پڕۆفیسۆر زەكاری لۆكمان ئوستادی دیراساتی مێژووی ئیسلامی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی هارڤارد و توێژینەوەكانی لە بوارەكانی سیسێۆئیكۆنۆمی، كەلتوور و مێژووی سیاسیی تازەی رۆژهەلاتی ناوەڕاست بووە، بۆ قسەكردن لەسەر رەهەندە جیاوازەكانی شەڕی تیرۆریستانی داعش و ستراتیژیەتی هاوپەیمان بۆ هیوابڕین و پاشانیش تێكشكانی تیرۆریستانی داعش هەروەها رۆڵی هێزی پێشمەرگە لەم شەڕە نیودەوڵەتییە، لەكاتێكدا لەنێو هاوپەیمانی دژەتیرۆردا كێشە و بیر و بۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر ئەم شەڕە و سەبارەت بەم لایەنانە ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامداو بەمجۆرە بۆچوونەكانی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* ستراتیژیەتی لاوازكردن و لە ناوبردنی داعش زۆر كارا نییە، لەبەر ئەوەی ئەندامانی هاوپەیمانێتییەكە تێڕوانینی جیاوازیان هەیە لە ئاست ئەم ئامانجەدا، ئایا چۆن لەم ستراتیژیەتە دەڕوانن؟
- پێموایە ستراتیژیەتی ئیدارەی ئۆباما زۆر دژیەكی تێدایە و بەو شێوەیەی كە ئێستا گەڵاڵە كراوە، ئەگەری ئەوەی نییە سەركەوتوو بێت، بۆ نموونە: دژیەكی هەیە لە نێوان ئەوەی هەوڵدەدات لە عێراقدا بیكات و ئەوەی هەوڵدەدات لە سووریادا ئەنجامی بدات. هەروەها ئەو هێزە جیاوازانەی ئەمریكا كاریان لەگەڵدا دەكات، بە دڵنیاییەوە هەمیشە هاوڕا نابن لەگەڵ ئەوەی ئەمریكا دەیەوێت. بۆ نموونە: پرسی ئایندەی سووریا لێرە پرسێكی زۆر گرنگە، بەڵام ئەمریكا پێداگیری دەكات لەسەر ئەوەی شەڕی هێزەكانی داعش دەكات لە سووریا، بەڵام دەستێوەردان ناكات لە دژی رژێمەكەی ئەسەد، یاخود بۆ پشتیوانی یاخیبووان، بەڵكو بە تێپەڕبوونی كات برەو بە هێزەكانی دژ بە ئەسەد دەدات، ئەمەش ستراتیژیەتێكە ئەگەری ئەوەی نییە سەركەوتوو بێت. تا ئەو راددەیەی دەستێوەردانی ئەمریكا لە سووریا رەنگە پشتیوانی بێت بۆ رژێمەكەی ئەسەد، بەڵام رەنگە نەبێتە هۆی تێكشكاندنی، یاخود ئیحتیواكردنی داعش. ئەمریكا لە عێراقدا سەرۆك وەزیرانێكی نوێی داناوە، بەڵام بارودۆخی دەوڵەتی عێراقی و هێزە چەكدارەكانی عێراق زۆر لاوازن، ئەگەر ئەمریكا ببێتە هێزی ئاسمانی بۆ حكومەتی شیعەی تایەفەگەری عێراق، ئەوا ئەگەری ئەوە نییە سەركەوتوو بێت و ئەگەری ئەوەشی نییە ئامانجی ئاشتەوایی سیاسی بەدی بێنێت، ئەو ئاشتەواییەش بەدی نەیەت، ناتوانێت لە شەڕی دژی داعش سەركەوتوو بێت، بۆیە ئاشتەوایی سیاسی لە عێراقدا بەڕاستی پێویستە بۆ تێكشكاندنی هێزەكانی داعش، بێگومان كێشەی كوردیش گرنگییەكی سەنتڕاڵی بۆ ئەم پرسە هەیە. بە دڵنیاییەوە ئەمریكا دەیەوێت، وڵاتێكی وەك توركیا بە قووڵی بەشداری بكات لەمەدا كە هێزێكی چەكداری بەهێزی هەیە و لە سەر لێواری زۆنی شەڕدایە، توركیاش گیری خواردووە لە نێوان سەركوتكردنی هێزە ناسیۆنالیستە كوردەكانی سنوورەكەی خۆیدا و رزگاربوون لە رژێمەكەی ئەسەد و هاوكات نایەوێت باسكی هێزە كوردییەكانی سووریا ئەستوورتر بێت، كە پێدەچێت هاوپەیمانی دوژمنەكەی (پەكەكە) بن. كەواتە لێرەدا دژیەكییەكی گەورە هەیە و كەیسەكان بە باشی پێكەوە نەگونجاون. پێموایە ئیدارەی ئۆباما هەستی كرد، دەبێت شتێك بكات، دەبێت كاردانەوەی هەبێت لە ئاست سەركەوتنە سەربازییە سەرسوڕهێنەرەكانی داعش، بەڵام پەرەی بە ستراتیژیەتی سیاسی نەداوە، دەبێت ستراتیژیەتێكی بەرفراوان بدۆزێتەوە، كە بە شێوەیەكی گونجاو ئێران و توركیا و هێزە كوردییەكانیش لەخۆ بگرێت، هەم لە عێراق و هەم لە شوێنەكانی دیكە، كە پێناچێت ئەمە رووبدات.
