پڕۆفیسۆر سامۆیل تووتن ئوستادی زانكۆی ئەركەناسە و ئەندامی (ئەنجومەنی ئامۆژگای جینۆساید و هۆلۆكۆست)ـە و توێژینەوەكانی تایبەتن لە سەر خوێندنی جینۆساید و كارەساتی هۆلۆكۆست، تیۆری جینۆساید، پۆست جینۆساید لە رواندا و جینۆسایدی دارفۆر، بۆ قسەكردن لەسەر ئەو تاوانەی داعش لە دژی كوردانی ئێزیدی و مەسیحییەكان و تەواوی ئەو خەڵكانەی لە كوردستان رووبەڕووی بوونەوە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* سەرەڕای هەموو كردەوە دڵڕەقەكانیان، رێكخراوی تیرۆریستی داعش تاوانی بە كۆیلەكردن و بازرگانیكردن بە ئافرەتانیان ئەنجامداوە، ئەم تاوانانەشیان لە عێراق و سووریا دژ بە ئێزیدییەكان كردووە، لە هەمان كاتدا چەكدارانی بۆكۆ حەرام هەمان كاریان لە ئەفریقیا كردووە، بە بۆچونی ئێوە ئایا چ ناوێك لەم كارە دڕندانە دەنرێت و لە رووی یاساییەوە و چۆن دەتوانین رووبەڕوویان ببینەوە؟
- لە پەیوەندی بە كردەوەكانی داعشەوە، ئەوا دەستەواژەی دروست، لە سایەی یاسای نێودەوڵەتیدا بۆ بەكۆیلەكردن و بازرگانیكردن بە مێینەوە (نەك تەنها ئافرەتان بەڵكو بە كچانیشەوە) بریتیە لە تاوانەكانی شەڕ. ئەوە راستە، ئەو تاوانانەی لە سایەی «تاوانەكانی شەڕ»دا پۆلێن دەكرێن، بریتین لە، بۆ نموونە: بە بارمتەگرتن، ئاراستەكردنی بەئەنقەستی هێرشەكان دژی خەڵكانی مەدەنی، دەستدرێژیكردن (اغتصاب)، هەڵسوكەوتی دڵڕەقانە، ئەشكەنجە، بە كۆیلەكردنی جنسی، سكپڕكردنی بە زۆر، یاخود هەر شێوەیەكی دیكەی توندوتیژیی جنسی. لەوەش زیاتر، هەڕەشەی بەردەوام كە مێینەكان رووبەڕووی مامەڵەی خراپ ببنەوە، بە هەمان شێوە و شێواز نموونەیەكی روونی تیرۆریزم پێكدەهێنێت. لە پەیوەندی بە هێرشەكانی سەرەتای دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام دژی ئێزیدییەكان، هەروەها ئەوانە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بوون، بەڵام واپێدەچوو وەك ئەوەی نیازی ئەنجامدانی جینۆسایدیان لەخۆ گرتبێت، یاخود بەلای كەمەوە، جینۆساید بوون لە رێی ئیستنزافەوە. هەروەها دەبێت ئەوە بوترێت كە ئەگەر نیازی ئەوە هەبێت لە لایەن ئەنجامدەرانەوە كە تەواوی، یان بەشێكی گرووپێكی نەتەوەیی، ئیتنی، ئایینی یاخود نەژادی لە ناو ببردرێت، ئەوە جینۆسایدە، بە گوێرەی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان جینۆساید بە مانای ئەم كردەوانەی خوارەوە دێت كە بەنیازی لە ناوبردنی تێكڕا، یان بەشێكی گرووپێكی نەتەوەیی، ئیتنی، نەژادی، یان ئایینی ئەنجام بدرێن:
• زیان پێگەیاندنێكی مەترسیداری جەستەیی، یاخود هزری بە ئەندامانی گرووپەكە.
• سەپاندنی بەئەنقەستی هەلومەرجێكی ژیان بەسەر گرووپەكەدا كە مەبەست لێی تێكشكاندنی فیزیكی تێكڕا، یان بەشێكی گرووپەكە بێت.
