ئەكبەری گەنجی لە چەند دێڕێكدا

ئەكبەری گەنجی لە 28ی كانوونی دووەمی ساڵی 1960 لە گەڕەكی سێزدەی ئابان لە شاری تاران لەدایك بووە.
گەنجی لەسەردەمی شۆڕشی كۆماری ئیسلامیدا واتە لە ساڵی 1979 یەكێك بووە لە چالاكوانانی سیاسی رێكخەری خۆپێشاندانەكان، دوای سەركەوتنی شۆڕش و دامەزراندنی سوپای پاسداران هاتە ناو ریزی ئەو سوپایەوە. دوای ئەوەی كە شاری خورەمشار لەلایەن ئێرانەوە گیرایەوە، ناوبراو یەكێك بوو لەو كەسانەی بە توندی دژایەتی شەڕی نێوان عێراق و ئێرانی دەكرد و بە بێهوودەی دادەنا.
لەساڵی 1984 بەیەكجاری لە سوپا هاتەدەر. چەند ساڵێك لە بەشی رۆشنبیری كونسوڵگەری ئێران و توركیادا كاری دەكرد. ‌پێوەندییەكی نزیكی هەبوو لەگەڵ سەعید حەجاریان كە یەكێك بوو لە دامەزرێنەرانی سەرەكی وەزارەتی ئیتلاعات، هەربۆیە هەندێك كەس پێیان وابوو گەنجی-ش یەكێكە لە ئەندامانی ئەو وەزارەتە، بەڵام بۆخۆی دەڵێ هیچ كات من لەو وەزارەتەدا كارم نەكردووە. دوای كۆتایی هاتنی شەڕ، چوو بۆ زانكۆ. لە سەرەتای نەوەدەكاندا گەنجی چووە ناو ریزی ئەو كەسانەی كە لە رۆژنامەی «كیان»دا كاریان دەكرد..
بە هاتنە سەركاری خاتەمی لە ساڵی 1997دا گەنجی یەكێك بوو لەو كەسانەی كە پشتیوانی لە ریفۆرمخوازانی سەر بەخاتەمی دەكردو هەڵسوڕاوێكی چالاكی ئەم بوارە بوو. هەر لەو ساڵەشدا بەهۆی ئەوەی خوێندنەوەی وتارێك لە زانكۆی شیراز و هەروەها بەهۆی بڵاوكردنەوەی گۆڤاری راه نور «رێگای رووناكی» شەش ساڵ حوكمی بەندكردنی بۆ بڕایەوە. لەساڵی 2000 بۆ بەشداری كردن لە كۆنفرانسێك چوو بۆ بەرلین و دوای گەڕانەوەی لە فڕۆكەخانەی مهیرئابادی تاران سەرلەنوێ گیرایەوە. كە جارێكی تریش شەش ساڵ حوكمیان دا، بەڵام ئەمجارەیان لە بەندیخانەدا دەستی بە مانگرتن لە خواردن كرد و هەتا 72 رۆژ دەستی لە مانخواردن هەڵنەگرت و هەر ئەوەش بوو بەهۆی ئازادبوونی.
لە زینداندا چەندین كتێب و نامیلكەی لەسەر جیابوونەوەی ئایین لە سیاسەت نووسی. لەو كاتەی لە بەندیخانەدا بوو زۆربەی وڵاتانی جیهان داوای ئازادبوونیان كرد بۆ نموونە سەرۆكی ئەوكاتی وڵاتە یەكگرتووەكان جورج دەبلیۆ بوش، سەرۆكی ئەوكاتی بەریتانیا تونی بلێر، و كۆفی ئەنان سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان. دوای ئەوەی كە لە بەندیخانە ئازاد بوو بۆ یەكجاری رێگەی هەندەرانی گرتە بەر. گەنجی چەندین خەڵاتی جیهانی وەرگرتووە وەك، 1- خەڵاتی قەڵەمی زێڕین لە سەندیكای رۆژنامەنووسانی جیهانی كە لە كۆشكی كرملێن بەڕێوەچوو.
2- لە ئیتالیا خەڵاتی ئاڵای زیوینی شاری فلۆرانسی وەرگرت.
3- سەرۆكی پێشووی دادگای نێونەتەوەیی تاوانەكانی شەڕ، گەنجی لە ریزی نیلسۆن ماندیلا و ڤاسلاو هاول داناوە، هەروەها لە فەرەنسا و ئەمریكا و كەنەدا چەندین خەڵاتی جۆراوجۆری دیكەی وەرگرت.
4- لە ساڵی 2010ش خەڵاتی میلتۆن فریدمانی لە ئامۆژگای كاتۆ لە ئەمریكا وەرگرتووە.

گوڵان: سەرەتا حەزدەكەین لەوەوە دەست پێبكەین كە خوێنەرانی گۆڤاری گوڵان دەیانەوێت ئەكبەری گەنجی لە زمانی خۆیەوە بناسن؟
ئەكبەری گەنجی: لەدایكبووی 28ی كانوونی دووەمی ساڵی1960زایینیم، لەگەڕەكێكی كرێكارنشین و هەژار نشینی باشووری شارێكی‌ ئێران لە دایك بووم. ئەو هەلومەرجەی ئەو سەردەمە بەسەر ئێراندا زاڵ بوو، واتە ئەو هەژارییە لە رادەبەدەرەی باڵی بەسەر ئەو گەڕەكانەی كە وەك ئێمە بوون كێشابوو، لە دەیەكانی حەفتای زایینی ببووە ‌هۆی سەرهەڵدانی ئەو ئایدیۆلۆژیانەی لە جیهانی سێیەمدا باو بوون، واتە بابەتی دادوەری كۆمەڵایەتی سیاسی بوو كە بە تاموبۆیەكی ماركسیستی رەنگ كرابوو، روونتر بڵێین ماركسیستیەكی بۆلشەڤیكی رەنگی لەسەر دابۆوە، ئەوەیان مەسەلەی گرنگ بوو، هەروەها هزری خەباتكردن بەدژی ئیمپریالیزمیش لەناو ئێمەدا هەبوو، ئێمە لەو هەلومەرج و سەردەمەدا گەورە بووین، هەربۆیە لەگەڵ رژێمێك كە گشت كۆمەڵگە لەو بڕوایەدابوو كە ئەو رژێمە بەرەو گۆڕان و چاكسازی ناڕوات، هەربۆیە شۆڕش روویدا و كاتێكیش شۆڕش سەركەوت من گەنجێكی 19 ساڵانە بووم و لە شۆڕشدا چالاك و هەڵسوڕاوبووم و سەر بە توێژی ئایینی بووم، بەڵام كە شۆڕش سەركەوت تێگەیشتین لەو دروشمە گەورانەی كە هەڵمانگرتبوو هیچیان نەهاتنە دی، ئەو هۆكارانەش پاڵیان پێوەناین كە لە شۆڕش دووربكەوینەوە، ئەو شتە نوێیانەی كە فێریان ببووین و ئاشنابوونمان بوو بە جیهانی نوێ بوو، كە وای لێكردین وردە وردە ئێمەیان لەو هەلومەرجە دوورخستەوە، دەیەی یەكەمی شۆڕش بیر و هزرەكان بە دەوری بازنەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی و دژایەتی كردنی ئیمپیریالیزم و ئەمریكادا دەخولانەوە، بەڵام كە بەرەبەرە لە كۆتایی دەیەی یەكەمی شۆڕش نزیك دەبووینەوە، مەسەلەی ئازادی، مەسەلەی دیموكراسی بۆ توێژێكی گرنگ لە كۆمەڵگە گرنگ بوو و باسی لێوەدەكرا، ئێمەش لەگەڵ ئەو توێژ و گرووپە دابووین كە بڕوایان بە دیموكراسی و ئازادی هەبوو، كە گەیشتینە دەیەی دووەمی شۆڕش ئەو بیر و هزرە رۆژ بەرۆژ زیاتر گەشەی دەسەند، ئێمەش لەریزی ئەو كەسانە دابووین كە لەو بوارانەدا كارمان دەكرد و گۆڤارمان دەردەكرد و بەیاننامەمان بڵاودەكردەوە و بە چەندین شێوازی دیكە وەك نووسین، وانە وتنەوە لەرێگەی گرووپی رۆشنبیرانەوە هەوڵمان دەدا بۆچوونەكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ كە بەجۆرێك لەگەڵ ئیسلامدا لە ناتەباییدان و پێكەوەیان ببەستینەوە، ئەوە بوو ئەو كارانە درێژەیان كێشا، وردە وردە ئەو جۆرە چالاكیانە درێژەیان كێشا تا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 1997 هاتە پێش، لەو ساڵەدا كە هەڵبژاردن كرا و بەڕێز خاتەمی بوو بەسەرۆك كۆمار، هەر ئەوكات من كۆڕێكم سەبارەت بە «فاشیسم» لە زانكۆی شیراز بەڕێوە برد، كە پاشان لەسەر ئەو كۆڕە گیرام و بردیانم بۆ بەندیخانەی «ئەوین» و لەوێ لە بەندیخانەی تاكەكەسیدا بەندكرام، بەیەك ساڵ بەندكردن مەحكوم كرام، كە ئازادبووم و پاشان هەر لەو گۆڤار و بڵاوكراوانەدا كارمان دەكرد و تیرۆرە زنجیرەییەكان كە لەو سەردەمەدا روویاندا، ئاشكرامان كردن، لەبەر ئەو چالاكیانەی هەمانبوو لە ساڵی 2000دا جارێكی دیكەش گیرامەوە و حوكمی شەش ساڵ زیندانیم درایە، حوكمێك كە زۆر نادادپەروەرانە بوو و شەش ساڵ لە زیندان دابووم و ساڵی 2006 ئازاد كرام و دوای چەند مانگ ئازاد بوونم هاتمە دەرەوەی وڵات و ئێستاكەش لە ئەمریكا دەژیم.


