پڕۆفیسۆر جاوید رەحمان ئوستادی یاسایە لە زانكۆی برنوێل لە بەریتانیا و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە تیرۆریزم و یاسای نێودەوڵەتی، بۆ قسەكردن لەسەر سەرهەڵدانی دیاردەی توندوتیژی بە قەوارەی تیرۆریستانی داعش و دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی لەسەر رووبەرێك لە عێراق و سووریا، كە لە رووبەڕووی دەوڵەتی ئەردەن زیاترە، هەروەها مەترسییی تیرۆریستان لەسەر رۆژئاوا، بەتایبەتی كە لە ئێستادا تیرۆریستان لە رۆژئاواوە دێن بۆ جیهاد و پاشان دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتانی رۆژئاوا، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* چۆن لە هەڵكشانی تیرۆریزم دەڕوانن، بەتایبەتی دوای بەهاری عەرەبی و دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن داعش و ئەو ئاڵ و گۆڕەی كە بەسەر تیرۆریزمدا هاتووە؟
- ئایدیۆلۆژیا كراوەیە بە سەر لێكدانەوە و تەفسیری جیاوازدا، زۆرێك لە موسڵمانەكان هاوڕانین لەگەڵ ئەو لێكدانەوەی داعش دەیخاتەڕوو، رەتیشی دەكەنەوە، بە دڵنیاییەوە ئەوەش نەك تەنها لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژی، بەڵكو لەسەر بناغەی كەلتووری دوور و درێژی ئیسلامی كە زۆڕ لیبڕاڵ و مۆدێڕن و كراوەیە لە ئاست ئایین و كەلتوورەكانی دیكەدا، لەبەر ئەوە دەبێت لەسەر ئەو بنەمایە بێت. بە تێڕوانینی من زۆر گرنگە كە ئایین و سیاسەت و ژیانی گشتی لێكدابڕین، یاخود هێڵێكی جیاكەرەوە لە نێوانیاندا بكێشین. ئایین پەیوەندییەكی شەخسییە، ئەمە پەیوەندی بە باوەڕەوە هەیە و ئەوە بۆ خۆیان جێدەهێڵدرێت چۆن ئەو باوەڕەیان هەبێت. نابێت ئایین بە سیاسەت بكرێت، چونكە ئەگەر بە سیاسەت كرا ئەوا لێكدانەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت، لەبەر ئەوە پێموایە دەبێت هێڵێكی جیاكەرەوەی روون لە نێوان سیاسەت و ئاییندا بكێشرێت و پێویستە سیاسەتیش دەستێوەردان لە ئاییندا نەكات.
* چۆن دەكرێت هاوكاری وڵاتە موسڵمانەكان بكرێت بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی عەقڵانی رووبەڕووی تیرۆریزمی ئیسلامی ببنەوە؟
- ئەمە گرێدراوی خاڵی پێشووە كە باسمان كرد، چونكە كاتێك سەركردەكان دەیانەوێت ئایین ئیستغلال بكەن، ئەو كارە لە رێی گۆڕانكاری لە پەروەردەو مەنهەجی پەروەردەییەوە دەكەن، ئەوەی لە قوتابخانەكان و لە زانكۆكاندا دەگوترێتەوەو تەفسیری خۆیان بۆ ئایین دەهێننە پێشەوە. لەبەر ئەوە دەبێت هێڵێكی روون بكێشرێت لەبارەی ئەوەی پێویستە سیاسەت چی بێت و پەروەردە چۆن بێت. دەبێت پەروەردە لیبڕاڵی بێت، ئەمە كارێكی ئاسان نییە كە دەڵێم پێویستە پەروەردە لە ئایین جیا بكرێتەوە، بەڵام دەبێت هێڵێكی روون هەبێت، دەبێت پەروەردە فرەیی و كراوە بێت لە ئاست هەموو بەهاكاندا. ئەوە سەركەوتوو نابێت ئەگەر هەوڵ بدەین بیروبۆچونی سیاسی، یان ئایینی خۆمان بەسەر پەروەردەدا بسەپێنین، چونكە ئەو كاتە قابیلی ئەوە دەبێت یاریی پێ بكرێت.
