پڕۆفیسۆر عەلەم پایەند سەرۆكی سەنتەری دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی ئۆهایۆ و یەكێكە لە ئوستادەكانی پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتی بۆ زمان و كەلتوور لە رۆژهەڵاتی نزیكدا، هەروەها تایبەتمەندە لەسەر پرسەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست، بۆ قسەكردن لەسەر دیاردەی تیرۆریستانی داعش وەك رێكخراوێك كە ناویان لە خۆیان ناوە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام و هەڵوەستەكردن لە روانگەی ئایینی ئیسلامەوە لەسەر رەفتارە دڕندەكانی داعش ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر پایەند ئەنجامداوە و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* داعش دۆخێكی زۆر جیاوازی دروست كردووە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوەش بۆ جیهان سەلمێنراوە كە جگە لە هێزەكانی پێشمەرگە هێزێكی دیكە نییە بەرەنگاری داعش ببێتەوە، ئایا تا چ رادەیەك كورد وەك نەتەوەیەك سەلماندوویانە كە لە بەرەی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمن؟
ـ مایەی سەرسامییە كە كورد بەو ئاستە بەرگری لە وڵاتی خۆیان و لە منداڵی خۆیان دەكەن، دژی رێكخراوێك كە ناوی لە خۆی ناوە رێكخراوێكی ئیسلامی، بەڵام چەندەها كردەوە دەكات كە نائیسلامین. ئیسلام رێگە نادات موڵكی كەسێكی دیكە، یان ماڵ و منداڵەكەی زەوت بكەیت، بە بێ رێو شوێنی قەزائی، وەك شایەت. ئیسلام رێگە بە كوشتن دەدات، بەڵام لە سایەی هەلومەرجی زۆر تونددا، حاڵەتی بەرگری لە خۆكردن یەكێكە لەو حاڵەتانە، ئەگەر كەسێك بێت و دزی لە ماڵەكەت بكات و تەقەی لێبكەیت و بكوژرێت. ئەوانە چەند كەیسێكن، یان موسڵمانێك لە ئایینی ئیسلام لادەدات، ئەویش لە سایەی هەلومەرجی زۆر تونددا، بەڵام داعش هەموو جۆرە كوشتارێك دەكات، بە بێ ئەوەی رەچاوی هەلومەرجە گونجاوە ئیسلامییەكان بكات. چەندین كار ئەنجام دەدەن كە زۆر دوورن لە ئیسلامەوە، وەك كوشتنی رەشەكوژانە و بۆردومانی كوێرانەی شارەكان، بەڵام ئەوەی پێشمەرگە دەیكات، تا راددەیەكی زۆر كارێكی ئیسلامییانەیە.
* ئێزیدییەكان دووچاری كوشتار و بە كۆیلەكردن بوونەتەوە، هەروەها كچان و ئافرەتانیان لە بازاڕەكاندا فرۆشران و سووكایەتیان پێكرا، سەرەڕای ئەوەش هەرێمی كوردستان پێشوازی لە سەرجەم ئاوارە ناوخۆییەكانی كردووە، بە ئێزیدی و مەسیحی و پێكهاتەكانی دیكەوە، كە ئەمە عەرەبەكانیش دەگرێتەوە، چونكە ئەوانیش ئاوارەی ناوخۆیین لە وڵاتەكەدا، ئایا تا چ راددەیەك ئەمە دەبێتە هۆی دروستبوونی كەلتووری لێبوردەیی لە ناوچەكەدا؟