گوڵان: لەبەر ئەوەی ئێمە بەڕێزتان وەك رۆشنبیرێك دەبینین، ئایا پێناسە و ئەركی رۆشنبیر چییە؟
ئەكبەری گەنجی: رۆشنبیر بە پێناسە گشتییەكەی بە كەسێك دەڵێن كە لەگەڵ حەقیقەتدا تێكەڵە، لە بواری تیۆرییەوە دەیەوێت كۆمەڵگە لەگەڵ حەقیقەت ئاشنا بكات، بەڵام لە بواری كردارییەوە ئەركی ئەخلاقی رۆشنبیر ئەوەیە كە ئازار و مەینەتی خەڵك كەم بكاتەوە، واتە رۆشنبیران و سیاسەتمەداران ئەو ئەركەیان لەسەرشانە كە ئازار و مەینەتی مرۆڤایەتی كەم بكەنەوە. ئێمە ئەركی هێنانی بەختەوەری بۆ خەڵكمان نییە، بوونی هزرێكی واش بەرەو باوكسالاری و دیكتاتۆریەت هەنگاو دەنێ، چونكە بۆچوونەكان سەبارەت بە بەختەوەری و كرداری باش جیاوازە و من ئەگەر بمەوێ خۆشبەختی و بەختەوەری بۆ كەسانی دیكە بێنم، بەپێی ئەو بۆچوونەی كە خۆم لە بەختەوەری هەمە دەیهێنم، ئەوەش بۆخۆی باوكسالاری و دیكتاتۆرییە. بەڵام ئەوەی ئەركی سەرشانی ئێمەیە ئەوەیە هەموومان هەوڵبدەین بۆ كەمكردنەوەی ئازار و مەینەتی كۆمەڵگە، ئەوە ئەركی ئەخلاقی رۆشنبیرانە. ‌تا ئێرە ئاماژەم بە دوو خاڵ كردووە، یەكەمیان راستگۆبوون و دووەمیان كەمكردنەوەی ئازار و مەینەتی. خاڵی سێیەم ئەوەیە كە رۆشنبیر بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە گەورەترین چەكی دەستی رەخنەگرتنە. رۆشنبیر كەسێكە كە بەبێ مەترسی، دابونەریت، ئایین، كەلتوور، دەسەڵات، سامان. گشت ئەوانە دەخاتە ژێر تیغی رەخنەوە. ئەوانە زۆر بە كورتی بۆچوونی منە سەبارەت بە رۆشنبیر.


گوڵان: ئایا رۆشنبیران دەتوانن ببنە فاكتەرێك بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە و دروستكردنی رای گشتی لە كۆمەڵگەدا؟
ئەكبەری گەنجی: هەر ئەوەی كە لە وەڵامی پرسیارەكەی پێشوودا ئاماژەم پێدا، گرنگترین ئامرازی دەستی رۆشنبیر رەخنەیە، رۆشنبیر ئەفسانەكان و خورافات، باوەڕە درۆینە و ناڕاستەكان، دەخاتە بەر دیدی رەخنەوە. رۆشنبیر رەخنە لە دەسەڵاتی سەرەڕۆ و چەقبەستوو لە ناوەندێكدا دەگرێ. رۆشنبیر لە رێگەی ئەو رەخنانەوە بەبێ مەترسی هەوڵ دەدات كۆمەڵگە لەگەڵ حەقیقەت ئاشنا بكات، ئەوانە گرنگترین ئەركن كە رۆشنبیر دەتوانی ئەنجامیان بدات.


گوڵان: ئایا سنوورێك بۆ رەخنەگرتنی رۆشنبیر هەیە؟
ئەكبەری گەنجی: بەڕای من هیچ سنوور و بەربەستێك بۆ رەخنەگرتنی رۆشنبیر و هەروەها بۆ رەخنە نییە، رەخنە هەموو كون و كەلەبەرێك دەگرێتەوە و هیچ سنوورێك ناناسێ، بەڵام شتێكی گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئێمە هەر شتێك دەیخەینە بەر رەخنەوە، دەبێ بۆ سەلماندنی بەڵگەی دروستمان لەبەردەست دابێ.


