەسەر ئەو نەهامەتی و ناهەموارییانە بكەن كە داعش دروستی كردوون، لەسەر تەنگژەی ئەو كەسانەی كەوتوونەتە ژێر كاریگەری ئەم رەوشە خراپەوە، هەروەها هانی ئاژانسە حكوومی و ناحكوومییەكان لەسەرتاسەری جیهاندا بدەن بۆ ئەوەی ئەوپەڕی هەوڵی خۆیان بخەنەگەڕ بۆ چارەسەركردنی قەیرانە مرۆییەكان و گەڕاندنەوەی سیستمی هەرێمایەتی لەو ناوچانەدا كە داعش دەستێوەردانی تێدا كردووە.