پڕۆفیسۆر ئیدوارد كیسی ئوستادی دیراساتی ئەفریقییە لە زانكۆی باشووری فلۆریدا و یەكێكە لەو پسپۆڕانەی كە لەبارەی كەیسی بە ژینۆساید ناساندنی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی لە رێكخراوی یونیسكۆی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان كاری كردووە، هەروەها كارێكی زۆری لەسەر پرۆسەی ژینۆسایدی هۆلۆكۆست و تاوانە دژ بە مرۆڤایەتییەكان لە وڵاتانی ئەفریقیا كردووە، سەبارەت بە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتییانەی تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی داعش بەرامبەر بە كوردانی ئێزیدی و بە كۆیلەكردنی ژن و كچەكانیان، ئەم وتوێژەمان لەگەڵ ئەنجامداوەو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* ئەوەی تیرۆریستانی داعش بەرامبەر كوردانی ئێزیدیان كرد لە شنگال بریتی بوو لە كوشتنی بەكۆمەڵ و بەشێوەی ئەنقەست، ئایا كوشتنی بەكۆمەڵ و بە كۆیلەكردنی مرۆڤ، لە چ خانەیەكی تاواندا لەسەر ئاستی نیودەوڵەتی پێناسە دەكرێت؟
- كوشتنی بەئەنقەستی ژمارەیەكی زۆری ئەندامانی گرووپێكی ئیتنی، یان نەتەوەیی و بەو شێوەیەی تیرۆریستانی داعش دژی كوردانی ئێزیدی ئەنجامیانداوە، جۆرێكە لە كوشتنی بەكۆمەڵ، كە لە سایەی یاسای نێودەوڵەتیدا بە «تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی» لێدەدرێتەوە. هەروەها بە كۆیلەكردنی ئافرەتان و پیاوانی گرووپەكە بە ئامانجی كوشتنیان بە هەمان شێوە تاوانە لە سایەی یاسای نێودەوڵەتیدا و دەكەوێتە خانەی ئەوەی پێی دەگوترێت: « تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی.» تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بە زۆری ئەو تاوانانەیە كە كوشتنی هەڕەمەكی و رەشەكوژی خەڵكانێك، یان ئەندامانی گرووپێكی ئیتنی، یان ئایینی دیاریكراو، یاخود كۆكردنەوەی گرووپە بە ئامانجیكراوەكە لە كامپێكدا، یان شوێنێكی داخراودا بۆ ئەوەی بەكاریان بهێنن بۆ ئامانجی تاقیكردنەوە، یاخود تێركردنی ئارەزووی سێكسی بە شیوەیەكی ئاژەڵییانە.
* ئەوەی مەترسییەكانی تیرۆریستانی داعش زیاتر دەكات، ئەوەیە كە ئەو كردەوانە لەلایەن رێكخراو، یان دەوڵەتێكی تیرۆریستییەوە ئەنجامدراوە كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی شەرعیەتیان نییە، ئایا چۆن داكۆكی لەمافی ئەو خەڵكە دەكرێت و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە چ شیوەیەك مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە دەكات؟
- پێموایە لەسەر پرسێكی لەمشیوەیە بۆچوونێكی هاوبەش نییە لە نێو زۆرێك لە توێژەرانی مافەكانی مرۆڤدا. ئەگەرچی رێكخراوە تیرۆریستییەكان، یاخود گرووپە میلیشیا چەكدارەكان «دەوڵەت» یان «نەتەوە» نین و بە زۆری ئیمزایان لەسەر یاسایەكی نێودەوڵەتی دیاریكراو نەكردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناچارن رێز لە یاسا نێودەوڵەتییەكان بگرن، كاتێك لە وڵاتێكدا چالاكی دەكەن كە ئەو وڵاتە ئیمزای لەسەر ئەو یاسا نێودەوڵەتییە كردووە. كاتێك گرووپە چەكدراەكان دەست بەسەر خاكێكدا دەگرن كە مرۆڤی تێیدا نیشتەجێیە، ئەوا پابەندبوونێكی یاساییان لە ئەستۆیە كە بە كەرامەتەوە هەڵسوكەوت لەگەڵ ئەو مرۆڤانەدا بكەن، هەروەها بە گوێرەی یاسای نێودەوڵەتی كە جەخت لەسەر مافی ژیانی هەموو تاكەكەس و گرووپێك دەكاتەوە. بە كۆیلەكردنی ئافرەتانی كوردی ئێزیدی و هەر گرووپێك لە خەڵك، پێشێلكردنی ئەخلاق و یاسای نێودەوڵەوتییە. نابێت لە سایەی هیچ هەل و مەرجێكدا تەحەمول بكرێت و نابێت چاوپۆشی لێبكرێت، یان بەرگری لێبكرێت. لەم رووەشەوە دەبێت كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی باشتر سزای تیرۆریستانی داعش بدات.