* ئێستا كێشەكە بۆتە ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە لە جیهانی ئیسلامیدا، بەڵام لە هەمان كاتدا هەردوولایان دژ بە بەها رۆژئاواییەكانن، ئایا تا چ راددەیەك ئەمە بۆ پێكدادانی شارستانیەتییەكان زەمینەی خۆش كردووە؟
- كێشەكە ئەوەیە ئەگەر بتەوێت ئایدیۆلۆژیای خۆت بسەپێنیت، ئیدی شیعە بێت، یان سوننە، ئەوا هەر یەكێكیان تێڕوانینی خۆی هەیە و دەیەوێت بیسەپێنێت بەسەر ئەوی دیكەدا. من دەڵێم ئەگەر سیاسەت داببڕێت لە ئایین، یان لە بیروباوەڕی ئایینی، ئەوا خەڵكی كۆمەڵگەیەكی پتر فرەییان دەبێت. ئەگەر ئێمە بڵێین ئایین یاخود پیادەكردنی ئایین پرسێكی شەخسییە و نابێت ببێتە پرسێكی گشتی لە راگەیاندن و گفتوگۆی گشتی و لە ئایینەوە تێوەنەگلێندرێت. دەبێت ئایین پرسێكی شەخسی بێت، واتە لە نێوان كەسەكە و خودای خۆیدا، ئەوە باوەڕی منە لەبارەی شەریعەتەوە، كە دەبێت لە نێوان خۆی و باوەڕهێنانی بە خوادا بێت. هۆكاری بوونی كێشەی شیعە و سوننە ئەوەیە كە زۆر زەق دەكرێنەوە، دەكرێتە پرسێكی گشتی و پرسێكی پەیوەست بە یاسای گشتییەوە، واتە چ یاسایەكی شیعە و چ یاسایەكی سوننە دەبێت پیادە بكرێت، و چ رێنماییەكی سوننە بە منداڵان بدرێت، ئەو كاتە دەبێتە جیاكاری لە دژی تایەفە، یان باوەڕەكانی دیكە. لەبەر ئەوە دەبێت هەڵوەستەیەك بكەین و بە وریاییەوە بیر بكەینەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبێت لەگەڵ خۆماندا راستگۆ بین، لە جیهانی ئیسلامیدا ئیزدواجییەت و دوو پێوانەیی هەیە، لەلایەكەوە دەڵێین: ئێمە خوازیاری لێبووردەیی و فرەیی و پێكەوەژیانین، لە لایەكەوە پەرە بە ئایدیای توندڕەوی دەدەن، بەداخەوە لە هەندێ وڵاتدا سیاسەتی رەسمی وڵاتەكەیە كە لە پێناوی ئامانجەكانی خۆیاندا پەرە بە رادیكاڵییەت بدرێت، ئەگەر نموونەیەكتان بۆ بخەمەڕوو لەم رووەوە، ئەوا ئایدیای جیهاد بە سیاسی كراوە لەلایەن زۆرێك لە حكومەتەكانەوە و دەیانەوێت تیرۆر و توندڕەوە بۆ مەرامی خۆیان بەكار بهێنن، بۆ نموونە بۆ دروستكردنی بێنیزامییەكی ئیقلیمی، یاخود بۆ خوڵقاندنی كێشە بۆ وڵاتێكی دیكە، كەواتە مەسەلەكان بە شێوەیەك لە شێوەكان پێكەوە گرێدراون.ئەم جیهادیزم و رادیكاڵیزمە پشتیوانییەكی زۆریان هەیە و پێویستە كۆتایی بەو پشتیوانییە بهێندرێت.