گوڵان: كاتێك باسی رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت بە رۆشنبیرانی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیەوە، هەست دەكەین رۆشنبیرانی رۆژهەڵات بەرهەمی مەعریفیان كەمە، یان ئەگەر هەشیان بێت بۆ خزمەتی ئایدیۆلۆژیەتێكی ماركسی یان ئیسلامی سیاسیی بەكاری دەهێنن، ئایا بەڕای تۆ ئیشكالیەتی ئەم رۆشنبیرانە لە كوێدایە؟
ئەكبەری گەنجی: پێناسەی ئەو رۆشنبیرییە كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا، هی سەردەمی پێشكەوتوو و مۆدێرنیتەیە‌. ئەوە دیاردەیەكە لەسەردەمی بەر لە پێشكەوتن بەو پێناسەی كە ئێستا ئاماژەمان پێدا بوونی هەبوو، هەربۆیە كاتێك سەردەمی مۆدێرن دەستپێدەكا و دیاردەیەكی وا سەرهەڵدەدا گەشەدەكا و دەگاتە ئەو شوێنەی كە ئێستا باسمان لێوە كرد. ئێمە لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتدا، بەتایبەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەهۆی دواكەوتنی فەرهەنگی لەو كۆمەڵگەیانەدا هەیە، مەودایەكمان لەگەڵ كۆمەڵگەی گەشەسەندوو و پێشكەوتوو هەیە، ئەو هۆكارەش بۆتە هۆی ئەوەی كە ئەو جۆرە رۆشنبیرییە پێشكەوتووە درەنگتر لە جیهانی رۆژئاوا‌ لەناوچەی ئێمەدا سەرهەڵبدا، هەربۆیە ئاشنایەتی ئەو دیاردەیەش لەگەڵ مۆدێرنیتە بەدرەنگ كەوت، بۆیە لە یەكەمین هەنگاودا دەبێ ناسینێك، زانیارییەك و تێگەیشتنێكی ورد لە جیهانی نوێ و بەتایبەتی لەسەر مۆدێرنیتە بەدەست بێنێ تاكو بتوانێ ئەو ئەركە ئەنجام بدەی، هەربۆیە ئەو رۆشنبیرییەی لە ناوچەكەی ئێمەدا بوونی هەیە، قاچێكی كەوتۆتە سەر دابونەریتەكانی كۆمەڵگە و قاچەكەی دیكە لەسەر مۆدێرنیتەیە. بەردەوام لەنێوان ئەو دووانەدا واتە مۆدێرنێتەو دابونەریتەكانی كۆمەڵگە دێت و دەچێت، بەستراوە بەو كۆمەڵگەیەی كە ئێمە تێیدا دەژین، چونكە تەنانەت لەو كۆمەڵگەیانەی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەژین جیاوازییەكی زۆر هەیە، هەندێكیان پێشكەوتوو و مۆدێرنیتە‌ن، هەندێكیان زۆر دواكەوتوو و بەستراون بە دابونەریتی كۆمەڵگە، هەربۆیە لەو‌ نێوەدا رۆشنبیر گیری خواردووە كە ئایا چۆن لەنێوان دابونەریتی دواكەوتوو مۆدێرنیتە‌دا هەنگاو بنێ. لە قۆناغی یەكەمدا ئەركی ئەوە بووە كە بیروهزری نوێگەرایی و بیروهزری مۆدێرنیتە‌ بگوازێتەوە بۆ كۆمەڵگەكەی خۆی، جگە لەوە هیچ رێگەیەكیشی نەبووە، بەڵام لەو كاتانەیدا كە دەیەوێت ئەو بیروهزرە بگوازێتەوە، بەڵام بەو هۆكارانەی ئاماژەت پێدان ئاشنایی ئەو رۆشنبیرە لەگەڵ دنیای پێشكەوتوو و مۆدێنرنیتە زۆر لاواز و كەم بووە، هەربۆیە ئەوەی دەهاتە دی ئایدیۆلۆژیاكانی سیاسی وەك ماركسیزمیشی دەگوازتەوە لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵیداوە كە دابونەریتی كۆمەڵگەكە و ئایینەكەی خۆشی بكاتە ئایدیۆلۆژیایەك، ئالێرەدایە ئیسلامی سیاسی دروست دەبێت، ناسیۆنالیزمی عەرەبی دروست دەبێت، چەندین جۆر و شێوازی ئایدیۆلۆژیا سەرهەڵدەدەن.


گوڵان: ماكس ڤێبەر لە كتێبی ئەخلاقی پرۆتستانی و گیانی سەرمایەداری، ئەخلاقی ئایین پرۆتستانت وەك فاكتەرێكی خێر بۆ گەشەكردنی سەرمایەداری باس دەكات، پرسیار ئەوەیە ئایا دەتوانین لە روانگەی ڤێبەرەوە ئیسلامیش ببێتە فاكتەرێكی خێر بۆدیموكراتی و بووژانەوە؟
ئەكبەری گەنجی: ئێستا من ناكەومە موناقاشاتەوە، كە بڵێم بۆچوونی ماكس ڤێبەر دروستە یان نە، لەبەر ئەوەی هەندێك لە كۆمەڵناسان رەخنەی جددی لەسەر بۆچوونەكانی ماكس ڤێبەر دەگرن، من ناچمەوە ناو ئەو موناقەشانەوە، بەڵام خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئەوەی كە ماكس ڤێبەر دەیڵێت ئەوەیە كە پرۆتساتنیسم ئەو بۆچوونەی كە ماكس ڤێبەر لایەنگری لێدەكات، بەتایبەتی شێوازی لە چوارچێوەدانان، خوێندنەوە و شیكردنەوەیەكی نوێ لە مەسیحیەت بووە كە ئەویان وەك هۆكارێك رێگەی داوە بە پەرەسەندنی سەرمایەداری، لەراستیدا ئەگەر ئیسلامیش بیەوێ خاڵێكی ئیجابی لەو دیاردەیەدا بگێڕێ، یانی لەسەرەتاوە دەبێ بزانین ئایا ئایینەكان دەتوانن رۆڵی كاریگەر و ئیجابی ببینن لە گەشەكردن و دیاردەی مۆدێرنێتە، ئەگەر بەو قەناعەتە بگەین كە ئایین رۆڵی كاریگەری دەبێت، ئەوا تۆ دەبێ خوێندنەوەیەكی نوێت بۆ ئایین، بیركردنەوەیەكی نوێ بۆ دین، شیكردنەوەیەكی نوێ بۆ ئایین بێنی، كە ئەو خوێندنەوە و شیكردنەوە یارمەتیدەر بێ بۆ گەشەكردن، خودی ئەو شیكردنەوە كە دەبێ ئیسلام یارمەتیدەر بێ شیكردنەوەیەكی نوێ دەبێت.


گوڵان: هەر ماكس ڤێبەر پێیوایە، ‌تا كۆمەڵگە نەگاتە ئاستی بێ ئومێد بوون كاردانەوە دروست نابێت (Enhancement and societys reaction) ئایا بۆچی تا ئێستا كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان لەو ئایدیۆلۆژیەتانە نائومێد نەبوون كە كۆمەڵگەیان خستۆتە قاڵبی چەقبەستنەوە؟
ئەكبەری گەنجی: ئێستا ئێمە كە ئەوە وەبەرچاو نەگرین، كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان، كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كۆمەڵگەی عەرەبی، ئەو كۆمەڵگەیە من و تۆ تێیدا دەژین و لەگەڵ كەلتووری ئەو كۆمەڵگەیە گەورە بوون، ئەزموونی زۆرمان لە نائومێدی و بێ هیوایی هەبووە، یانی وا نەبووە كە بڵێین نەمان بووە، هەمیشە لە درێژایی مێژوودا بەتایبەتی لەو چەند سەدەیەی دواییدا خەڵكی ئەو ناوچانە مەودای خۆیان لەگەڵ جیهانی رۆژئاوادا دەدیت، ئەو جیاوازی و مەودایەی كە دەبینین هەرچەندە بە خێراش رابكەین،‌ ناگەینەوە گەشەسەندنی رۆژئاوا، ئەو خێراییەی كە ئەوان هەیانە لە پێشكەوتندا ئەوەندە زۆرە كە بۆ ئێمە روون نییە، دە ساڵ یان بیست ساڵی دیكەش بگەڕێینەوە ئەوانە، خودی ئەوە هەمیشە بۆتە مایەی نائومێدی و بێ هیوایی و رەشبینی، بوونی دەسەڵاتە پاوانخوازە درێژخایەنەكان یانی مێژووی ئەو ناوچانە هەمیشە مێژووی ستەم و سەرەڕۆیی بووە، هەمیشە لەو ناوچانەدا حكومەتە سەرەڕۆ و ستەمكارەكان دەسەڵاتدار بوونە، هەمیشە خەڵكی ئەو ناوچەیە هەر هەنگاوێك كە دەینێن ناتوانن لە چنگی بەڵای ئەو حكومەتانە رزگاریان بێت، ئەوەش هەمیشە بێ هیوایی دەخوڵقێنێ. وەرە تۆ سەیری كێشەی عەرەب و ئیسرائیل بكە، لە ساڵی 1948ەوە تاكو ئێستا دەستی پێكردووەو درێژەی كێشاوە، نیو سەدە بەسەر ئەو كێشەیەدا رادەبورێ، هێشتا فەلەستینیەكان بچووكترین دەستكەوتیان بەدەست نەهێناوە، ئەوە بۆخۆی نائومێدی و رەشبینی لە ناو بەشێك لە خەڵكی ئەو ناوچەیەدا پێكهێناوە، بەڵام ئەوەی كە بڵێی ئەزموونی نائومێدی و بێهیوایمان نەبووە وانییە، هەر زۆر ئەزموونی رەشبینی و بێهومێدیمان هەبووە، بەڵام ئەوەی كە دژەكردەوەی ئێمە بۆ ئەوە چ بووە، بەڕای من پەرچەكرداری ئێمە بۆ ئەو هەلومەرجە، پەرچەكردارێكی ئیجابی نەبووە، یانی دەكرا پەرچەكرداری ئێمە ئەوە بێت ئێمە بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێین، بەرەو گەشەسەندن بەرەو رزگاربوون لەو هەلومەرجە دژوارەی كە تێیداین بچینە پێش، بەڵام ئێمە قەت ئەوەمان نەكرد، بەڕای من پەرچەكرداری ئێمە لە ئاست ئەوەدا پەرچەكردارێكی سلبی بووە.


