پڕۆفیسۆر ئەرمین تسۆلاگ مارسۆبیتان، سەرۆكی بەشی فەلسەفە لە زانكۆی (كونیتیكت) لە باكوری رۆژهەڵاتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە رەگەز ئەرمەنیيە و ئەندامی یەكێك لەو خێزانانەيە كە لە ساڵی 1915 و لە ئاكامی پیادەكردنی ژینۆساید دژی ئەرمەنەكان، ناچاربوون بە ئاشكرا واز لە ئایینی كریستان و ناسنامەی نەتەوەیی بهێنن و ببنە تورك و ئیسلام بۆ ئەوەی بتوانن بمێننەوە، بەڵام وەك لە پێشەكی توێژینەوەی (بە ئیسلامكردنی ئەرمەنیيەكان لە پرۆسەی ژینۆساید) ئاماژەی پێكراوە، ئەوان بە ناچاری خۆیان وەك تورك و ئیسلام پیشانداوە، بەڵام لەماڵەوە و بە نهێنی پارێزگاريیان لە ناسنامەی نەتەوەیی ئەرمەنی و ئایینی كریستانی خۆيان كردووە.پڕۆفیسۆر مارسۆبیتان، سەبارەت بە ژینۆسایدی كوردانی ئێزیدی و گوشارخستنە سەریان بۆ ئەوەی واز لە ئایینی ئێزيدی بهێێن و ببنە ئیسلام، دەڵێت: «كاتێك ئەو كارەساتە روویدا، رۆمانی (موسا داغ)م دەخوێندەوە كە چۆن لە ساڵی 1915 لە ترسی ژینۆساید چوونە سەر چیایەك، ئێستاش كە ئێزیديیەكان لەتاوی ژینۆساید روویانكردۆتە چیا، لە خۆمم پرسی: بۆچی دوای سەدەیەك مێژوو دووبارە بەمشێوە تراژیديیە خۆی دووبارە دەكاتەوە؟ پڕۆفیسۆر مارسۆبیتان لەم دیمانەیەدا زامی موساداغ جارێكی دیكە تێكەڵاوی زامی چیای شنگال دەكاتەوە و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان دەداتەوە.

گوڵان: ئێمە دەزانین دوای ژینۆسایدەكەی بەلقان كە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا ڕوویدا، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكاش بەتایبەتی بەڵێنیان دا كە جارێكی دیكە لەسەر بنەمای ئایينی و ئیتنی ڕێگە بە كۆمەڵكوژی و ژینۆساید نادەنەوە، بەڵام ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا بەهۆی پەلامارەكانی داعشەوە پتر لە ملیۆنێك ئاوارەی ناوخۆیی هەن، كە لە مەسیحی و كوردانی ئێزیدی پێكهاتوون و بە سەدانیان لێ كۆمەڵكوژ كران، لەبەر ئەوەی ئامادە نەبوون ببنە ئیسلام، ئایا چۆن جیهان لە سەدەی بیست و یەكدا ڕووبەڕووی ئەم دیاردەیە دەبێتەوە؟
ئارمين مارسۆبیتان: من لە نزیكەوە چاودێری ئەو دۆخەم كردووە كە لە باكووری عێراق و هەروەها لە رۆژهەڵاتی سوریا روودەدات، ئەویش لە رێی راگەیاندنی رۆژئاوایی و هەروەها لە رێی سەرچاوەكانی دیكەی وەك كەناڵی ئەلجەزیرە، پێموایە ئەوەی لە عيراق و هەروەها سووریا روودەدات، پێناسەی ژینۆسایدی بەسەردا جێبەجێ دەبێت، هەروەها باوەڕم وایە كە رۆژئاوا سست بووە لە وەڵامدانەوەدا. ئەویش