پڕۆفیسۆر جۆشوا لاندیز ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی ئۆكلاهۆما و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لەسەر پرسی سووریا و كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ قسەكردن لەسەر پێگەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی.

* خەریكە هاوكێشەی ناوچەكە گۆڕانكاری گەورە بە خۆیەوە دەبینێت، بەتایبەتی لە ئێستادا شەڕی داعش بۆتە هۆكاری مانەوەی ئەسەد و رژێمەكەی، تۆ كە تایبەتمەندیت لەسەر ئەم پرسە، چۆن ئەم گۆڕانكارییانە دەخوێنیتەوە؟
- دوایین جار قسە لە بارەی سووریاوە كرابێت، لە كۆنفرانسەكەی جنێڤ بوو، كە باس لە رزگاربوون لە دەستی ئەسەد دەكرا. لە رۆژگاری ئێستادا چیتر بەهاری عەرەبی نەبۆتە جێی تەركیزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كاتێك باس دێتەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو باس لە بەگژداچوونەوەی تیرۆریزم دەكرێت، بەتایبەتی گەشەكردنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) كە پێدەچێت لە ئێستادا گرووپی نوێی هەبێت لە یەمەن و لە سینا كە دەچنە نێو پڕۆژە نوێ و بەتواناترەكەی ئەلقاعیدەوە، ئەمەش هەواڵێكی ناخۆشە بۆ زۆرێك لە لیبڕاڵەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەر سەبارەت بە گۆڕانكارییەكان دیارە خەریكە شێوازی هاوپەیمانییەكانیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێن.
* واتە ئەولەوییەتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا گۆڕاوە و بۆتە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم ؟
- ئەوەی روونە ئێستا ئەولەوییەت بۆتە بەگژداچوونەوەی تیرۆر، ئەمەش هەواڵێكی باشە بۆ كورد، چونكە ئەمریكا بۆ ئیحتیواكردنی داعش بە دوای شەریكدا دەگەڕێت و بە دڵنیاییەوە كوردیش لە پێگەیەكی باشدایە. بێگومان كێشەیەك بەرۆكی كورد دەگرێت لە كۆبانێ و عەفرین. كوردەكانی باكووری عێراق و كوردەكانی باكووری رۆژئاوای سووریاش زۆر روونە كە ئەوان لە پێگەیەكی باشدان بۆ یارمەتیدان، بەڵام كوردەكانی عەفرین لە دۆخێكی باشدا نین و دەبێت نیگەران بن. من دەڵێم ئەمە ساتەوەختێكی زۆر مەترسیدارە بۆ كوردەكانی عەفرین، توركیا لە پێگەیەكی زۆر ئاڵۆزدایە، ئەمریكا وەزعی باش نییە لەبەر ئەوەی بە ئەمری واقیع رژێمەكەی ئەسەد شەریكێكی ستراتیژییە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەڵام هەم توركیا و هەم ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە توندی نكۆڵی لەوە دەكەن، لەبەر ئەوەی نایانەوێت بەوانەوە گرێ بدرێنەوە.
* واتە چاوەڕوانی ئەوە دەكەن عەفرین ببێتە كۆبانێیەكی نوێ؟
- لەبەر ئەوەی زۆر كەس لە ئێستادا وا سەیری عەفرین دەكەن كە ناوچەیەكی كوردییە و دوورە لە سەنتەری كوردستانەوە و ئەگەر تیرۆریستانی داعش بڕیاریان دا، هێرش بكەنە سەر عەفرین، ئەوا كێ هاوكاریان دەكات؟ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هات بە هانای كوردەكانەوە لە كۆبانێ، بەڵام توركیا زۆر دوودڵ بووە لەوەی ئەم كارە بكات. بەڵام پەیەدە خۆڕاگر بوو.