• سەپاندنی رێكارگەلێك كە ئامانج لێی رێگەگرتن لە منداڵبوون لە نێو گرووپەكەدا بێت.
• بەزۆر گواستنەوەی منداڵان لە گرووپەكەوە بۆ نێو گرووپێكی دیكە.
هەموو ئەوانەی لە سەرەوە ئاماژەیان پێكرا پەیوەندییان بە كردەوەكانی داعشەوە هەیە، بەڵام چۆن رووبەڕووی ئەمە ببینەوە؟ سەرەتا و پێش هەر شتێك، دەبێت بە تەواوەتی هەردوو گرووپەكە ( داعش و بۆكۆ حەرام) تێكبشكێندرێن. چونكە هەردووكیان هەڕەشەیەكی روون و ساتەوەختەن لەسەر كۆمەڵگە و مرۆڤایەتی و شارستانییەت. رێگەدان بە هەر یەكێكیان بۆ ئەوەی بوونیان هەبێت و پێشێلكاری گەورەی مافی مرۆڤ بكەن و تاوانكاری ئەنجام بدەن، هیچ مانایەكی نییە. بۆیە بەلای كەمەوە پێویستە نەتەوە یەكگرتووەكان ئەركی سەپاندنی ئاشتی جێبەجێ بكات، كە بە روونی و بە توندی ئەركەكانیان لە سایەی چاپتەری حەوتدا دیاری كرابێت، دواتر بە شێوەیەك ئامادە بكرێت كە لە رووی ژمارە و چەك و سەرچاوەوە كەموكوڕییان نەبێت.
* ئەو كچانەی لەلایەن تیرۆریستانەوە فرۆشران، بە مرۆڤ دانانرێن و دەستدرێژییان دەكرێتەسەر، ئایا ئەم تاوانانە سووكایەتی بە كەرامەتی مرۆڤ نین كە قوربانییەكانی لە مردن بە ئازارتری دەزانن؟
- من شەخسی خۆم، وابیر دەكەمەوە و باوەڕم وایە و وا هەست دەكەم كە تاوانگەلێكی كەم هەن هێندەی دەستدرێژیكردن (اغتصاب) مەترسیدار بن. نەك تەنها دەستدرێژی كارێكی شەڕانییەت و توندوتیژ و مەترسیدارە، بەڵكو تاوانێكی گەورە و كردەوەیەكە كە قوربانییەكە بە درێژایی ژیانی لە هزر و رۆحیدا دەمێنیتەوە. لەم رووەوە، دەستدرێژی ئەگەری ئەوەی هەیە، رۆحی قوربانییەكە تێكبشكێنێت، چونكە تێكشكانێكی سایكۆلۆژی هەمیشەیی دروست دەكات و وا دەكات مێیەنەكە لە سێبەری كەسایەتی پێشووی خۆیدا بژیێت. بە دەربڕینێكی دیكە، لەو رۆژە بە دواوە رەنگڕێژی هەموو شتێكی ژیانی ئەو ئافرەتە دەكات. دەستدرێژی لە مانا راستەقینەكەیدا بەرجەستەكەری كەیسە تەقلیدییەكەی «مەرگ لە ژیان»ـە، كە زۆربەی قوربانییەكان هەست دەكەن لە ناوەوەڕا مردوون.
* ئەو تاوانە مرۆییانەی داعش ئەنجامی داون، هێشتا بە رەسمی و لەلایەن دادگای باڵای تاوانەكانی جەنگ لە دژی مرۆڤایەتی ئیدانە نەكراون، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن ئەم كوشتارەی ئێزیدییەكان و ئەم جینۆسایدە كەلتوورییە بهێندرێتە بەر ئەو دادگایە؟
-باوەڕم وایە كە پێویستە ئەندامانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی (رێكخراوە نێودەوڵەتییە سەرەكییەكانی مافەكانی مرۆڤ، گرووپە گەورەكانی ئافرەتان، رێكخراوە گەورەكانی ئاشتی و ئەو حكومەتانەی كە واژۆی لەسەر دەكەن) داوا لە سكرتاریەتی نەتەوە یەكگرتووەگان، راوێژكاری تایبەتی سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بكەن، بۆ ئەوەی داوا لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بكەن ئەم پرسە رەوانەی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بكات.