* ئەمریكا جیاوازی كردووە لە نێوان تێكشكاندنی داعش و رووخاندنی دەسەڵاتەكەی ئەسەددا، ئەمە لە كاتێكدا مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا هەڕەشەیە بۆ سەر سەقامگیریی ناوچەكە، ئایا تا چ راددەیەك ئەم جیاكردنەوەیە دەبێتە هۆی ئەوەی هاوپەیمانی دژ بە داعش لە تێكشكاندنی ئەو تیرۆریستانەدا دوودڵ دەبن؟
- پێموایە كێشەی سووریا گرنگییەكی سەنتڕاڵی بۆ ئەم پرسە هەیە، ئەمریكاش چەند ساڵێك پێش ئێستا ویستی رژێمەكەی ئەسەد لە دەسەڵات دووربخرێتەوە، هەروەها توركیاش ئەم دەرئەنجامەی دەوێت. ئێستاش كە داعش و بەرەی ئەلنوسرە و گرووپە جیاوازەكانی دیكە بە شێوەیەكی گشتی هێزگەلێكی سوننەی توندڕەون. بزووتنەوە دیموكراتییە جەماوەرییە گەورەكان كە لە سەرەتای راپەڕینی سووریادا هاتنەئاراوە، بە راددەیەكی زۆر پەراوێز خراون و ئەوەی پێی دەگوترێت سوپای سووری ئازاد لە ئارادایە. كەواتە ئەوە دژیەكییە كە ئەمریكا دووچاری دژوارییەكی زۆر دەبێتەوە لە جیاكردنەوەی لادانی رژێمەكەی ئەسەد لە شەڕكردن لە دژی داعش. هەروەها روون نییە كە ئەمریكا لە رووی سەربازییەوە دەستێوەردان بكات بۆ لابردنی رژێمەكەی ئەسەد، لەبەر ئەوەی نایەوێت ئەو هێزانە بێنەسەر دەسەڵات كە پتر دوژمنن بەرامبەر بە ئەمریكا. كەواتە ئەمانە دژیەكییەكن كە دەبنەهۆی ئەوەی ستراتیژیەتێكی جێگیر پیادە نەكرێت.