* بەم دواییە رێككەوتنێك لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق هاتەئاراوە لەبارەی دابەشكردنی داهاتی نەوتەوە، ئایا تا چ راددەیەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركەوتووبووە بۆ دروستكردنی بەرەیەكی یەكگرتووی دژ بە تیرۆریزم و ئایا چاوەڕوانی بەرنامەیەكی هاوبەشی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی عیبادی دەكرێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش؟ هەروەها تا چ راددەیەك هاوپەیمانێتییەكە فشار لەسەر حكومەتەكەی عیبادی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ كورد دروست دەكات؟
- تاوەكو دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هەڕەشە بێت بۆ سەر كوردستان و بەغدا، ئەوا كورد و عەرەب رێگەیەك بۆ رێككەوتن دەدۆزنەوە. بەڵام لەو كاتەدا كە بەغدا داعش ببەزێنێت، یاخود داعش لاواز بێت، ئەوا چەندین كێشەی دیكە دروست دەبن، لەبەر ئەوەی ناوچەگەلێك هەن كە كورد و عەرەب پێكەوە تێیدا دەژین، هەروەها سنوورێكی روون نییە لە نێوانیاندا، بە هەمان شێوە كوردەكان چەندین ناوچە كۆنتڕۆڵ دەكەن كە عەرەبەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن خاكی ئەوانە. هەر بۆیە زۆر كەس مشتومڕی ئەوەیان دەكرد، نابێت ئەمریكا چەك بداتە كورد، یاخود دەبێت بە شێوەیەكی سنووردار بێت، بە دڵنیاییەوە ئەمەش ئەو پرسیارە دەهێنێتەئاراوە كە كێ خاوەنی زەوییە لە عێراق. ئەم پرسیارەش دەبێتەهۆی ئەوەی لە ئایندەدا كورد و عەرەب بۆ ماوەی چەندین دەیە بۆچوونی جیاوازیان هەبێت.
* ئایا ئاڵوگۆڕێك لە هاوپەیمانێتی سوننەكانەوە بۆ هاوپەیمانێتی شیعەكان لەلایەن ئەمریكا و رۆژئاواوە روودەدات؟
- بۆ وڵاتە سوننەكان ئەمە راستە، چونكە وڵاتە سوننەكان زۆر دابەش بوون، بۆ نموونە دابەش بوون لە نێوان توركیا و سعودیەدا هەیە، توركیا پشتیوانی ئیخوان موسلمین دەكات، عەرەبستانی سعودی ئیخوان موسلمین بە دوژمنێكی سەرسەخت دەزانێت. بەم دواییەش لە سووریا پێكهێنانی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕشگێڕیمان بینی، 17 گرووپی میلیشیا لە توركیا كۆبونەوە بۆ ئەوەی فەرماندەیەكی هاوبەش دروستبكەن كە زۆربەیان ئیسلامین. عەرەبستانی سعودی و ناوچەكانی دەوروبەری درعا بەشدارییان لەمەدا نەكرد، كەواتە تەنانەت ئەم دابەشبوونەش دەبینین لە نێوان ئەو سوننانەی پشتیوانی ئیخوان موسلمین دەكەن و ئەو سوننانەی دژی ئیخوان موسلمینن لە نێوان باكوور و باشووردا، كە سعودیە لە باشوورە و پەرە بە گرووپگەلێكی جیاواز دەدات كە جیاوازە لە نفووزی توركیا لە باكوور. واتە جیهانی سوننە بوونی هەیە و دژی شیعە و دژی عێراق و بەغدا و دژی سووریا و دیمەشقن، بەڵام هاوڕا نین، بۆیە من پێموا نییە ئاڵ و گۆڕێك دروست بێت بەو مانایەی كە پشت بكەنە سوننەكان و رووبكەنە شیعەكان. بەڵام كاتێك ئەمریكا دووردەكەوێتەوە لەم ناوچەیە، رۆڵێكی كەمتری دەبێت لەم شەڕی دەسەڵاتە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بۆیە هەوڵدەدات هاوسەنگیی ئێران بەرامبەر سعودیە رابگرێت. بەڵام كاتی ئەوە هاتووە رۆڵی تەقلیدی خۆی بگۆڕێت وەك دوژمنی ئێران و دۆستی سعودیە و رۆڵێكی هاوسەنگتری هەبێت كە لە هەندێ پرسدا كار لەگەڵ ئێراندا بكات و لە هەندێ پرسی دیكەدا كار لەگەڵ سعودیەدا بكات.
* پیتوایە قەتەریش هەمان هەڵوێستی توركیای هەیە؟
- بەدڵنیاییەوە هەمان هەڵوێستی توركیای هەیە، ئەم دابەشبوونەش وڵاتانی كەنداو پەرت دەكات.