* لە سەدەی بیستەمدا چەند جارێك ژینۆساید دژی نەتەوەی كورد و ژمارەیەك نەتەوەی دیكە كراوە، ئەوەی لە ئێمە وەك كورد نزیكە و ژینۆسایدكراون، ئەرمەنییەكان بوون، دیارە كۆمەڵكوژیی ئەرمەنییەكان لەسەر ئاستی جیهان وەك ژینۆساید ناسێندرا، بەڵام ئێستا جیهان نەك هەر بەرامبەر كۆمەڵكوژكردن، بەڵكو بەرامبەر بە كۆیلەكردنی ئێزیدییەكان دوودڵە لەوەی بە ژینۆساید بیناسێنێت، هۆكارەكانی ئەوە لە چیدا دەبینن؟
* ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە. ژینۆسایدی ئەرمەنییەكان لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی توركیاوە لە دەیەی دووەمی سەدەی بیستدا، نموونەیەكە لە بارەی بە ئامانجگرتنی بەئەنقەستی كەمینەیەكی ئایینی (گرووپی مەسیحی ئەرمەنییەكان لە كۆمەڵگەیەدا كە تێیدا زۆرینە موسڵمانن) بۆ لەناوبردنیان. ئەوە لە رێی كوشتنی راستەوخۆ و برسیكردنەوە ئەنجام درا، هەروەها لە رێی ئەوەی خرانە بارودۆخێكەوە كە ئامانج لێی لەناوبردنیان بوو وەك گرووپێكی ئایینی. ئەمەش مایەی بەدبەختیە كە هەندێكجار «سیاسەت» ئەوە دیاری دەكات كە نەتەوەكان و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان خوازیار بن چی بە ژینۆساید دابنێن و لەبەرامبەر چیدا دوودڵ بن لەوەی ئەم ناوی بەسەردا دابڕن. ئەوە كارێكی خراپە، چونكە ژینۆساید هەر ژینۆسایدە، ئیدی لەلایەن قەوارەیەكی جیهانییەوە دانی پێدابنرێت یاخود نا. لە راستیدا بەلای منەوە پێویستە فاكتەكانی ژینۆساید زۆر گرنگتر بن لە سیاسەتی دانپێدانان. كاتێك گرووپێك دەكرێتە ئامانج بۆ ئەوەی لە ناو ببردرێت، تا ئەو راددەیەی تاوانكاران بە روونی گوزارشت لە نییەتی لەناوبردنی گرووپەكە دەكەن، یاخود نییەتی لە ناوبردنی گرووپەكە بۆ هەموان روونە، ئەویش بەهۆی ناسنامەی ئیتنی، رەگەزی، ئایینی، یاخود نەتەوەیی گرووپەكەوە، یان تەنانەت بەهۆی ناسنامەی سیاسی و رەگەزیی گرووپەكەوە، ئەوە حاڵەتێكی روونی ژینۆسایدە. پێویستە فاكتەكان ئەوە دەستنیشان بكەن كە ئایا كۆمەڵكوژییەكی دیاریكراو ژینۆسایدە، یاخود نا. «دانپێدانان» بابەتێكی دیكەیە كە هەندێ جار دەكەوێتە ژێر ئیعتیباراتی سیاسییەوە. بەڵام ئەوەی پێش هەموو شت گرنگە ئەوەیە ئێوە كارێكی باش دەكەن كە دەربارەی ئەو تاوانانەی لە لایەن تیرۆریستانی دژ بە كوردانی ئێزیدی ئەنجامدراوە، لێكۆڵینەوەی رۆژنامەوانی دەكەن و پەیوەندی دەكەن و جیهانی لێ ئاگادار دەكەنەوە، هەروەها هەوڵدەدەن میحنەتی ئێزیدییەكان لە ئێستادا بەراورد بكەن، بە میحنەتی ئەرمەنییەكان لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا، بەمەش ئێوە جیهان هۆشیار دەكەنەوە لە تاوانێكی بەردەوام دژ بە خەڵكی ئێزیدی و سەرنجی جیهان بۆ ئەم تاوانانە رادەكێشن. نەتەوە یەكگرتووەكان و سەرجەم رێكخراوەكان و خەڵكی خاوەن ویژدان بەرپرسیارێتی پاراستنی ژیانی ئێزیدییەكانیان لە ئەستۆیە. هەروەها نەتەوەكانی ئەو شوێنانەی ئێزیدییەكانی تێیدا دەژین، رۆژنامەنووسان و قوتابیان و چالاكوانانی مافەكانی مرۆڤ لەوێ و لە سەرتاسەری جیهاندا ئەركی ئەوەیان لەسەر شانە كە قسە بكەن و بنووسن لەبارەی كوشتن و بە كۆیلەكردنی ئێزیدییەكانەوە. لە بارودۆخگەلی لەم چەشنەدایە كە پێویستە هەستی ئەخلاقی و ویژدانیمان بجووڵێت بۆ پاراستنی مرۆڤایەتی و براو خوشكی مرۆڤمان لە رێگەی كۆمەك و چالاكییەوە. نابێت جیهان بێدەرەتان بێت لە كاتێكدا روودانی ژینۆساید لە ئارادا بێت.