بەهۆی دوودڵی ئەمریكاوە بووە كە وا دەركەوت لایەنگیری لایەنێك ناكات، بەوەی كە ئەگەری ئەوە هەیە شەڕێكی ناوخۆیی بێت لە نێوان شیعە و سوننەی عێراقدا. ئەمە چیرۆكێكی درێژ دەبێت، بەڵام من ئۆباڵەكە دەخەمە ئەستۆی ئەمریكا كە لە بنەڕەتدا هەنگاوی هەڵەی هەڵگرت لە داگیركردنی عێراق كە زۆرێك لە كێشەكانی ئێستای دروستكرد. پێموایە پێویست بوو وەڵامێكی تۆكمەتر هەبوایە. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا سەرۆك ئۆباما بە ئەنجامدانی ئەم هێڕشە ئاسمانیيانە دەستی كرد بە وەڵامدانەوەو من ستایشی دەكەم لەسەر ئەوە، باوەڕم وایە دەبووایە ئەمريكا پێشتر چەكی باش بدەن بە پێشمەرگە بۆ ئەوەی ناچار نەبن لەو شوێنانە بكشێنەوە كە پێشتر بەدەستیانەوە گرتبوون و پارێزگاریيان لە ئێزیدی و مەسیحيیەكان دەكرد. دەبوو رۆژئاوا رۆڵێكی چالاكتری هەبوایە بۆ پشتیوانیكردنی پێشمەرگە، كاتێك لە مانگی حوزەیراندا موسڵ كەوتە دەست داعش، چونكە مەترسی ئەوە هەبوو دەست بەسەر هەمو باكووردا بگرن، لە نێویاندا كوردستانیش. نازانم ئەمە وەڵامی پرسیارەكەتان دەداتەوە یان نا، بەڵام من لەگەڵ ئەوەدام كە دەبوا ئەمریكا كاردانەوەیەكی چالاكتری لەمەی ئێستا هەبێت. لەوە ناڕەحەتم كە راگەیاندنی ئەمریكا هەمووی سەرقاڵن بە سەربڕینی رۆژنامەنووسێكی ئەمریكیيەوە، لە كاتێكدا بە سەدان ئێزیدی سەربڕدراون و وەك بابەتێكی بچووك لە رۆژنامەكاندا باس كرا. هیوادارم بزانن مەبەستی من لە وتنی ئەمەدا چیيە.
گوڵان: بە درێژایی مێژوو كورد لە زەمەنە جیاوازەكاندا رووبەڕووی كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدو بۆردومانی كیمایی بۆتەوە، بەڵام دوای دەركەوتنی داعش 300 هەزار كوردی ئێزیدی رووبەڕووی كۆمەڵكوژی بوونەوە، تەنيا لەبەر ئەوەی ئیسلام نین، لەمەش زیاتر داعشیيەكان كچ و ئافرەتانی ئێزیدی و مەسیحی دەبەن و دەیانفرۆشن، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ئاست ئەم كارەساتە مرۆییەدا چ هەڵوێستێكی هەبێت؟
ئارمين مارسۆبیتان: پێموایە پێویستە بڕیارێكی بەهێزتری ئەنجومەنی ئاسایش هەبێت بۆ ئەوەی ئەم كارەساتە بە ژینۆساید بناسێنێت و ئەو دەوڵەتانە پابەند بكات، كە واژۆیان لەسەر رێككەوتنی ئەمریكی بۆ ژینۆساید كردووە. كە رۆڵی چالاكتریان هەبێت لە پاراستنی كەمینەكان لە عيراق و كوردستاندا. هەروەك لە سەردەمی حكومڕانی سەدام كە ئێمە ناوچەی دژەفڕینمان دروستكرد بۆ رێگەگرتن لە زیانی كوردەكان لەبەرامبەر سەدامدا كە هەڵمەتی پاكتاوكردنی لە دژیان دەست پێكردبوو.