ـ سەرەتا ئیسلام ئایینێكە كە خەڵكی ناچار ناكات بۆ ئەوەی بێنە ناو ئیسلامەوە، رێگەش نادات دەست بەسەر كڵێسایەك، یاخود پەرستگای جوولەكەیەكدا بگیرێت و بكرێتە مزگەوت. ئیسلام رێگەی بە بانگخوازی (دەعوە) داوە، بەڵام رێگەی بە كوشتنی مەسیحییەكان و ئێزیدییەكان و زەوتكردنی موڵك و ماڵەكانی نەداوە، یان هەر كەسێك بكوژێت. ئەگەر ئیسلام ئەم كارەی بكردایە، ئەوا ئیسلام بڵاو نەدەبۆوە بۆ ئیسپانیا و بۆ چین و بۆ ئەفغانستان، ئیسلام بە زەبر و زەنگ بڵاو نەبۆتەوە، بەڵكو لە رێی تەبلیغەوە بڵاوبۆتەوەو خەڵكیش قبووڵیان كردووە. راستە لە مێژووی ئیسلامدا هەندێك داگیركاریی و ناچاركردن بە گۆڕینی ئایین روویداوە. بەڵام مەسیحی و جوولەكەكان لە كۆمەڵگە ئیسلامییەكاندا ژیاون، ئیسلامیش لێبوردە بووە لە ئاست ئایینەكانی دیكە و پاراستوونی. كاتێك سەیری فیقه دەكەین، لە شەریعەدا، و كاتێك سەیری «حق الذمة» دەكەین، ئەوا ئەو غەیرە موسڵمانانەی لە نێو موسڵمانەكاندا دەژیان، ماف و ئەركی خۆیان هەبوو. بەڵام تێكەڵ و پێكەڵیەك دەبینین، چونكە هەموو كارێك بە ناوی ئیسلامەوە ئەنجام دەدەن، كە ئیسلام نە رێگەی پێ دەدات و نە چاۆپۆشی لێدەكات، ئەگەر وا نەبوایە ئەوا ئەم هەموو مەسیحی و جوولەكانەی لە وڵاتانی مەغریب و تونس و جەزائیر و میسر و عێراق و سووریا نەدەمانەوە، لە سووریادا پێكهاتەی گەورەی مەسیحی هەبوون و ئێستاش بوونیان هەیە، لە عێراق و ئێران و توركیادا جوولەكە و مەسیحی هەن و بە چەندین سەدەیە بە تەبایی پێكەوە دەژین، كەسیش نەچووە ئەم هەموو كەسانە بكوژێت، تەنیا لەبەر ئەوەی مەسیحی و جوولەكە و ئێزیدین. بەڕاستی ئەم تاوانكارییانە شتێكی نوێیە و هەر كەسێك شەڕ دژی ئەم بێماناییە بكات، ئەوا بەرگری لە ماڵ و منداڵ و مزگەوتی خۆی دەكات.
* داعش لە عێراقدا ناوچەكانی بەسەر شیعە و سوننەدا دابەش كردووە، ئەمەش دابڕانێكی لە نێوان تایەفەی شیعە و سوننەدا دروست كردووەو چارەسەركردنیشی زەحمەت بووە، لەبەر ئەوەی پێدەچێت شەڕەكە بەرەو شەڕێكی تایەفەگەری بڕوات، لەلایەكی دیكەوە ئێران رۆڵێكی بنەڕەتی دەبینێت لە گەمە ئیقلیمیەكەدا، ئایا تا چەند ئەمە دەبێتە هۆی پەلكێشكردنی وڵاتانی كەنداو بۆ ناو ئەم ناكۆكییە؟
ــ ئێرانیەكانیش كارێكی باش ناكەن، سیاسییەكانی دەسەڵاتی ئێران پشتیوانی بەشار ئەسەدیان كردووە و پارەیان بۆ دابین كردن و حزبوڵاش شان بە شانی ئەو شەڕی كرد، تەنیا لەبەر ئەوەی هاوپەیمانی ئەون. لەبەر ئەوە ئێرانیش هەندێ لە ئۆباڵەكەی دەكەوێتە ئەستۆ. هەروەها رووسیاش هەندێ لە ئۆباڵەكەی دەكەوێتە ئەستۆ. بەشار ئەسەدیش خەڵكەكەی خۆی دەكوشت و ئەویش هەمان كارەكەی داعشی دەكرد، سوننەكانی پەراوێز دەخست و ئەفسەرە سوننەكانی دەردەكردو خەڵكی لە حەمما دەكوشت، حافز ئەلئەسەدو بەشار ئەسەدیش-خەڵكیان لەوێدا كوشت-، لەبەرئەوە ئەوان ئەو كارەیان دەكرد و ئێرانیش پشتیوانی كردن. لەبەر ئەوە ئێرانیش رۆڵێكی یارمەتیدەری نەبینیوە، یەكێك لەو وڵاتانەی هەڵوێستێكی زۆر باشی هەبووە بریتییە لە توركیا، هەر لە سەرەتاوە توركیا گوتی: بەشار ئەل ئەسەد نزیكەی 300 هەزار خەڵكی خۆی كوشتووە كە زۆربەیان سوننەن. ئێستاش ئەو حوكمڕانییەكی