* جگە لە بە كۆیلەكردنیان تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی داوایان لە مەسیحی و ئێزیدییەكان كرد ببنە ئیسلام، ئایا ئەمە ژینۆساید نییە دژی بە كەمینەكان و ئایا ئەم ژینۆسایدە بێ لێپرسێنەوە تێدەپەڕێت؟
- نابێت ئەم تاوانە تێپەڕێت. گۆڕینی زۆرەملێی بیروباوەڕی گرووپێك بۆ بیروباوەڕێكی دیكە هێرشكردنەسەر ناسنامەی ئەو گرووپەیە. لە رووی مێژوییەوە ئەوە ژینۆسایدە، لەبەر ئەوەی بە زۆری ژینۆساید لە رێی هێرشكردنەسەر ناسنامە و كەلتووری گرووپێك روویداوە. ئەوەی ئێمە دەكاتە مرۆڤ هەر ئەو ژیانە نییە كە ئێمە هەمانە وەك كەسانێكی زیندوو. بەڵكو مرۆڤایەتی ئێمە لەو جۆرەی ژیانمان سەرچاوە دەگرێت كە چۆنی بەسەر دەبەین. كەلتوور و زمان و بیروباوەڕەكانمان بەشێكن لە ئێمە. هێرشكردنە سەر كەلتوور و بیروباوەڕ جۆرێكە لە ژینۆسایدی كەلتووری. لە راستیدا، كاتێك داڕێژەری دەستەواژەی ژینۆساید، رافایڵ لەمكین بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1933دا ئەوەی روون كردەوە كە مەبەستی چی بووە لە ژینۆساید، ئاماژەی بەوە كرد كە بە زۆری لە ناوبردنی كەلتووری گرووپێك دەكەوێتە پێش لە ناوبردنی ئەنقەستی گرووپەكەوە (ژینۆساید). بیروباوەڕە ئایینییەكان بەشێكن لە كەلتووری ئێمە وەك مرۆڤ. ناچاركردنمان بۆ ئەوەی دەست لە بەشێك لە كەلتوورەكەمان هەڵبگرین بۆ ئەوەی تەبەنی كەلتوورێكی دیكە بكەین، بریتییە لە كوشتنی كەلتوورییانەی ئێمە.
* ئایا دەكرێت قوربانییانی ئێزیدی بۆ ئەوەی قەرەبوو بكرێنەوە، سكاڵا لە دادگای نێودەوڵەتی تۆمار بكەن؟
بە دڵنیاییەوە، لە جیهانی ئێستادا هەر گرووپێك كە قوربانی دەستی ژینۆساید بووە، یان قوربانی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بووە، هەروەك ئەوەی ئەم چەمكانە لەلایەن یاسای نێودەوڵەتییەوە پێناسەكراون، دەتوانێت پەنا بباتە بەر دادگای تاوانی نێودەوڵەتی. پێویستە قوربانییانی ئێزیدی ئەو ئێش و ئازارەی بەسەریاندا هاتووە بە دۆكیۆمێنتی بكەن. بەهۆی ئەو پاڵپشتی و بەڵگانەی چالاكوانە ئێزیدییە خاوەن نفوزەكان و گرووپەكانی دیكەی مافەكانی مرۆڤ، ئێزیدییەكان دەتوانن پەنا ببەنە بەر دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، یاخود نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ئەوەی گوێ لە كەیسەكەیان بگرن. ئێمە هەموومان دادگاییكردنەكانی (نۆرمبێرگ)مان لە یادە. لەمڕۆدا هیچ تاوانكارێكی تاوانەكانی دژ بە گرووپێك ناتوانێت لە دەستی دادپەروەری دەربازی بێت. ئێزیدییەكان شایستەی هاوكاری ئێمەن، شایستەی هاوسۆزی ئێمە و پشتوانی ئیمەن بۆ دادپەروەری. من ستایشی ئێوە و گۆڤارەكەتان دەكەم بۆ ئاگاداركردنەوەی جیهان لەوەی بەسەر ئێزیدییەكاندا دێت.