* ئەمریكا لە شەڕ دژی داعش هاوپەیمان و شەریكی راگەیاند، مەبەستی لە هاوپەیمانیی دەوڵەتان بوو، هەروەها مەبەستی لە شەریك هێزی زەمینی بوو، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ راددەیەك گرنگە بۆ ئەمریكا كە هێزی پێشمەرگە چەكدار بكات؟
- ئەوە روونە كە هێزە كوردییەكان هەم لە عێراق و هەم لە سووریا كارێكی باشیان كردووە لە شەڕی داعشدا و پتر سەركەوتوو بوون، لێرەدا دژیەكییەكە ئەوەیە كە ئەمریكا هەست ناكات ئەگەری ئەوە پێویستە كە هێزی زیاتر بە هێزە كوردییەكان ببەخشێت، بەتایبەتی كوردەكانی سووریا، لەبەر ئەوەی ئەو هێزانە وا دەردەكەون كە هاوپەیمانی پەكەكەن، بەدڵنیاییەوە حكومەتی توركیا زۆر خۆشحاڵ نییە بەمە، پێدەچێت ئەو گفتوگۆیانەی لە نێوان پەكەكە و بزووتنەوەی كوردی بە شێوەیەكی گشتی و حكومەتی توركیادا كرابێت، راوەستابێت. ئەمریكا پێیوایە توركیا گرنگییەكی سەنتڕاڵی هەیە لەم پرسەدا و هەست دەكات ناتوانێت توركیا گۆشەگیر بكات لە رێی پشتیوانیكردنی هێزە كوردییەكانەوە، لەلایەكی دیكەوە هێزە كوردییەكانیش ئامادەی شەڕكردنن و توخمێكی سەرەكین لەمەدا. ئەمە یەكێكە لە دژیەكییەكان، رەنگە شتەكان بگۆڕێن، بەڵام لەم ساتەوەختەدا توركیا دژی هەر جوداخوازییەكی كوردییە، ئیتر لە توركیادا بێت، یاخود لە سنوورەكانیدا و مشت و مڕی ئەوە لە گەڵ ئەمریكا دەكات كە نابێت واشنتۆن چەك، یان هاوكاری بداتە هێزە كوردییەكان.
* شارەزایان موناقەشەی دروستبوونی داعشیان دەكرد لە عێراقدا، وەك ئەوەی دەرئەنجامی هەڵەكانی حكومەتی مالیكی بێت، پرسیار ەكەی ئێمە لێرەدا ئەوەیە ئایا تا چ راددەیەك پێویستە ئەمریكا دەستڕۆیشتوویی خۆی زیاد بكات بۆ ئەوەی ئەوەندەی دیكە عێراق بەدەست تیرۆریستانەوە هەرەس نەهێنێت؟
- چەند ساڵێك پێش ئێستا ئەمریكا هاوكار بوو لەوەی مالیكی دەسەڵات بگرێتەدەست و هیچ كارێكی نەكرد، كاتێك دەستنیشانكراوە سیاسییەكانی خۆی لە پێگە سەرەكییەكاندا دادەمەزراند وەك سوپا و هێزە چەكدارەكان كە بە كارەسات كۆتایی هات، وەك ئەوەی لە هاویندا بینیمان لەگەڵ هەرەسهێنانی هێزەكانی سوپای عێراق. ئەمە كارەساتێكی جێ باوەڕپێكردن نەبوو. ئێستاش ئەمریكا گیری خواردووە، لەلایەك جیاوازی هەیە لە نێوان حكومەتی مەركەزی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لە رووی بابەتییەوە دەبێت هاوپەیمان بن لە دژی داعش كە هەڕەشەیە بۆ سەر هەردوولایان، بەڵام هەندێ جیاوازی زۆر جددییان هەیە، لە لایەكی دیكەوە دەیەوێت زاڵ بێت بەسەر خەسڵەتی شیعەی حكومەتی عێراق، هەروەها هێزی چەكداری نیشتمانی و كارا بنیات بنێتەوە كە تایەفەگەری نەبێت، كە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە لە بەغدا لایەنە سوننەكانی لێ دوور خرابۆوە، ئەمەش پرۆسەیەكی دژوار و دوور و درێژ دەبێت، هەروەها ئەمە پرۆسەیەكی سیاسییە بە ئەندازەی ئەوەی پرۆسەیەكی سەربازییە، كاتێك شتەكان تێكدەشكێن، ئەوا پێكەوە لكاندنەوەی قورسە، بەشە عەرەبییەكەی عێراق دەوڵەتێكی تێكشكاوە و چاككردنەوەشی كاتێكی زۆری دەوێت، هەروەها هێزی سەربازی ئەمریكاش هەیە، وەك بۆردومانكردن و راوێژكاری سەربازی، بەڵام پرۆسەی ئاشتەوایی سیاسی و چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق و كێشەی نێوان حكومەتی بەغدا و حكومەتی هەرێم زۆر بەرەوپێش نەچووە.