سەربازی دەكات و چەك لە رووسیا وەردەگرێت و چەك لە ئێران و لە پاسداران و لە گاردی شۆڕشگێری وەردەگرێت. لەبەر ئەوە، ئێرانیش رۆڵێكی بنیاتنەر نابینێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئێرانیش بە هەمان ئەندازە ئۆباڵی لە ئەستۆیە لەو كارانەی كە داعش ئەنجامی دەدات، چونكە ئێرانیش پشتیوانی كەسێكی دڵڕەقی كردووە، كە بەشار ئەلئەسەدە. بەشار ئەلئەسەد سوننەكانی پەراوێز كردووە لە سووریا، مالیكش بە هاوكاری ئەمریكا سوننەكانی لە عێراقدا پەراوێز خست. هەر ئەمەش هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی كە عێراقییەكان راپەڕن. بەڵام ئەوە جۆرێك بوو لە راگەیاندنی شەڕ لە دژی سوننە لە سووریا، جۆرێك بوو لە راگەیاندنی شەڕ لە دژی سوننە لە عێراق. جگە لە توركیا، چونكە توركیا هەڵوێستێكی زۆر مەبدەئییانەی هەبوو، بەڵام سعوودیە و قەتەر و جامیعەی عەرەبی كارێكیان نەكرد بۆ رێگەگرتن لەو كارەی بەشار ئەسەد دەیكرد لە سووریا، جامیعەی عەرەبی هیچ كارێكی نەكرد بۆ رێگەگرتن لە نوری ئەلمالیكی، لە كۆتاییدا دەرئەنجامی ئەم سیاسەتە دەرەكییەمان لە عێراق و سووریا بینی.
* عێراق دەبێت دابەش بكرێت بۆ پێش و دوای هاتنی داعش، هەروەها داعش هێرش دەكاتە سەر ناوچە كوردییەكانیش و هەر دەبێت ئەم كێشەیەش چارەسەر بكرێت، بەڵام تێكشكاندنی داعش پێویستی بە هێزی زەمینی هەیەو لە شەڕەكانی ئەم دواییە لە بەنداوی موسڵ و زوممار دەركەوت كە پێشمەرگە پێویستی بە چەكی قورس هەیە بۆ تێكشكاندنی داعش، ئایا تا چەند گرنگە چەكی قورس و نوێ بە پێشمەرگە بدرێت، بۆ ئەوەی لە شەڕەكەدا سەركەوتوو بن؟
ــ ئەوە راستە لە عێراقدا كە شیعە زۆرینەن و زۆرینەی كوردەكانیش سوننە مەزهەبن، عەرەبە سوننەكانیش لەلایەن حكومەتەكەی نوری ئەلمالیكییەوە پەراوێز خران، ئێستاش كە حكومەتی نوێ دەستبەكار بووە، دەبێت ئەو سوننانە بهێنێتەوە كە نائومێد و تووڕەن. بە فەرامۆشكردنی سوننەكان، ئیدی كوردی سوننە بن یاخود عەرەب، ئەوا حكومەتەكەی مالیكی و پشتیوانە شیعەكانی دوای رۆیشتنی سەددام ویستیان هەر شتێك ئەنجام بدەن كە بیانەوێت، ئەمە هەڵەیەكی گەورەی حیساباتی ئەوان بوو. ئێرانیش پشتیوانی مالیكی و بەشار ئەسەدی كرد. رەنگە چەك بە پێشمەرگە و ئەوانی دیكە بدرێت بۆ پاراستنی خۆیان، بەڵام پێموایە نابێت رێگە بە دەستڕۆیشتوویی ئێران لەو ناوچەیەدا بدەن لەبەر ئەوەی زۆر زیانبەخشە و دەبێتە هۆیی ناكۆكیی زیاتری شیعە و سوننە و ئەمەش مەترسیدار دەبێت و نابێت یاری بە ئاگر بكرێت، نابێت نە سوننە هێرش بكاتە سەر شیعە و نە شیعەكانیش هێرش بكەنە سەر سوننەكان، ئەگەر ئەم كارە بكەن، ئەوا كێشەیەكی زۆر بۆ ناوچەكە دروست دەبێت. دەبێت سوننەكانیش خۆیان لەوە لابدەن. نابێت لەبەر ئەوەی كە نوری مالیكی و بەشار ئەسەد هەڵەیان كردووە، تۆڵە لە شیعە بكەنەوە، ئەمە دەبێتە گەڕی دووەم و مەترسی زیاتر دروست دەكات.