گوڵان: ئەكبەر گەنجی وەك رۆژنامەنووسێك بەردەوام خۆی لەبەرەی بەرگریكردن لە ئازادی و دیموكراتی بینیوەتەوە و لەم پێناوەشدا قوربانییەكی گەورەی داوە و چەدین ساڵ بەند كردنت بینیوە، ئایا ئازادی و دیموكراتی وەك دوو چەمكی فەلسەفی لە هزری گەنجی دا مانای چییە؟
ئەكبەری گەنجی: ئێمە خوازیاری ژیانێكی پڕ لە دادپەروەری و جیهانێكی پڕ لە دادپەوەرین، ئەمڕۆكەش بەبێ ئازادی و دیموكراسی و مافی مرۆڤ هیچ دادپەروەرییەك نایەتە دی. هەربۆیە دیموكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ ئەوانە ئامانجی ستراتیژی ئێمەن، بۆ گەیشتن بەوانەش بەردەوام هەوڵ دەدەم، بەهیواین لەو ناوچەیەدا بتوانین هەرچی زووتر بگەین بەو ئامانجانەمان.


گوڵان: بەڕێز گەنجی پرسیارێك لێرەدا دێتەپێشێ، هەمیشە ئازادی و دادپەروەری لەبەریەكدان بەو مانایەی كە لە شوێنێك ئازادی رەها هەبێ، دادپەر‌وەری نییە، لە شوێنێكیش دادپەروەری تەواو هەبێ ئازادی نییە. ئێوە چۆن لەو مەسەلەیە دەڕوانن؟
ئەكبەری گەنجی: ئەوە بەستراوەتەوە بەوەی كە ئێوە چۆن پێناسەی ئەو چەمكانە دەكەن، بۆچوونی «ئازیا بیرلینگ» كە دەڵێت لە كۆمەڵگەیەكدا كە بتەوێ ئازادیت هەبێ و دادپەوەریت هەبێت، دادپەروەریش بەو مانایە كە ئێوە لەسەرەوە داوا بكەن ئازادی و دادپەروەریتان بداتێ هەروەك ئەوەی كە لە بلۆكی رۆژهەڵاتدا هاتە پێش، واتە لە وڵاتانی كۆمۆنیستی یەكێتی سۆڤیەتدا دەیانویست ئەنجامی بدەن، ئەوە دیكتاتۆری لەگەڵ خۆی دێنێ، یانی حكومەتێك بیەوێت لەسەرەوە را بە زۆر دادپەوەری كۆمەڵایەتی و یەكسانی بسەپێنێ، ئەوەیان سەرهەڵدەكێشێ بۆ دیكتاتۆری و ئازادی لەناو دەبات و دیموكراسی لەناو دەبات و مافی مرۆڤ لەناو دەبات و پاشان ناتوانێ هیچ دادپەروەرییەك بێنێتە دی. «ئازیا بیرلینگ» ئەوە بۆچوونەكەی بووە و منیش لەگەڵ بۆچوونەكەیدام. ئەوەی كە من دەڵێم عەدالەت بە مانای عەدالەتی كۆمەڵایەتی، یان ئەوەی كە حكومەتێك بیەوێت لەسەرەوە را بە زۆر هەموویان وەك یەك لێبكات، بۆچوونی من نەبووە، من شتێكی وام باس نەكردووە، خودی دیموكراسی و خودی مافی مرۆڤ ئەوانە لە لق و پۆپەكانی دادپەروەرین، یانی دادپەوەری بەمانای بەرفرەتر سەیر دەكەین.


گوڵان: ئێوە بڕواتان بە دادپەروەری هەیە یان بڕواتان بە یەكسانییە؟
ئەكبەری گەنجی: ئەوەشیان بەستراوەتەوە بەوەی كە ئەگەر حكومەتێك بیەوێ لەسەرەوە ڕا ئەو شێوازەی كە حكومەتانی كۆمۆنیستی پەیڕەویان دەكرد یانی هەموو شتێك بكەنە حكومەتی، هەموو ئابووری بكەنە حكومەتی، لە سەرەوەرا دابەشكردن بكرێ، ئەوەیان شتێكی مەحاڵە. بەڵام بڕوام بە دادپەوەری بەمانای ئەوەی كە گشت وەك یەك بن قبوڵمە و ئەمڕۆكە تیۆرییەكی زۆر بۆ یەكسانی داندراوە، تەنانەت لە دەزگا لیبرالییەكانیش، لیبرالییەكانی وەكو «دومینیكن» «مارتن دورتمام»، و لیبرالەكانی تر، تیۆری گەلێكی زۆر، «جۆن راولز» تیۆری دادپەوەری ویژدانی ئەویش یەكێكە لە تیۆرەكانی یەكسانی. یانی دەكرێ شتێكت لە دادپەروەری و یەكسانی هەبێت كە لەگەڵ ئازادی و دیموكراسی بگونجێت.


گوڵان: بەڕێزت كەسێكی ئیسلامیت و بڕواشت بە ئیسلام هەیە، ئایا بەڕای بەڕێزت چۆن لە ئیسلامەوە سەیری دیموكراسی دەكەیت، یان بەڕای بەڕێزت پێتوایە تا چەند دەتوانرێت لە كۆمەڵگەیەكی ئیسلامیدا دیموكراتی بونیاد بنرێت؟
ئەكبەری گەنجی: بزانە ئەگەر كەسێك بیربكاتەوە كە ئێمە لە كانگای ئایینەوە ئازادی و مافی مرۆڤ هەڵێنجێنین، من بڕوام بەوە نییە. گەر كەسێك بڕوای بە بیرۆكەی دیموكراسی ئایینی و ئازادی ئایینی و مافی مرۆڤی ئایینی هەیە، من بڕوام بەوە نییە. ناكرێ دیموكراسی چوارچێوەی بۆ دابندرێ، دیموكراسی ناخرێتە هیچ چوارچێوە و كۆت و بەندێكەوە، نە لە چوارچێوەی ئیسلام دەخرێ و نە لە چوارچێوەی مەسیحیەت و نە لە چوارچێوەی یەهودیەت و نە لە چوارچێوەی ماركسیزم دەخرێ، دیموكراسی سیستەمێكە كە لەو سیستەمەدا لە رێگەی هەڵبژاردنی ئازاد، بە ركابەرێكی سەربەست و دوور لە دەستێوەردان ئەنجام دەدرێ، گرووپەكان بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات لەگەڵ یەكتر ململانێ دەكەن، تا دەسەڵات بەدەستەوە بگرن. هەر زۆرینەیەك كە دەسەڵاتی بەدەست هێنا رێز لە مافی كەمینە دەگرێت، لە ئاست ئەواندا ئیلتزامی هەیە، هەروەها ئیلتزامی بۆ مافی مرۆڤ هەیە و مافی مرۆڤ دەپارێزێ. ئەو نیزامەش شێوازێكی تایبەتی هەیە، بەڵام ئەوەی كە بڵێین لەناخی ئاییندا شتێكی وا دەربێنین و بە ئایینی ببەستینەوە، من ئەوەم قبوڵ نییە، بەڵام بۆ ئەوەی كە كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ نموونە كۆمەڵگەی ئێران، عێراق، ئەفغانستان و چ سعودییە، كۆمەڵگەی موسڵمانی ئەو ناوچەیە، بمانەوێ دیموكراسی و مافی مرۆڤ گەشەبكا و پەرە بستێنێ، هیچ رێگەچارەیەك نییە جگە لەوەی خوێندنەوەیەكی دیكە، شێوازی شیكردنەوەیەكی تر لە ئیسلام باس بكەین كە ئەو خوێندنەوەو شیكردنەوانە لەگەڵ دیموكراسی و مافی مرۆڤ و ئازادیدا بگونجێن. یانی لەراستیدا دەبێ ئیسلام لەگەڵ ئازادی و دیموكراسی و مافی مرۆڤ و پلۆرالیسم بگونجێنین.