باوەڕموایە پێویستە ئەنجومەنی ئاسایش پابەندی زیاتر بخاتەسەر ئەو وڵاتانەی كە واژۆیان لەسەر پەیماننامەكە كردووە، بۆ ئەوەی پتر چالاك بن، ئەمریكاش بەردەوام بێت لە پشتیوانيیە ئاسمانيیەكانی، پشتیوانی ئەوە دەكەم هێزی تایبەتی ئەمریكا و بەریتانیا بەكار بهێنرێت بۆ هێرشكردنە سەر یەكە سەرەكيیەكانی داعش، نەك رەوانەكردنی ژمارەیەكی زۆری سەربازی ئەمریكا بۆ ئەوێ، بەڵام كاركردنی هێزی تایبەتی ئەمریكا لەگەڵ پێشمەرگە بۆی هەیە بە شێوەیەكی خێراتر باكووری عێراق سەقامگیر بكات، وەك لەوەی تەنيا هێرشی ئاسمانی بەكار بهێنرێت.
گوڵان: سەرۆكی هەرێمی كوردستان رایگەیاندووە كە ئێمە سەربازی وڵاتانمان ناوێت، چونكە هێزی پێشمەرگە دەتوانێت رووبەڕووی داعش ببێتەوە، بەڵكو تەنها پێویستمان بە چەك و هاوكاری لۆجیستی هەیە لەلایەن ئەوروپا و ئەمریكاوە، ئەمریكا و هەندێ لە دەوڵەتە ئەندامەكانی یەكێتی ئەوروپا ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە بۆ هاوكاریكردنی هەرێمي كوردستان، چونكە ئێستا داعش كە دەوڵەتێكی تیرۆریستیە خاوەنی چەكێكی زۆر و پێشكەوتووە كە لەلایەن سوپای عێراقەوە بۆی بەجێماوە، ئێستا كوردستان ئاوارەیەكی زۆری لە خۆگرتووە كە نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە ڕووی تێكردووە، ئایا تا چەند پێویستە لە رووی مرۆییەوە هاوكاری بكەن بۆ رووبەڕبوونەوەی ئەم دۆخە، بەتایبەتی كە مالیكی زياتر لە حەوت مانگ دەبێت ئابڵوقەی ئابووری خستۆتەسەر هەرێمی كوردستان؟
ئارمين مارسۆبیتان: ئەوەی ئێستا پێویستە بریتیيە لە دەستكردن بە رەوانەكردنی هاوكاری مرۆیی، بەڵام باوەڕم وا نیيە لە مەودای دووردا لۆجیكی تێدابێت، پێموایە پێویستە موسڵ بگەڕێنرێتەوە و سەقامگیر بكرێت و سنووری سووریا پتر كۆنتڕۆڵ بكرێت، تەنانەت ئەگەر ئەوە بە مانای ئەوە بێت، كە هێزی زیاتر لەسەر سنوور هەبێت، كارێكی زۆری دەوێت كە زۆرێك لەو ئاوارانە قەناعەت پێ بكەن كە بگەڕێنەوە بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان. بە بۆچوونی من تەنها زەمانەتێك بۆ ئەو ئاوارانەی كە ئێوە دەڵێن زیاتر لە ملیۆنێك ئاوارەن، ئەوەیە چالاكی ئەمریكی و رۆژئاوایی لە باكووری عێراقدا هەبێت، هیوادارم ئەو حكومەتە نوێیەی لە بەغدا پێكدێت، پتر كراوە بێت بۆ ڕێگەدان بە كوردستان بۆ ئەوەی ئۆتۆنۆمی هەبێت بۆ بەكارهێنانی سەرجەم