* ئایا یەكلاییكردنەوەی شەڕی تیرۆریستانی داعش تا چەند پێویستی بە هێزی زەمینی هەیە و تاچەند گورزە ئاسمانییەكان زەمینەی لە ناوبردنی داعش دەڕەخسێنن؟
ـ ئەگەر گورزی ئاسمانی سەركەوتوو بووایە، ئەوا ئەمریكا لە شەڕی ڤێتنامدا سەركەوتوو دەبوو، ئەگەر گورزی ئاسمانی سەركەوتوو بوایە، ئەوا یەكێتی سۆڤیەت لە ئەفغانستاندا سەركەوتوو دەبوو، لە 1979ـەوە بۆ 1989 بۆردومانی ئەفغانستانیان كرد و سەركەوتوو نەبوون. هێزێكی ئەمریكا لە 11ی سێپتەمبەری 2001ـەوە تا ئەمساڵ واتە بۆ 14 ساڵە لە ئەفغانستانن و هێشتا ئەمریكا سەركەوتوو نەبووە، كارەكە بە بۆردومانی ئاسمانی ناكرێت، ئەوەی كارەكەی پێ دەكرێت، ئەوەیە پرسیار بكرێت بۆچی ئەمریكا هێزی زەمینی بڵاو نەكردەوە، بۆچی سعودیە ئیمارات و كوەیت و قەتەر و مەغریب و میسر و تونس و جەزائیر، جامیعەی عەرەبی ئەم كارەیان نەكرد؟ بۆچی ئەوان هێزیان بڵاو نەكردەوە؟ پێویستە ئەوان هێز بڵاوبكەنەوە، گومان لەوەدا نییە كە پێویستە هێزی زەمینی بڵاو بكرێتەوە. بۆچی كورد بە تەنیا پیاوان و ئافرەتانی خۆیان بنێرن بۆ شەڕی دژ بە تیرۆر؟ بەڵام ئایا وڵاتە عەرەبییە دەوڵەمەند بە نەوتەكان چی دەكەن؟ ئایا عێراق چی دەكات؟ بۆچی حكومەتی عێراق شكستی هێنا؟، چونكە ئەم كارەیان نەكرد و هەڵاتن. دەبێت وڵاتانی عەرەبی هێزی زەمینی بڵاو بكەنەوەو نابێت داوا لە ئەمریكا بكەن ئەم كارە بكات، ئەمریكا شەكەت و وەڕس بوو لە ناردنی رۆڵەكانی بۆ عێراق و ئەفغانستان بۆ ئەوەی بمرن. ئێوە دەبێت ئەو كارە بكەن و ئێوەن كە ڕووبەڕووی كێشە بوونەتەوەو ئێوە دەبێت سەرباز بڵاو بكەنەوە. بەڵام پرسی ئەوەی پێویستە ئەمریكا چەك بنێرێت، بەڵێ ئەوە راستەو ئەوە مەسەلەیەكی دیكەیە، بەڵام ئەمەش مایەی مەترسییە، چونكە بۆی هەیە ئەو چەكە بكەوێتە دەستی هەڵەوە، بەڵام پێش هەموو شتێك پێویستە وڵاتە عەرەبییەكان، سعوودیە و ئیمارات و كوەیت و قەتەر و میسر، كە سوپایان هەیە و فڕۆكەیان هەیە و كەلوپەلی سەربازی و چەكی زۆر مۆدێرنیان هەیە، پێویستە ئەوانە بچن و شەڕ بكەن، بۆچی كەسێكی دیكە بچێت و شەڕیان بۆ بكات؟
* هەندێ لە شارەزایان پێیانوایە تەنانەت دوای شەڕەكەش سنوورەكان وەك خۆیان نامێننەوە، پرسیارەكە ئەوەیە تاچ راددەیەك ئەگەری سەرهەڵدانی دەوڵەتێكی سەربەخۆیی كوردی دەكرێت؟