* ئایا تا چەند ئەم ناكۆكییە بۆتە هۆی دروستبوونی زەمینەی گەشەكردنی داعش و ئەلقاعیدە؟
- ئەوە ئاسانە بۆ هەموو كەس كە بڵێت سووریا هەرەسی هێناوە و داعش بەرەوپێش چووە و دەوڵەتی ئیسلامی مایەی هەڕەشەیە، بەڵام دەبێت بگەڕێینەوە بۆ رەگ و ریشەكە و پرسیاری ئەوە بكەین كێ ئەم كێشانەی دروستكردووە كە دوو پێوانەیی دەبینین؟ ناكرێت دەستی خۆمان لەمە بشۆین، ئێمە ئەم كێشەیە و ئەم دڕندەیەمان دروستكردووە و ناكرێت ئێستا بڵێین ئێمە هیچ پەیوەندییەكمان پێیەوە نییە و دەست بكەینە بە رەخنەگرتن لێی. ئەم جیهادییانە لە شوێنێكەوە هاتوون و بە سپونسەری هەندێ وڵات بۆ مەبەستی دروستكردنی نائارامی هاتوون، ئێستا كێشەكە ئەوەیە ئەمانە زۆر سەربەخۆ بوون و زۆر پشتگیری كراون، بۆیە ئەم كێشەی جیهادییە مێژووی هەیە، لەبەر ئەوە دەبێت زۆر وریا بین و دوو پێوانەیی بەكار نەهێنین لە ئاست رادیكاڵیزمدا، ئەوە ئایین نییە، بەڵكو بە زۆری سیاسەتە كە ئەم جۆرە كێشەیە دروست دەكات. ئەگەر سەیری سووریا بكەین، ئەوا هێزە ئیقلیمیەكان، وەك سعودیە و قەتەر و ئەوانی دیكە دەستێوەردان دەكەن و بە شێوەیەكی كارا پشتیوانییان لە كەمپی دژ بە بەشار ئەسەد كردووە، ئێستاش ئەو كەسانە سەربەخۆبوون و جڵەوی كۆنتڕۆڵەكە لە دەستی خۆیاندایە، لەبەر ئەوە دەبێت كەسێك بەرپرسارێتی دروستكردنی ئەم نائارامیە هەڵبگرێت. لە راستیدا دەبێت رووبەڕووی كێشەی تیرۆر ببنەوە، ئەمە هەڕەشەیەكی راستەقینەیە، لەبەر ئەوەی لە رووی جوگرافییەوە ئێوە لە پێگەیەكی لاوازدان بۆ روودانی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ لەسەر دەستی داعش. دەبێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش ئێمە بەرپرسیارێتی ئەوە هەڵبگرین كە دروستمان كردووە. بە شەو و رۆژێك داعش نەبۆتە ئەو رێكخراوە تیرۆریستییە، ئێمە دەمانزانی شتێك دەگوزەرێت و پێموایە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە شێوەیەكی كارا پارێزگاری لە كوردستان بكات، تەنها بۆردومانكردنی داعش كێشەكە چارەسەر ناكات و رەنگە خراپتریشی بكات، بۆی هەیە ببێتە هۆی ئەوەی خەڵكانێكی زیاتر بەرەو رادیكاڵییەت بچن، ئێمە ئێستا ئەوە لە ئەوروپادا بەدی دەكەین، زۆرێك لە جیهادییەكان دەگەڕێنەوە و چالاكییەكی زۆر ئەنجام دەدرێت. لەبەر ئەوە پێموایە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بیر لە ئاشتییەكی هەرێمایەتی درێژخایەن بكاتەوە و هەوڵبدات ئەم كێشەیە چارەسەر بكات، پێموایە هەندێ حكومەتی شەرعی هەیە، وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەروەها پێویستە حكومەتی عێراق و حكومەتی توركیا و سعودیە هەموویان پێكەوە كۆبكەنەوە و مامەڵە لەگەڵ كێشەی داعشدا بكەن و لە شەڕی دژی داعشدا هاوكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن.
* چۆن هەڕەشەكانی ئەم دواییەی سەر ئەوروپا دەبینیت، وەك ئەوەی لە فەڕەنسا بینیمان و ئێستاش بەریتانیا رێوشوێنەكان توندوتۆڵ دەكاتەوە بۆ رێگرتن لە هەر هەڕەشە و مەترسییەك كە رووبدات؟
- كاتێك پاكستانییەكان دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان ئاستێكی بەرز لە رادیكاڵیەت دەبینین و تەقریبەن رادیكاڵیەت و توندڕەوی بۆتە سیاسەتێكی رەسمی، ئەو خەڵكانەش ئەو شتانە فێر دەبن لە «مەدرەسەكان» و لەگەڵ خۆیاندا دەیانهێننەوە بۆ بەریتانیا، كەواتە رایەڵێك هەیە و رادیكاڵیزمیش بە بێ هۆ روونادات، شتێك هەیە و دەگوزەرێت، پێموایە نەوەیەك هەیە لە خەڵك كە بەرەو رادیكاڵییەت دەچن. ئێستاش زۆر قورس بووە و خەڵكانێكی زۆر روویان كردۆتە ناوچە ناكۆكەكان و ئەوانەش هاووڵاتی ئەوروپین و ناسنامەیەكی تێكەڵیان هەیە، لەبەر ئەوە دەبێت كارێكی زۆر بكرێت بۆ پەروەردەكردنی خەڵك لەسەر ئەوەی ئەوان هاووڵاتی وڵاتێكی دیموكراتین و ناكرێت باوەڕیان بە توندوتیژی هەبێت و دەبێت دەست لە توندوتیژی هەڵبگرن و نابێت ئایین بۆ برەودان بە توندوتیژی بەكار بهێنن.