* ئەگەرچی لە ئێستادا پەكەكە شەڕ لە دژی تیرۆریستان دەكات لە سووریا، هەروەها پەیەدەش لە دژی تیرۆریستانی داعش لە سووریا شەڕ دەكات، بەڵام هیچ هەوڵێك نەدراوە بۆ ئەوەی پەكەكە لە لیستی تیرۆر دەربهێندرێت، تا ئێستاش هیچ لایەنێك داوای لە توركیا نەكردووە كە عەبدوڵڵا ئۆجەلانی سەرۆكی پەكەكە لە زیندان ئازاد بكات، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ راددەیەك ئازادكردنی ئۆجەلان و دەرهێنانی پەكەكە لە لیستی تیرۆر، بەرەی دژ بە تیرۆریزم بەرفراوان دەكات؟
- هەروەك دەزانن ئەمریكا بەردەوام پەكەكە وەك رێكخراوێكی تیرۆریستی دەناسێنێت، حكومەتی توركیاش بۆ چەندین دەیە شەڕی لەگەڵ پەكەكەدا كردووە و مافەكانی كوردی سەركوت كردووە، هەروەها رۆژگارێك هەبووە لە قۆناغی جیاوازدا هەوڵ دراوە بۆ جۆرێك لە گفتوگۆ و پێناچێت زۆر بەرەوپێش چووبێت، لەبەر ئەوەی حكومەتی توركیا هەڵوێستێكی سەرسەختانەی گرتۆتەبەر، ئەگەرچی من گومانم هەیە لەوەی هەندێكیان لە هێزە كوردییەكانی سەر ئەرزی واقیع تێبگەن، بەڵام ئیدارەی ئۆباما پێیوایە هێزە كوردییەكان ئەگەری ئەوەیان لێدەكرێت هێزێكی كارا بن، لەگەڵ ئەوەشدا پشتیوانیكردنی پەكەكە و تەنانەت پشتیوانیكردنی میلیشیا كوردییە هاوپەیمانەكانی پەكەكە لە سووریا بە باشی بەڕێوە ناچێت، لەبەر ئەوەی توركیا بە توندی بەرهەڵستی ئەوە دەكات. كەواتە بەڵێ ئەوە یەكێكە لە دژیەكییەكان كە ئەمریكا رووبەڕووی دەبێتەوە، بەبێ چارەسەركردنی پەیوەندیی توركیا لەگەڵ كوردەكانی خۆی و كەمینەی كورد لە دەرەوەی توركیا، هەروەها بەبێ چارەسەركردنی كێشەی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی، ئەوا زەحمەتە بۆ ئیحتیواكردن و تێكشكاندنی داعش هاوپەیمانێتیەكی كارا پێكبهێندرێت، هەروەها ئەمە دیبلۆماسییەتێكی بەحەزەر و گفتوگۆی جددی دەوێت لەگەڵ ئێراندا، كە زۆر دەستڕۆیشتووە و لە دەرەوەی وێنەكە بەجێهێڵدراوە، من دڵنیام گفتوگۆی پشت پەردە هەیە لە نێوان ئەمریكا و ئێران لەسەر ئەم بابەتە. بەڵام ئەمە پێویستە بە چارەسەركردنی ئەم پرسانە و پێویستی بەوە هەیە توركیاش هەندێ هەوڵبدات لەم رووەوە، كە ئەمەش بە هەمان شێوە پەیوەندی بە سیاسەتی ناوخۆیی توركیاشەوە هەیە. ئەمانەش ئەركگەلێكی زۆر قورسن، لەبەر ئەوەشە ئەمریكا لە پێگەیەكی دژیەكیدایە و ئەوەش هۆكاری ئەوەیە كە بارودۆخەكە لە ئێستادا باش بەڕێوە ناچێت.