گوڵان: پرسیارێك لێرەدا دێتە پێش، ئایا ئەو خوێندنەوە‌ نوێیە نابێتە هۆی ئەوەی كە لاپەڕەیەكی نوێ لە خەبات و بەربەرەكانی لەگەڵ ئەو كەسانەی بڕوایان بە سەلەفیەت و ئوسوڵگەرایی هەیە بكەینەوە؟
ئەكبەری گەنجی: من لەگەڵ بۆچوون و تێڕوانینەكانی سەلەفیەت، وەهابیەت، ئەو خوێندنەوانەی كە شیعە ئووسڵگەراكان لە ئیسلام هەیانە موخالیفم. رەخنەم لەوانە گرتووەو رەخنەیان لێدەگرم، ئێمە لەخودی ئێران ئەو كەسانەی كە ناسراون بەبۆچوونە نوێیەكانی دینی، رۆشنبیرانی ئایینی سەرەڕای رەخنەگرتن لە خوێندنەوەی تۆتالیتاریا، فاشیستی، ئایدۆلۆژیای ئیسلامی، هەوڵدەدەین خوێندنەوەیەكی نوێ، راژە و شیكردنەوەیەكی نوێ لە ئیسلام بدەین، كە بەو خوێندنە‌وانە ئیسلام لەگەڵ دیموكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ و پلورالیزم و كۆمەڵگەی مەدەنی بگونجێنین.


گوڵان: وەك رۆژنامەنووسێكی ئازاد و لایەنگری دیموكراتی حەتمەن ئاگاداری رەوشی ناوچەی رۆژهەڵات هەیت و عێراقیش یەكێكە لە كێشە گەرمەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایا چۆن سەیری پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا دەكەیت، ئایا پێتوایە عێراق ببێتە دەوڵەتێكی دیموكراتی؟
ئەكبەری گەنجی: دیموكراسی پێشمەرجی كۆمەڵایەتی هەیە، كە خۆی لە كۆمەڵێك پێشمەرجدا دەبینێتەوە. بەبێ ئەو پێشمەرجانە ئێمە ناتوانین دیموكراسی بەدەست بێنین. دیموكراسی وەك كاڵایەكی هاوردە نییە كە تۆ بتەوێ وەك كاڵایەك بیهێنی. یان بتەوێ بە رێگەی شەڕ و توندوتیژی و هێرشی نیزامی وڵاتێكی بێگانە بچێت هێرش بكاتە سەر وڵاتێكی دیكە وەك ئەمریكا بۆ عێراق و ئەفغانستان بۆ وڵاتێكی تر و بیەوێ بیكاتە دیموكراتی. شتێكی وا نایەتە دی و مەحاڵە. دەبێ هەیكەلە و پێكهاتەكانی كۆمەڵگە و توانایی خۆگونجان لەگەڵ دیموكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤی تێدابێت، لە كۆمەڵگەیەكدا كە گشت خەڵك چەكدارە و چەك دەسەڵاتدارە و تەقینەوە هەیە، لە كۆمەڵگەیەكی وادا دیموكراسی بوونی نییە. ئێستا لە عێراقدا دەیان هەزار سەربازی ئەمریكایی تێدایە، جگە لەوەش زۆربەی هێزەكان چەكدارن و بە چەك لەگەڵ یەكتر شەڕ دەكەن و بەزمانی چەك لەگەڵ یەكتر ئاخافتن دەكەن. ئێوە وای دابنێین ئەمڕۆ یان سبەی یان ساڵێكی دیكە یان سێ ساڵی دیكە ئەمریكا هێزەكانی لە عێراق بەرێتە دەرەوە، لەوكاتەدا عێراق چ هەلومەرجێكی دێتە پێش. ئایا كەسێك پێشبینی ئەوە دەكات كە ئەگەر ئەمریكا هێزەكانی لەعێراق كشاندنەوە عێراق دەكەوێتە ئارامی و خۆشییەوە. ئێوە دەزانن كە لە عێراقدا تەنیا ئەمریكا نییە بەرژەوەندی هەیە، وڵاتانی عەرەبی، میسر، عەرەبستانی سعودیە، سوریا، ئەمانە هەموویان لەعێراقدا خۆیان بە خاوەن بەرژەوەندی دەزانن، كۆماری ئیسلامی لە عێراق خۆی بە خاوەن بەرژەوەندی دەزانێ، گشت ئەو وڵاتانە لە ئەمریكاوە بگرە تا ئیسرائیل تا وڵاتانی عەرەبی سوننی و ئێران، هەندێك گرووپیان لە عێراقدا پڕ چەك كردووە‌، راهێنانی عەسكەرییان پێدەكەن و پارەیان دەدەنێ چەك و ئیمكاناتیان دەدەنێ تاكو ئامانج و مەبەستەكانی خۆیان ببەنە پێشەوە. بەڕاست ئەگەر ئەمریكا هێزەكانی خۆی لەوێ بكێشێتەوە، ئەو وەزعییەتە كەم نابێتەوە بگرە زیاتریش پەرە دەسێنێ. یانی هەر وڵاتێك تێدەكۆشێ كە نفووزی زیاتری لە وڵاتی عێراق و حكومەتی عێراقدا هەبێ، وڵاتانی ناوچەكە گشتیان ئەوە دەكەن، ئێران ئەوە دەكات، وڵاتانی عەرەبی ئەو كارە دەكەن، ئیسرائیل و خودی ئەمریكاش ئەوە دەكەن، گشتیان ئەوە دەكەن. من نازانم لە هەلومەرجێكی وادا كە ئاماژەم پێدا، بە بوونی ئەو هەموو گرووپە چەكدارانەی كە سەر بە وڵاتانی بێگانەن، چۆن دیموكراسی لەوێدا دروست دەبێ.


گوڵان: بەڕێز گەنجی لەعێراقدا سێ ناوچەی گەورە هەن، یەكیان هەرێمی كوردستانە و ئەوی تریان ئەو ناوچەیەیە كە سوننەی عەرەبەكان لەوێدا باڵادەستن و ئەوی تریشیان ئەو ناوچەیەیە كە شیعەكان تێدا باڵا دەستن، ئایا بەو جۆرەی كە باسی دەكەی كە عێراق وڵاتێكی نوێیە، یانی وڵاتێك نییە كە وەك ئێران مێژووییەكی لەمێژینەی هەبێ، لە كاتێكی وادا عێراق بەرەو دابەشبوون دەچێت ئەگەر هێزەكانی ئەمریكا لەو وڵاتە كشانەوە؟
ئەكبەری گەنجی: من ناتوانم پێشبینی بۆ داهاتوو بكەم، بەڵام هیوادارم و بە ئاواتم كە عێراقێكی ئازاد و دیموكرات كە بڕوای بە مافی مرۆڤ هەبێ، خەڵكی وڵاتەكە پێكەوە لەوپەڕی ئارامی و ئاشتی و تەباییدا بژین، ئاواتی من بۆ عێراق و گشت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە. من ئارەزووی دادپەوەری دەكەم، نە ئارەزوو بكەم كە خەڵكی ئەو ناوچەیە چەكدار بن و پاڵ بە هزری تیرۆریستی بدەن و یەكتر بكوژن و لەناو بەرن، ئەویش بە پشتیوانی وڵاتانی بێگانە، ئەو دەوڵەتانە كێ دەبن با ببن، تەنیا مەرج نییە ئەو دەوڵەتە ئەمریكا یان ئیسرائیل یان وڵاتانی رۆژئاوایی بن. تەنانەت گەر وڵاتانی عەرەبی وەك میسر، سوریە، سعودیە بێ، یان حكومەتی ئێران بێ. ئەوان ئەو كارە بكەن كە ئێستا خەریكن دەیكەن، ئەوانە خۆتێوەردانی نابەجێن، ئەوانە ئەوە دەردەخەن كە هیچ پێوەندییەكی بە ئەخلاقەوە نییە، گشت ئەو وڵاتانە لەبیری بەرژەوەندی ناوچەیی و سیاسی خۆیاندان، خەڵكی هەر سێ هەرێمەكەی عێراق وەك ئامرازی ئامانجە سیاسییەكانی خۆیان سەیر دەكەن. لە هەركام لەو توندوتیژی و تەقینەوانەدا هەزاران كەس كوژراو و بریندار بوون، ئەگەر ئاوڕێك لەمێژووی ئەو چەند ساڵەی دوایی عێراق بدەیەوە دەبینی پاش هێرشی نیزامی ئەمریكا بۆسەر عێراق تا ئێستا چەند سەد هەزار عێراقی كوژراوە، هەزاران هەزار عێراقی پیروگەنج و ژن منداڵ لەبەر نەبوونی تەندروستی و بەدخۆراكی لە هەژاری و نەداریدا ژیانیان لەدەست داوە، لەبەرچی؟ لەبەر ئەوەی كە هەندێك دەوڵەت دەیانەوێت بە ئامانجە سیاسیی و بەرژەوەندە ئابوورییەكانی خۆیان و بەرژەوەند‌یی هەرێمایەتییەكانی خۆیان بگەن. من جیهانێكی وا بە جیهانێكی زاڵمانە دەبینم، بەهیوای دیتنی عێراقێكم كە بەبێ دەستێوەردانی دەرەكی خەڵكی ئەو وڵاتە بتوانن ئازادانە و لە هەلومەرجێكی ئازاد و دیموكراسیدا خۆیان داهاتووی سیاسی خۆیان دیاری بكەن.