* لە نامەكەی ئۆبامادا بۆ خامنەئی باسی لەوە كردبوو كە ستراتیژیەتی هاوپەیمانێتییە نێودەوڵەتییەكە بۆ شەڕكردن لە دژی داعش رووخاندنی رژێمەكەی بەشار ئەسەد لەخۆ ناگرێت، ئایا ئەمە بە مانای هاوپەیمانێتی ئەمریكا نایەت لەگەڵ شیعەكاندا كە لە هەمان كاتدا هاوپەیمانی سعودیەش بێت؟
- پێموایە لێرەدایە كە خەڵكی دوور دەڕۆن، زۆر كەس لە سووریا، بەتایبەتی ئەوانەی لە نێو موعارەزەدان، كاتێك دەبینین ئەمریكا ناچێتە ریزی ئەوانەوە. ئەوا وای لێكدەدەنەوە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوپەیمانێتیەكی نهێنی لەگەڵ ئەسەددا هەبێت، ئەمەش دوورە لە راستییەوە. ئاشكرایە ئەمریكا دوژمنێكی هاوبەشی هەیە كە داعشە، بەڵام هەڵوێستی مێژوویی ئەمریكا لە ئاست ئەسەددا زۆر نادۆستانە بووە، هەموو هێزە سوننەكانی ناوچەكە دەیانەوێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەسەد و رژێمەكەی لە دیمەشق تێكبشكێنێت، ئەمریكاش نایەوێت ئەم كارە بكات، چونكە بە رێگەیەكی سەخت فێری ئەوە بووە كە ئەگەر ئەو دیكتاتۆرانە بڕووخێنیت، ئەوا پشێوی دروست دەبێت و رژێمێكی باشتر نایەتەئاراوە، بە دڵنیاییەوە ئێمە ئەمەمان لە عێراق و لیبیا و یەمەندا بۆ ئاشكرا بوو.
* ئێمە دەزانین كە لە باكووری ئەفریقیا و هەروەها لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دابەشبوونێك هەیە لە سەر بنەمای تایەفەگەری، واتە لە نێوان شیعە و سوننەدا، كە ئەمە توركیاش دەگرێتەوە، لەم نێوەندەدا كوردەكان تاكە هێزی سوننەن كە بە بێ دوودڵی شەڕی داعش دەكەن و رۆڵێكی بنەڕەتییان بینیوە لەو شەڕەدا، لێرەدا پرسیار ئەوەیە كە ئایا تا چ راددەیەك گرنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاوكاریان بێت؟
- ئەوە راستە، ئەمە پێشمەرگە و كوردەكانی عێراق دەخاتە پێگەیەكی زۆر بەهێزەوە، نەك تەنها هاوكاری دەبێت لە گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغدا، بەڵكو هاوكاری دەبێت لە گفتوگۆكانی لەگەڵ توركیا و ئەمریكاش. بە دڵنیاییەوە دەبێت پێشمەرگە وریا بێت، چونكە توركیا هەوڵدەدات كوردەكان دابەش بكات لە رووی شەڕكردن لە دژی پەیەدە. ئەمەش دەرفەتێكی گەورەتر بۆ پێشمەرگە دەڕەخسێنێت بۆ ئەوەی رۆڵێكی دبلۆماسی ببینێت لە بەرەوپێشبردنی پەیوەندییەكان لە نێوان پەیەدە و كوردەكان بەگشتی و توركیادا، هەروەها هەوڵی برەودان بە بەرژەوەندییەكانی كورد لە توركیادا بدات. وەك میانگیرێك لە نێوان ئەنقەرە و پەیەدە. بەڵام ئەمە دەرگای چەندین مەترسیش بە رووی پێشمەرگەدا دەكاتەوە، چونكە ئەگەر پێشمەرگە تەنها مەحەلییانە بیر بكەنەوە و تەنها خەمی برەودان بە بەرژەوەندیەكانی هەرێمی كوردستانیان بێت، ئەوا لەلایەن توركیاوە بۆ ئازاردانی پەیەدە بەكار دەهێندرێن، ئەمەش ناوبانگی باشی پێشمەرگە لە تێڕوانینی چەندین كورددا دەشێوێنێت. ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی كوردەكان ببنە قوربانی دابەشبوون و شەڕی نێوخۆیان، كە هەمیشە لاوازی كردوون لە بەرامبەر دراوسێ بەهێزەكانیاندا، بەڵام لە روویەكەوە ئەمە دەرفەتێكی گەورەیە بۆ كورد، چونكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێویستی بە كوردە و پێویستی بە شەریك هەیە، دەكرێت شەریك لە نێو عەرەبە سوننەكان بدۆزێتەوە، بەڵام ئەمانە هەمیشە شەریكێكی دوودڵن، بەڵام بە دڵنیاییەوە كێشەی كورد لە روانگەی ئەمریكاوە بریتییە لەوەی كوردەكان نایانەوێت خاكی عەرەب داگیربكەن و حوكمڕانی ئەو خاكانە بكەن كە لە رووی مێژوییەوە بۆ عەرەب دەگەڕێنەوە، بەڵام ئەگەر ناوچەی تێكەڵ بن لە كورد و عەرەب، ئەوا بەڵێ دەیانەوێت حوكمڕانی بكەن، بەڵام ئەگەر هیچ كوردێكی لێ نەبێت، ئەوا زەحمەت دەبێت هێزی كوردی بەكار بهێنن، لەبەر ئەوەی نایانەوێت بچنە شەڕەوە لەگەڵ دراوسێكانیاندا، كوردەكان پێویستیان بە پەیوەندی باشە لەگەڵ دراوسێكانیان و لەگەڵ عەرەبە سوننەكاندا. كوردەكان نایانەوێت ببنە ئامرازێك بەدەستی ئەمریكاوە لە ناوچەكەدا. دەبێت وریاش بن.
* ئایا چۆن دەكرێت شەڕی داعش بكرێت لە كاتێكدا بەشداربووانی هاوپەیمانێتی دژی دەوڵەتی ئیسلامی برەو بە رێكخراوێكی سەر بە ئەلقاعیدە دەدەن؟
- ئێمە چارەسەرێكی سیاسیمان نییە، ئەمریكا چارەسەرێكی سیاسی نییە بۆ تێكشكاندنی داعش، ئەمریكا دوای خەرجكردنی داهاتێكی زۆر لە عێراقدا دەستبەرداری ئەوە بووە و ئامادە نییە كە خۆی بە چارەسەركردنەوە خەریك بكات. ئەوەی ئامادەیە ئەنجامی بدات شەڕی دژ بە تیرۆرە.
* واتە مەبەستتان ئەوەیە ناكرێت بە هێزی سەربازی داعش تێكبشكێندرێت، یاخود ئەمریكا ئەم توانایەی نییە و نایەوێت هەڵەكانی لە عێراق دووبارە بكاتەوە؟
- پێموایە هەردووكیان دروستن، ئەمریكا ناتوانێت ئەم كارە لە رووی سەربازییەوە ئەنجام بدات، بەڵكو پێویستی بە چارەسەری سیاسی هەیە، كە تێیدا عەرەبە سوننەكان رژێمێكی باشتریان بۆ دەستەبەر بێت. خاڵی دووەم ئەوەیە ئەمریكا چیتر باوەڕی بەوە نەماوە بتوانێت دەوڵەتە تێكشكاوەكانی جیهانی عەرەبی چاك بكاتەوە و هەوڵی چاكسازی لە سووریادا نادات، بەو پێیە سەرۆك ئۆباما بە تمووحێكی بچووكتر رازی دەبێت كە بریتییە لە زیان گەیاندن بە نوسرە و بە داعش بۆ ئەوەی نەتوانن كرداری تیرۆریستی لە رۆژئاوادا ئەنجام بدەن. ئەمەش ئەو پایە هاوبەشەیە كە هەوڵە نێودەوڵەتییەكەی راگرتووە، هەر ئەمەش مایەی ناڕەحەتییەكی زۆرە بۆ زۆرێك لە عەرەبە سوننەكان و عەرەبەكان بەگشتی، لەبەر ئەوەی پێیانوایە رۆژئاوا دەستبەرداریان دەبێت و بایەخ بە بەرژەوەندیەكانی ئەوان نادات و تەنها بایەخ بە بەرژەوەندیەكانی رۆژئاوا دەدات و بوار دەدەن بە داعش و گرووپەكانی دیكە بۆ ئەوەی ترس و لەرز لە سووریا بڵاو بكەنەوە، ئەگەرچی هەوڵدەدەن رێگە بە داعش و نوسرە نەدرێت ترس و لەرز لە نێو رۆژئاواییەكاندا بڵاو بكەنەوە. ئەمەش واقیعی مەترسیداری دەوڵەت نەتەوە ئاشكرا دەكات كە خەڵكی خۆپەرستن و بایەخ بە خۆیان دەدەن و گرنگی بە دراوسێكانیان نادەن.