ـ كەس بەڕاستی ناتوانێت پێشبینی ئەوە بكات كە روودەدات. بەڵام بەراورد بە ئەلقاعیدە، داعش خاكی بەدەستەوەیە، داعش پشتیوانی بەهێزتری هەیە، لەبەر ئەوەی داعش سوودی لە هەستی دژە مالیكی و دژە بەشار وەرگرتووە لە نێو سوننەكاندا. ئەمە هەر تەنیا لایەنێكی ئیسلامی نییە، بەڵكو لایەنێكی عەرەبیشی هەیە لە هەندێ رووەوە. ئەم دوو حكومەتە بە تەنیا بەردەوام نەدەبوون، حكومەتی عێراق شكستی دەهێنا، بەشار ئەسەد شكستی دەهێنا، ئەگەر ئێران و رووسیا حزبوڵای لوبنان پشتیوانییان نەكردایە، كەواتە دەكەوتن ئەگەر پشتیوانی دەرەكی نەبووایە لەلایەن ئێران و رووسیا و ئەمریكا و ئەوانی دیكەوە. ئەگەر داعش زیرەك بوونایە، ئەوا ئەو كارانەیان نەدەكرد كە كردیان، لە كوشتن و سەربڕینی خەڵك و سووتاندن و بۆردومانكردنی شوێنەكان، لە سەدەی بیست و یەكدا كەس ئەم دڕەندەییەی ناوێت. دەیانتوانی حكومەتێكی میانڕەو دروست بكەن، ئەوا خەڵكی بەرەوپیریان دەچوو و پشتیوانی دەكردن، ئەگەر بێتو بواریان بە جیاوازی بیروبۆچوون بدایە، بەڵام ئەوان ئەم كارەیان نەكرد. لە سەرەتادا سەركەوتوو بوون، خەڵكی پشتیوانی دەكردن، بەڵام لە كۆتاییدا گۆڕان بۆ دامەزراوەیەكی دڕندە. ئەمەش بەرەوپێشچوونێكی جێی داخە كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا روودەدات، وڵاتە عەرەبیەكانیش ناتوانن بگەنە چارەسەرێك. كەواتە ئەم جامیعە عەرەبییە- كە 22 دەوڵەتە- دەبێت بجووڵێت و كارێك بكات و نابێت چاوەڕێی ئەمریكی و ئەورووپییەكان بكەن بۆ ئەوەی بێن و وڵاتەكەیان بۆ ئاوەدان بكەنەوە، ئەوە بیركردنەوەیەكی خەیاڵیە، دەبێت ئەوان ئامڕازی خۆیان بەكار بهێنن و سوپا و سەربازی خۆیان لەسەر زەمین بڵاوبكەنەوە و پێویستە چەك بدەنە پێشمەرگە و هەر كەسێك كە شەڕی دژی تیرۆریستان دەكات. بۆچی پێشمەرگە بە تەنها ئەم شەڕە بكات؟ بۆچی پیاوان و ئافرەتانی ئەوان بچنە بەرەی پێشەوەو بمرن؟ ئایا عەرەبەكانی دیكە چی دەكەن، بەو هەموو پارەو چەك و پشتیوانییەی هەیانە؟ بە ملیارەها دۆلار دەچنە ئەم وڵاتانەوە لە رووی چەك و تانك و فڕۆكە، چی لەمانە دەكەن؟ پێویستە وڵاتانی عەرەبی هەڵوێستێكی بەهێز بگرنەبەر، ئەمە سەرەتا شەڕێكی ئیقلیمییە و ئینجا شەڕێكی نێودەوڵەتی.