گوڵان: لەناو عێراقدا، هەرێمێك هەیە بەناوی هەرێمی كوردستانی عێراق، ئەم هەرێمە لە ساڵی 1991 نەوای ئارام (No fly zone) بۆ دابینكرا، بۆ ئەوەی لە رژێمی سەدام حوسێن بپارێزرێت، ئێستا لەم هەرێمە جیاواز لە بەشەكانی دیكەی عێراق ناوچەیەكی ئارام و سەقامگیرە و هەنگاوی باشی بەرەو دیموكراتی بڕیوە، ئۆپۆزسیۆن و میدیای ئازاد بوونیان هەیە و هەڵبژاردن بەئازادی دەكرێت، ئایا تۆ وەك رۆژنامەنووسێكی ئازاد چۆن سەیری هەرێمێكی لەمجۆرە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەیت، ئایا پێتو‌انییە دروستبوونی ئەم كیانە دیموكراتییە ئەزموونێكی باشە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
ئەكبەری گەنجی: هەرێمی كوردستان لە عێراقدا بە بەراورد بە ناوچەكانی دیكە ئارامترە و وەزعی باشترە، بەڵام تۆ بزانە ئەو وەزعیەتەی كە باسی دەكەی هەروا بە ئاسانی بە دەست نەهاتووە، بەرهەمی كۆمەڵێك رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی بووە، لە شەڕی عێراقدا كە بەسەرپەرشتی ئەمریكا دەستی پێكرد و ئەو گەمارۆیانەی كە رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بەسەر عێراقیدا سەپاند، ئاسمانی كوردستانیان لە فڕینی فڕۆكەی عێراقی بەسەر ئەوێدا قەدەغە كرد و بە پشتیوانی وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریكا توانیان ئەو ناوچەیە وردە وردە لە حكومەتی عێراق جیا بكەنەوە و كارێك بكەن هەلومەرجێكی وای تێدا سەقامگیر بێ. لە كوردستاندا خۆت دەزانی گرووپی چەكداری تێدا بووە، ئێستاش ئەو گرووپانە بوونیان هەیە. دیموكراسی ناتوانێ لە پەنای گرووپی چەكدار گەشە بكات، ئێمە دەبێ بەرەو شوێنێك هەنگاو بنێین كە چەك وەلانێین، زمان و نووسین و دیالۆگ شوێنی بگرێتەوە. دیموكراسی پێویستی بە پێشمەرجی دیموكراسیە. پێویستی بە كەلتووری دیموكراتییە، پێویستی بە كۆمەڵگەی مەدەنییە، ئێوە لە كۆمەڵگەی گوندی ناتوانن دیموكراسی دابمەزرێنن، كۆمەڵگەی شاری، كۆمەڵگەی خوێندەوار، دەبێ زۆربەی كۆمەڵگە شاری بن و زۆرینەی كۆمەڵگە خوێندەواربن، كەلتووریان كەلتووری دیموكراتی بێ، ئابوورییان ئابووری حكومی نەبێ، ئابوورییەك كە بنەمای نەوت بێ، ئەو وڵاتانەی ئابوورییەكەیان نەوتە، یەكێك لە ئاستەنگەكانی سەر رێی دیموكراسی لەوڵاتانی ناوچەكەدا ئەوەیە كە ئابووری حكومییە و بەتەواوی پشتی بە نەوت بەستووە. بەو جۆرە دەوڵەتانە و بەوجۆرە ئابوورییانە ناتوانین دیموكراسی بەدەست بێنین. گرنگترین خاڵ ئەوەیە كە دیموكراسی بەرهەمی هاوسەنگی هێزەكانە. جارێكی دیكەش دەیڵێمەوە، دیموكراسی بەرهەمی هاوسەنگی هێزەكانە. لە نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی. چەندە خەڵك بەهێز بن ئەوەندە لە دیموكراسی نزیك دەبنەوە. لە كۆمەڵگەی مەدەنی بەهێز هاوسەنگی هێزەكان وا دەكات هاوسەنگی هەبێت لەنێوان حكومەت و كۆمەڵگەی مەدەنی، خەڵك بەو راددەیەی كە رێكدەخرێن بەشێوەی زۆرینە، واتە لە كۆمەڵگەدا هزری زۆرینە هەیە، مرۆڤەكان جۆراوجۆرن، جیاوازن. ئەو مرۆڤە جیاواز و جۆراوجۆرانە بەتەنیا هیچ چەشنە دەسەڵات و هێزێكیان نییە، بەڵام كاتێك لێك كۆدەبنەوە پێكەوە رێكخستن دەكەن، چەندین جۆر رێكخراوی مەدەنی دروست دەكەن. بەمجۆرەیە كە بەهێز دەبن. نە لە رێگەی خۆپڕ چەك كردن، هەربۆیە گەر دەتانەوێ لەو ناوچەیەدا دیموكراسی بوونی هەبێ، لە عێراقدا لە ئێراندا، هیچ رێگەیەك نییە جگە لەوەی كە خەڵك بەهێز بكەین، بەهێزكردنی خەڵكی یانی رێكخستنیان، یانی كۆمەڵگە مەدەنییەكان، یانی رێكخراوە سەربەخۆكان، یانی بەهێزكردنی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی بەهێز. ئەگەر شتێكی وا بكەین، ئەوا هاوسەنگی هێز دروست دەبێت، كۆمەڵگەیەكی وا دەبێ كۆمەڵگەیەكی خوێندەوار بێ، كۆمەڵگەیەكی وا دەبێ كۆمەڵگەیەكی شارستانی بێ، دەبێ فەرهەنگی دیموكراسی لەو كۆمەڵگەیەدا گەشە بكات، دەبێ مرۆڤە نوخبەو بەهرەمەندانی كۆمەڵگە، ئەو كۆمەڵگەی كە دەیەوێ دیموكراسی تێدا بەرقەرار بێ، دیموكراسی وەك رێگە چارەی گیروگرفتەكان لە كۆمەڵگەدا و وەك دادوەری كێشەكان قبوڵ بكەن. ئەوە پێشمەرجی چوونە ناو جیهانی دیموكراسییە. گردبوونەوەی رۆشنبیران لەسەر دیموكراسی، گردبوونەوە لەسەر دیموكراسی وەك دروشم نییە، گەر بمانەوێ كێشەكانمان لەرێگەی چەك و تیرۆرەوە چارەسەر بكەین، ئەوە دیارە دیموكراسی بوونی نییە، كاتێك زۆرینەی كۆمەڵگەیەك ئەوە قبوڵ دەكەن كە ئەگەر لە نێوانیاندا كێشەیەك روویدا، ئەو كێشانە بەشێوازی دیموكراسی چارە بكەن، ئەوەیان هەنگاوێكە بەرەو دیموكراسی، بەبێ ئەوە ناتوانین دیموكراسیمان هەبێ، بەبێ ئەوە كۆبوونەوەی رۆشنبیران لەسەر تەوەری دیموكراسی ناتوانین دیموكراسیمان هەبێت، گردبوونەوەیەكی وا بەكردەوە بوونی نییە. دروشمی دیموكراسی هەڵدەگرین، بەڵام كاتێك كێشەیەك كەوتە نێوانمانەوە بەدژی یەكتر چەك هەڵدەگرین، هەوڵ دەدەین یەكتر تیرۆر بكەین، هەوڵ دەدەین بۆمب دانێینەوە، بەمجۆرە ناتوانین دیموكراسیمان هەبێت.