* دەبینین لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا زۆربەی هێرشە تیرۆریستیەكان (نزیكەی 99%ی) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا و وڵاتە ئیسلامییەكان چڕبوونەتەوە، بەرەی ئەلنوسرە و ئەلقاعیدە و هەموو ئەو گرووپانە تەركیز لەسەر ئەم بەشە و لەسەر وڵاتانی ئیسلامی دەكەنەوە، ئایا ئەم هەوڵی ئیسلامی سیاسییە بۆ دروستكردنی خەلافەتی ئیسلامی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا سەركەوتوو دەبێت؟
- راستە داعش خۆی وەك خەلافەت راگەیاندووە، لەسەر ئەو بنەمایەش سەرنجی هەندێ لە خەڵك رادەكێشێت، لەبەر ئەوەی هەندێ سەركەوتنی بەدەست هێناوە و خەڵكی پەیوەندی بە رێزەكانیەوە دەكەن، لەبەر ئەوەی دەیەوێت خۆی وەك دەوڵەت دابمەزرێنێت، ئەمەش جیاوازە لەوەی ئەلقاعیدە ئەنجامی دەدا لە ئەفغانستان و شوێنەكانی دیكە. داعش هەندێ سەركەوتنی بەدەست هێناوە، سەركەوتنی سەربازی خێراشی بەدەست هێنا لە عێراق و سووریا و هیچ شتێكیش لەو چوارچێوە هزرییە جیهادییەدا وەك سەركەوتن سەرنجراكێش نییە، من نازانم چەند درێژە دەكێشێت، ئیدی تێكشكاندنی سەربازی بێت، یاخود پاشەكشە بێت. ئەمە خەباتێكی دوور و درێژ و ئاڵۆزە و دەوڵەتی ئیسلامی داعشیش وەك ئەلقاعیدە دە ساڵ پێش ئێستا توانیویەتی ناوی خۆی لە نێو گرووپە مەحەلییەكانی دیكە بچەسپێنێت كە لە هەلومەرجی جیاوازەوە هاتوون، ئەمە پرۆسەیەكی ئاڵۆزە و پێویستی بە هاوكارییەكی زۆر و بیركردنەوەیەكی زۆر دەبێت و تێڕامانێكی جددی و زۆری لە كێشە ئیقلمی و مەحەلییەكان دەوێت. هەروەها پرسی سووریاش زۆر هەستیارە كە نەك هەر تەنها هەوڵێكی سەربازی زۆری دەوێت بۆ تێكشكاندنی داعش، بەڵكو هەوڵێكی مرۆیی زۆریشی دەوێت، كە ئەوەش دۆخێكی كارەساتبارە.
* دەبینین دوای دروستبوونی داعش، جیهادییە سەلەفییەكان لە رووی ژمارەوە زیاتر دەبن، بە چەشنێكیش زیاد دەبن كە بوونەتە بەرهەمی ناوخۆیی، لە رۆژئاواشدا بەهۆی سوودوەرگرتنیان لە بوونی كۆمەڵگەی ئازاد، ئەوا ئایدیای سەلەفی جیهادی برەو دەستێنێت، ئایا ئەگەر سەلەفییەتی جیهادی بەم شێوەیە گەشە بكات، ئەوا چ مەترسییەك لەسەر جیهان دروست دەكات؟
- دووبارە ئەمە پرۆسەیەكی ئاڵۆز و دوور و درێژە، بە داخەوە لە زۆر رووەوە دەستێوەردانەكانی ئەمریكا لە دوای 11ی سێپتەمبەری 2001ـەوە بارودۆخەكەی خراپتر كردووە، ئێستا كێشەیەكی گەورە هەیە لە عێراقدا، دوای رژێمەكەی سەددام حوسێن، كە زۆر خراپ بوو، ئەوا بارودۆخەكە زۆر خراپتر بووە، بە دڵنیاییەوە لە سووریا زۆر خراپتر بووە. كاتێك یاخیبوونی لەم شێوەیە دەبینین لە هەر بەشێكی ئەم جیهانەدا، هەندێكیان لەگەڵ ئەلقاعیدە، یان ئێستا لەگەڵ دەوڵەتی ئیسلامین، ئێمە نامانەوێت وەك تیرۆریزم بیر لەمە بكەینەوە، ئەگەرچی ئەوان ئامرازی تیرۆریستییان بەكارهێناوە و چەندین كاری مەترسیداریان ئەنجام داوە، بەڵام ئەمە تەنها كارێكی تیرۆریستی سەربازی نییە، بەڵكو هەوڵێكی سیاسیشە و دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەی ئابووریشە و پەیوەستە بە پەرەپێدان و پەروەردە، بەڵام هەموویان یەك نین، نەیجیریا جیاوازە لە مالی و مالی جیاوازە لە سووریا، ئەمەش پێویستی بە هەوڵێكی نێودەوڵەتی دیاریكراو هەیە بۆ چارەسەركردنی ئەو هۆكارانەی بوونە هۆی ئەوەی ئەم خەڵكانە بچنە نێو ئەو گرووپانەوە و هەندێ بەدیلی راستەقینە بخەنەڕوو كە رەنگە چەند دەیەیەك بخایەنێت و تەنها بۆردومان كردن نییە، بەڵكو شتەكانی دیكەش دەگرێتەوە.