ئەو داهاتەی دەكرێت بەهۆی دامەزراوەكانی باكووری عێراقەوە بەدەست بهێنرێت، بەڵام ئێمە نامانەوێت بە ملیۆن ئاوارە هەبێت لە كوردستاندا وەك بارگرانیەكی مرۆیی، پێویستە پاشەكشە بە داعش بكرێت و ئەوە روون بكرێتەوە كە ئەمە تەنها چارەسەرێكی كاتی نیيە، بەڵكو چارەسەرێكی درێژخایەنیشە. من نازانم ئایا دەكرێت قەناعەت بە هەموویان بكرێت بگەڕێنەوە، بەڵام ئەگەر تۆ گوندێكت هەبوو كە سەرجەم پیاوەكانیان سەریان لەلاشەیان جیاكرابێتەوە و زۆربەی ئافرەتانیشیان وەك كۆیلە برابێتن، ناكرێت بۆ چەندین ساڵ خەڵك لە كامپدا بژین، من لە كوردستان نەبووم، بەڵام لە ڕۆژهەڵاتی توركیا بووم و دەزانم ئەگەر زستان بێت، ئەوا ئەوەندە ئاسان نابێت كە لە كامپدا بن، كەواتە ئەمە پێویستی بە چارەسەری درێژخایەن هەیەو ئەوەش زەمانەت لە خۆدەگرێت. سوپاس بۆ خوا كە خەڵكی كوردستان كاردانەوەیەكی بەخشندەيان هەبوو بەرامبەر ئێزیدی و مەسیحیەكان كە لە عێراقدا ستەمیان لێكرا.
گوڵان: دوای ئەوەی لە ساڵی 1988 و لەلایەن رژێمی سەدام حوسێنەوە بە چەكی كیميایی هێرش كرایە سەر هەڵەبجە و لە زياتر لە 5 هەزار كەس كوژران، هەمیشە كوردەكان داوای پارێزگارييان كردووە بۆ ئەوەی رووبەڕووی ژینۆساید نەبنەوە، لەم ڕووەشەوە كورد داوای سەربەخۆیی كردووە بۆ ئەوەی رێگە نەدرێت ژینۆساید بكرێتەوە، بەڵام ئەوەتا جارێكی دیكە لە ناوچەی شنگال ئەم كارەساتە بەسەر كوردا دێتەوە، ئایا ئەگەر كورد دەوڵەتی خۆی هەبووایە دۆخەكە جیاوازتر نەدەبوو، وەك لەوەەی لەگەڵ عێراقدا بێت و رووبەڕووی جیۆساید ببێتەوە؟
ئارمين مارسۆبیتان: من لەگەڵ بوونی ئۆتۆنۆمی و خۆبەڕێوبەریيەكی تۆكمە و بەهێزدام بۆ كوردستان، من خۆم شەخسی خۆم بڕیارم لەبارەی سەربەخۆییەوە نەداوە، بەڵام پێموایە شایستەییەك هەیە و ڕەنگە ئەمە ببێتە چارەسەرێكی درێژخایەن، بەڵام باوەڕم وایە لەم ساتەوەختەدا پتر گرفت دروست دەكات لە عێراقدا و بە ئاسانی سەردەكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆ. هەرێمی كوردستان دانیشتووانێكی هەمەڕەنگی هەیە، بەڵام نامەوێت بڵێم لەگەڵ ئەوەدا نیم سەربەخۆیی رابگەیەنرێت، سەرەڕای سەركەوتن و باری باشی ئابووری لە هەرێمی كوردستاندا، پێموایە كورد كار و كۆششی زیاتریان كردووە بۆ باشتركردنی رەوشی ئەو بەشەی عێراق لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا.