گوڵان: بەڕای تۆ بۆ كەمكردنەوەی كەموكوڕییەكانی سەر رێگەی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەبێ چ بكەین؟
ئەكبەری گەنجی: ئێستا ئێمە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وڵاتی دیموكراسیمان نییە، ئیسرائیلی لێ دەربچێ، وڵاتێك كە زەمینەی دیموكراسی تێدا بێ توركیایە، توركیا لەو بوارەدا لەگشت وڵاتانی ناوچەكە لە پێشترە، بەڵام هەروەكو پێشتر ئاماژەم پێدا، دیموكراسی پێویستی بە چەند پێشمەرجێك هەیە، بەبێ ئەو پێشمەرجانە دیموكراسیمان نییە، واتە ساویلكەیە هەركەسێك وا بیربكاتەوە، ناڵێم هیچ هەنگاوێك نەهاویشتراوە، لە ئێرانیشدا لەگەڵ ئەوەیدا كە رژێمێك دیموكراسی بوونی نییە، بەڵام پێكهاتە و هەیكەلەی دیموكراسی لەوێدا بوونی هەیە، كۆمەڵگەیەكی شارستانییە، كۆمەڵگەیەكی خوێندەوارە، رۆشنبیرییەكی بەهێزمان هەیە، كەلتوورێكی دیموكراتیمان هەیە، بەڵام ئەوانە هیچ فەرق ناكەن، لە عێراقیشدا و لە كوردستانیشدا هەروایە، دەبێ هەوڵ بدرێ هاوسەنگی هێز دروست بكرێ لەنێوان حكومەت و كۆمەڵگەی مەدەنی. پاشان كۆمەڵگە بەهێز بكرێ و دواتر كەلتووری دیموكراتی لەوێدا گەشە بكات، خەڵك دەبێ خوێندەوار بن، خەڵك دەبێ رۆشنبیر بن، كۆمەڵگە دەبێ، كۆمەڵگەیەك بێ لە توێكڵی هۆزگەرایی و عەشیرەتی بێتە دەر، دەبێ سیمایەكی شارستانی بەخۆوە بگرێ، قسەكردن بەزمانی چەك دەبێ وەلاوە بنرێ، كۆمەڵێك لەو هەنگاوانەن كە كۆمەڵگە بەرەو دیموكراسی پاڵ پێوەدەنێ.


گوڵان: لایەنێكی دیكە كە دەكرا زووتر لەسەری هەڵوەستە بكەم، مەسەلەی رۆڵی ئافرەتانە لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی و بواردانی ئافرەتە بۆ بەشداربوون لە پرۆسەی سیاسی وڵاتدا، ئایا چۆن لە وڵاتانی جیهانی سێیەم هەنگاو بۆ ئازادی ئافرەت هەڵدەگیرێت؟
ئەكبەری گەنجی: ژنان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە زیاتر تەوەرەی باسەكانمان لەو ناوچەیە و لە ئێراندا بووە لە هەلومەرجێكی باشدا نین، دیارە من بەگشتی ئەوە دەڵێم، هەرچەندە من و تۆ دەزانین كە لەنێوان وڵاتانەی ناوچەدا جیاوازییەكی زۆر هەیە، یانی ئەوە نییە كە گشت وڵاتان وەكو یەك بچن. بۆ نموونە لە خودی ئێراندا لەگەڵ ئەوەی یاساكانی ئێمە زۆربەیان نایەكسانیان تێدایە لەنێوان ژن و پیاودا، یاساكانی كە حوكمی شەرعین و حكومەت كردوونی بە یاسا، بەڵام بەكردەوە ژنان لە ئێراندا پێشكەوتنی بەرچاویان بەخۆوە دیوە، ئێستا زۆربەی خوێندكارانی زانكۆكانی ئێران لە ژنان پێكدێ، زۆربەی ئەوانەی كە زانكۆ تەواو دەكەن ئافرەتن. لە بوارەكانی وەك سینەما و هونەر ئەدەبیات، شیعر رۆژنامەنووسی ژنان، چالاكانە بوونیان هەیە، بزووتنەوەیەكی فیمینیستی زۆر بەهێز لە ئێراندا لەگۆڕێ دایە، هەمووی ئەوانە بوونیان هەیە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەدا هەلومەرجی ژنان هیچ باش نییە. لەو بوارەوە وەزعیەتی ئافرەتان لە هیچ كام لە وڵاتانی ناوچە باش نابینم، نە لە عێراقدا و نە لە وڵاتانی دیكە. ئەو شتەی كە بنەمای دیموكراسییە، دیموكراسی و مافی مرۆڤ لەیەك كانگاوە سەرچاوە دەگرن، توخمێك هەیە كە بنەمای دیموكراسی و مافی مرۆڤە ئەو توخمەش یەكسانییە، ئەوەی كە ئێمە گشت مرۆڤەكان بە یەكسان دەبینین بەبێ جیاوازی ئایینی، ئەوەی كە ئێوە چ ئایینێكتان هەیە ئەوە هیچ گرنگ نییە، هەر ئایینێك كە هەتبێ تۆ یەكسانی. ئەوەی كە تۆ سەر بە چ نەتەوەیەكی گرنگ نییە. فارسی، عەرەبی، كوردی، هەرچی هەیە ئەوە هیچ گرنگ نییە. هەر كەسێك كە هەیە بەرامبەر و یەكسانی. ئەوەی كە ئێوە چ رەگەزێكتان هەیە، ژنن یان پیاو، ئەوە هیچ گرنگ نییە. ئێوە یەكسانن، بنەمای دیموكراسی، بنەمای هاوبەشی دیموكراسی و مافی مرۆڤ توخمی بەرامبەرییە. ئەوەی كە ئێمە مرۆڤەكان بەبێ جیاوازی رەگەز و نەتەوە و ئایین وەك یەكیان دەبینین. ئەوە یەكسانییە ئەساسی كارە. هەربۆیە لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا مەرجی سەرەكی ئەوەیە كە ئێمە هەموومان بەیەك چاو سەیر بكەین. بۆ نموونە ژن و پیاوان. ئەوە شتێكە كە لە كەلتووری هزری گەلانی رۆژهەڵاتدا بوونی نییە، یانی لە كەلتوور و دابونەریتی گەلانی رۆژهەڵاتدا شتێك هەیە كە ژن و پیاوانی لێك هەڵاواردووەو بە یەكچاو سەیریان ناكات. لە راستیشدا فەرق و جیاوازیی‌ زۆرە لەنێوان ژن و پیاواندا. یەكەمین هەنگاو ئەوەیە ئەوانەی كە رۆشنبیرن، ئەوانەی كە بانگەوازی دیموكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ دەكەن، ئەوان ئەو یەكسانییە لەنێوان ژن و پیاودا وەبەرچاو بگرن. ئێمە دەبێ بەردەوام ئەوە بڵێینەوە كە بەبێ ئازادی ژنان ئازادیمان نابێت، بەبێ بەرامبەری ژنان لەگەڵ پیاوان یەكسان نابین. بەبێ دیموكراسییەك كە ژنان لەوێدا چالاك نەبن، ئێمە دیموكراسیمان نابێت، ئەوە ئەو هەنگاوانەن كە دەبێ هەڵیانهێنینەوە.