* ئێستا نزیكەی ملیۆنێك و 500 هەزار ئاوارە لە هەرێمی كوردستاندا هەن، هەروەها بەپێی ئاماری رێكخراوەی UNHCR، بە ملیۆنەها ئاوارە و پەنابەری عێراقی هەن، بەڵام ئەوەی سەرنج دەدرێت، ئەوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك پێویست یارمەتیدەر نەبووە، ئایا هۆكارەكەی ئەوەیە توانای ئەم كارەی نییە، یاخود ئایدیۆلۆژیای بیرۆكراتی وای لێدەكات لە ئاستی پێویستدا نەبێت؟
- بە دڵنیاییەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی توانای ئەوەی هەیە یارمەتی پێویست دەستەبەر بكات. من باوەڕم وایە هۆكاری شكستەكەی لەم رووەوە بۆ چەند فاكتەرێك دەگەڕێتەوە: لەوانە: سیاسەتی واقیعی، نەبوونی ئیرادەی سیاسی (بەلای كەمەوە لەم ساتەوەختەدا) و پێكهاتەی بێزەنتی بیرۆكراسییەتی نەتەوە یەكگرتووەكان.
* لە پارێزگای دهۆكدا ئاوارەكان لە نزیكەی 516 قوتابخانەدا نیشتەجێ بوون، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە 200 هەزار منداڵ لە خوێندن بێبەش كراون، ئەمە سەرەڕای منداڵی ئاوارەكان، واتە نە منداڵی پارێزگاكە و نە منداڵی ئاوارەكان بەهرەمەند نابن لە پرۆسەی خوێندن، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمە چ كارەساتێك بۆ نەتەوەكە دروست دەكات؟
- بەڕاستی پێموایە وەڵامی ئەم پرسیارە ئاشكرایە: بەلای كەمەوە، ئەگەری ئەوە هەیە بارودۆخەكە نەتەوەكە لاواز بكات و بگرە خراپتریش بۆی هەیە ببێتە هۆی تێكشكاندنی لایەنگەلێكی سەرەكیی نەتەوەكە و ئایندەی خەڵكەكەی، لەوانە: نەبوونی كاری سەربەرزانە، كە دەبێتە هۆی ئەوەی وەك پێویست ماڵ و حاڵ بۆ خێزانەكان دەستەبەر نەكرێت، نەبوونی خۆراكی پێویست بۆ خێزانەكان، ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی خێزانەكان، ئەگەری زیادبوونی رێژەی تاوان)، هەموو ئەمانە وێرانكاری دروست دەكەن لە تەندروستبوونی نەتەوەكەدا.
* ناچاركردنی مەسیحی و ئێزیدییەكان بە گۆڕینی ئایینی خۆیان، دەچێتە خانەی چ تاوانێكەوە و چۆن دەكرێت قەربووی ئەو قوربانییانە بكرێتەوە؟
- ناچاركردنی مەسیحییەكان، وەك گرووپێك بۆ ئەوەی ببنە موسڵمان واتە كەیسێكی روونی تێكشكاندنی گرووپێكی ئایینی كە تاوانی جینۆساید پێكدەهێنێت. پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ رێگەگرتن و سزادانی تاوانی جینۆساید، بە روونی رایگەیاندووە كە جینۆساید بە مانای ئەو كردەوانە دێت كە بە نیازی لە ناوبردنی تێكڕا، یان بەشێكی گرووپێكی نەتەوەیی، ئیتنی، نەژادی، یان ئاینی ئەنجام بدرێن. لایەنی سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئەو كردەوانە ئاراستەی گرووپێكی دیاریكراو كرابێت، نەك تەنها تاكە كەسەكان.