* ئایا پێشبینی روودانی گۆڕانكاری لە سنوورەكاندا دەكەن، بەتایبەتی كە ئەو هەموو ناكۆكییانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا روو دەدەن؟
- پێموایە سەرهەڵدانی دەوڵەتی كوردی دەبینین و ئەوەش گۆڕانكاری گەورەیە لە سنوورەكاندا، من پێشبینی گۆڕانی سنوور لە نێوان عێراق و سووریا ناكەم، بەلای كەمەوە بە شێوەیەكی رەسمی نا، بە دڵنیاییەوە ئێستا سنوورێكی راستەقینە نەماوە لە نێوان سووریا و عێراقدا، بەڵام پێشبینی ناكەم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گۆڕان لە سنوورەكاندا قبووڵ بكات. بەڵام ئایا جارێكی دیكە سووریا لەلایەن حكومەتی مەركەزییەوە حوكمڕانی دەكرێت؟ یان ئەگەر پرسیارم لێ بكەیت، ئایا جارێكی دیكە سووریا لەلایەن یەك حكومەتەوە حوكمڕانی دەكرێت؟ ئەوا ناتوانم وەڵامی ئەم پرسیارەت بدەمەوە، پێموایە بۆ چەندین ساڵی دیكە سووریا لە ناوخۆیدا دابەش دەبێت، بەلای كەمەوە بۆ دە ساڵی داهاتوو لە سووریادا میلیشیا و تەرتیباتی ئەمنی مەحەلی لە ئارادا دەبێت.
* دوا پەیامت چییە؟
- كورد زۆر سەركەوتوو بوون، چونكە خۆیان وەك موسڵمانێكی میانڕەو پیشان داوە، هەروەها وەك بەرگریكار لە مافی چەندین گرووپی كەمینە و یەكسانییەكی زیاتر دەدەن بە ئافرەتان بە بەراورد بە گرووپەكانی دیكە، لەبەر ئەم هۆكارانە جیهانی رۆژئاوا دەیانەوێت هاوكاری كورد بكەن، ئەمەش زۆر گرنگە بۆ كورد لە تێڕوانینی رۆژئاوادا، چونكە بۆ چەندین دەیە یەكێتی ئەوروپا فشاری لەسەر توركیا كرد بۆ داننان بە مافەكانی كورد و راگرتنی خراپترین شێوەكانی جیاكاری. كەواتە سەرهەڵدانی مافەكانی كورد لە توركیا و كوردستانی عێراق گرنگە و بەردەوام رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە بەدەستهێنانی مافەكان بۆ كورد هەم لە عێراق و هەم لە سووریا، هەروەها هەڵمەتی بەدەستهێنانی ئەو پشتیوانییە نێودەوڵەتییە كە كورد بەرپای كردووە، گرنگ و سەركەوتوو بووە. بە دڵنیاییەوە كوردەكان زۆرترین تاڵاویان چەشتوە بەدەست ناسیۆنالیستی عەرەبی و توركی و بەدەست رەگەزپەرستی ناسیۆنالیستی بەرتەسكەوە ناڵاندوویانە، لەبەر ئەوەی توركەكان ویستوویانە بیانكەن بە كورد و عەرەبەكانیش ویستوویانە بیانكەن بە عەرەب و خرانە ژێر زەبری دەسەڵاتی سەربازییەوە، شەڕمەزارییەكی گەورە دەبێت، ئەگەر كوردیش ئەمە بەرامبەر خەڵكی دیكە بكات، كەواتە كورد ئەركێكیان لەسەر شانە بۆ ئەوەی فۆرمێكی لیبڕاڵانە ناسیۆنالیزم بخەنەڕوو.