گوڵان: بەهۆی بڵاوبوونەوەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان لە سەدەی بیست و یەكدا، پەنابردنی ئێزدیەكانی بۆ چیای شنگال بە خێرایی كەوتە بەرچاوی دنیاو ئەمەش تەواوی جیهانی نیگەران كردو ئێستا چاودێری دەكەن، ئایا تا چەند پێویستە جیهان دان بەم كارەساتەدا بنێت و وەك ژینۆساید بناسێنرێت، وەك ئەوەی نەتەوە یەكگرتووەگان پێناسەی دەكات؟
ئارمين مارسۆبیتان: كێشەم نیيە لەگەڵ ئەوەدا كە ئەوەی بەسەر ئێزیديیەكاندا هاتووە بە ژینۆساید پێناسە بكەم، باوەڕم وایە پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ رێگەگرتن و دادگاییكردنی ژینۆساید كارەكانی جێبەجێ دەكات، من هاوڕام نیم لەگەڵ ئەو كەسانەدا كە دەڵێن تەنها 3 هەزار كەس كوژراون، چونكە گرنگ ژمارەی كوژراوەكان نیيە، بەڵكو مەبەست و نیازەكەیە كە لێرەدا ئاشكرایە كە گرووپێكی دیاریكراو بەهۆی ناسنامەی ئايینی و رەگەزیيەوە بە مەبەستی لە ناوبردن و سڕینەوەی هێرشی بكرێتەسەر، ئەوە بەسە، خۆ ئەگەر شكستیان هێنا لەم كارەشدا، ئەوا مانای ئەوە نیيە كە ژینۆساید رووی نەداوە. گومانم نیيە لەوەی ئەوە ژینۆسایدە. حەزدەكەم ئەوە بڵێم كە كاتێك ئەو كارەساتە رووی دا، من رۆمانی «چواردە رۆژ لە موسا داغ»م دەخوێندەوە كە لەلایەن (فرانز وێرفەل)ـەوە نووسراوە، كە خۆی كەسێكی نەمسایی– یە و لە كاتی ژینۆسایدی ئەرمەنیيەكاندا لە توركیا لەسەر كەناری دەریای سپی ناوەڕاست و لە پارێزگای هەتای روویداوە، ئەویش كاتێك گوندە ئەرمەنيیەكان زانیيان دووچاری راگواستن دەبنەوە، راگواستنیش بە مانای كۆمەڵكوژی دێت، نزیكەی 60 هەزار ئەرمەنی بەرەو چیا رۆیشتن و لەوێدا مانەوە و بەرگریيان لە خۆیان كرد دژی سەربازە توركەكان، تاوەكو رزگاركران، ئەم رۆمانەش لەسەر بنەمای رووداوە مێژووییەكان نووسراوە، كە لە ساڵی 1915دا روویانداوە و لە كۆتایی خوێندنەوەكەدا بووم، كە كتێبێكی زۆر گەورەیە و 900 لاپەڕەیە، كە ئەوان لە چیا مانەوەو هەڕەشەیان لەسەر بوو، كاتێك من لە راگەیاندنەوە ئەوەم بینی كە بەسەر ئێزیدیيەكاندا هاتووە، ئەوەم بیركەوتەوە كە سەد ساڵ پاش ئەوە دووبارە روودەدات و خەڵك ناچارن بچنە شاخ بۆ ئەوەی ژیانی خۆیان رزگار بكەن و ئەوەش مەترسیدارە كە مێژوو بەم شێوەیە خۆی دووبارە بكاتەوە. هەروەها پێكهاتەیەكی بەهێزی ئێزيدی لە ئەرمینیاش هەیە، ناڕازيی بوون لەوەی رۆژئاوا هاوكار نەبووە، لە كاتی رووبەڕوونەوەیاندا لەگەڵ ئەو ستەمكاريیە.
گوڵان: ئایا ئەگەر ئەم رووداوە و رووداوی هەڵەبجە بە ژینۆساید بناسرێت، كورد چ سوودێك دەبینێت؟
ئارمين مارسۆبیتان: چەندەها كورد بەشداریيان لە كۆنفرانسەكانی تایبەت بە ژینۆساید كردووە كە بەشداریم تیایاندا كردووە و من ستایشیان دەكەم كە باسیان لە چیرۆكەكان كردووەو نەیانهێشتووە لە ناو بچن و جارێكی دیكە لەم فۆرمە گشتيیەدا دەیهێننەوە بەرباس، لەبەرئەوە زۆر هاوسۆزم.