گوڵان: سوپاس بۆ ئەو دیمانەیەتان، حەز دەكەین لە كۆتایی ئەم دیدارەدا پەیامی ئەكبەر گەنجی بۆ خوێنەرانی گۆڤارەكەمان بزانین؟
ئەكبەری گەنجی: پەیامی من بۆ خوێنەرانتان كە دەزانم زۆربەیان كوردن، ئەوەیە كە كوردەكان لە درێژایی مێژوودا یەكێك لە باشترین مرۆڤەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون، لە درێژایی مێژوودا ستەمێكی زۆر لە كوردەكان كراوە، لەگشت ئەو وڵاتانەی كە كوردیان تێدا هەیە، چ لە عێراق، چ لە ئێران، چ لە توركیا، چ لە سوریە، ستەمێكی زۆریان لێكراوە، بەڵام ئەو ستەمە تەنیا لەوان نەكراوە، بەهۆی ئەوەی كە گشت حكومەتەكانی ناوچەكە، دەسەڵاتداری سەركوتكەر بوون، زوڵم لەگشت لایەك كراوە، زوڵم لە ژن، پیاو، لە سوننیەكان، لە شیعەكان لە مەسیحییەكان لە جوولەكەكان لە گشتیان زوڵم كراوە، لەبەر ئەوەی كە مێژووی ئێمە مێژووی زوڵم و ستەمە، ئەوەی كە ئێمە ئێستا پێویستیمان پێیەتی، ئەوەی كە گشتمان ئەوە قبوڵ بكەین و دیموكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ دەتوانن چارەسەری گرفتەكانی ئێمە بن. ژیانێكی پڕ لە ئاشتی بۆ ئێمە بێننە دی. ژیانێك دادپەروەرانەتر بۆ ئێمە بێننە دی. ئەوەی كە هەموو دەبێ دەست لەناو دەستی یەك بنێین هەوڵ بدەین بۆ دیموكراسی كردنی هەرچی زیاتری ئەو ناوچەیە كە تێیدا دەژین، لەناوچەیەكی بچووكەوە بگرە تا گشت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەو ناوچەیە كێشەكانی پێكەوە پێوەندیان هەیە، ئەوەی كە لە ئێراندا بزووتنەوەی ئازادیخوازی سەربكەوێت و حكومەتێكی دیموكراتی لە ئێراندا بێتە سەركار، ئەوە چارەنووسی گشت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێ، ئەمڕۆ ئەوەی كە لە تونس گۆڕانكارییەك دێتە پێش و بن عەلی رادەكات، دەبینین ئەوە لە گشت وڵاتانی عەرەبی دژكردەوەی لەم چەشنە و كرداری لەم چەشنە خەریكن سەرهەڵبدەن، چارەنووسی گشت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێكەوە پێوەندی هەیە، بۆ ئەوەی كە ئێمە گۆڕانكارییەك بێنینە دی، هەنگاوی یەكەم ئەوەیە كە لەسەر پێی خۆمان بوەستین و بزانین كە دیموكراسی خەڵكی ئەو ناوچەیە بە هەوڵدان و ماندووبونی خۆیان دەتوانن بۆ ناوچەكە بە دیاری بێنن.


ئەمەی خوارەوە دەقی دیمانەكەیە بە زمانی فارسی:


مصاحبه با اکبر گنجی:
دموکراسی و حقوق بشر نامقید به ایدئولوژی

قبل از هر چیز دوست داریم خوانندگانمان اکبر گنجی را از زبان اکبر گنجی بشناسند؟

در 28 ژانویه 1960 در خانواده ای کارگر به دنیا آمدم. در منطقه ای فقیر زندگی می کردیم، در آن نوع مناطق فقر گسترده بود.در دهه ی 60 و 70 میلادی ایدئولوژی های جهان سومی ضد امپریالیستی/ضد غربی محبوبیت زیادی داشت.عدالت اجتماعی با رنگ و بوی بلشویکی/روسی مسأله ی اصلی مبارزه بود.آمریکا دشمن اصلی و شاه ژاندارم آمریکا در منطقه قلمداد می شد.گفتمان مبارزان، نه اصلاحات، که گفتمان انقلابی بود. گفت و گو و مذاکره، سازش و خیانت به شمار می رفت.شاه همه راه های اصلاح/تغییر سیاسی را بسته بود و مخالفان هم بر هیزم انقلاب بنزین می پاشیدند.در آن زمان در چنین فضایی تنفس می کردم و به نیروهای مذهبی- بهتر است بگویم چپ های مذهبی- پیوستم. علی شریعتی اسطوره ی نسل ما بود.آشنایی ما با آیت الله خمینی بعدها صورت گرفت. ما افکار و نظراتمان را از شریعتی می گرفتیم.البته چندین کتاب مارکسیستی بود که همه می خواندند: چه باید کرد؟ و دولت و انقلاب از لنین،چهار مقاله از مائو، شناخت و چند کتاب دیگر. 19 ساله بودم که انقلاب پیروز شد.پس از انقلاب به سپاه پاسداران پیوستم.اما وعده ی درست کردن بهشت به سرعت معلوم شد که خیالی بوده و آنچه محقق می شد، دلربایی نمی کرد.تجربه ای که محقق می شد و مطالعه و آشنایی با تاریخ و تجربه ی دیگران، به سرعت موجب شکاف و فاصله گرفتن از حکومت و ابراز مخالفت در زمینه های گوناگون شد. فهمیدم که به روش های انقلابی نمی توان به دموکراسی و حقوق بشر رسید.نزاع اصلی دهه ی اول انقلاب همچنان مبارزه ی با امپریالیسم و عدالت اجتماعی بود. اما رفته رفته مسأله ی آزادی، دموکراسی و حقوق بشر جدی و جدی تر شد.مجلات متعددی منتشر می شد، کلاس هایی در گوشه و کنار تشکیل می گردید،رودهایی تشکیل گردید که نظرات و الگوهای دیگری را مطرح می کردند که با آنچه جمهوری اسلامی طرح می کرد متفاوت و متعارض بود.همه ی این رودها در دوم خرداد 1376 به هم پیوستند و تحولی را در بطن جامعه برملا کردند.در آن سال در دانشگاه شیراز درباره ی فاشیسم سخنرانی کرده و بازداشت شدم و به یک سال زندان محکوم شدم. بعدها به نقد ولایت فقیه و افشای قتل عام مخالفان(قتل های زنجیره ای)پرداختم. دوباره در سال 2000 بازداشت شده و تا سال 2006 به مدت 6 سال تمام در زندان بودم.اما مبارزه ی با رژیم سلطانی فقیه سالار همچنان ادامه دارد...

ما شما را به عنوان یک روشنفکر می شناسیم شما روشنفکر را چگونه تعریف میکنید و وظایف آن را چه میدانید؟روشنفکر سیاستمدار نیست،کارش بیان حقیقت و نقد سنت/دین/اسطوره ها/خرافات است. نقد قدرت انباشته، ثروت های متراکم شده،منزلت های باد آورده و غیره.کاهش درد و رنج مردم، وظیفه ی اخلاقی اوست.اگر کسی بخواهد مردم را به سعادت و خوشبختی برساند، این برنامه به دیکتاتوری می انجامد.نباید پدرسالارانه فکر کرد که ما بهتر از کودکان(مردم) می دانیم/اطلاع داریم که آنها چگونه خوشبخت و سعادتمند می شوند.هیچ کس بهتر از خود مردم نمی داند که خوشبختی آنان چگونه تأمین می شود.اما درد و رنج مردم(فقر،بیکاری، نابرابری،بیماری ها،بی سوادی،و...) را می توان و باید کاهش داد.نقد، مهمترین اسلحه ی روشنفکران است.به تعبیر دیگر، به جای فایده گرایی مثبت، باید فایده گرایی منفی را دنبال کرد.

روشنفکران چگونه می توانند فاکتوری شوند برای آگاهی جامعه و شعوری فراگیر برای جامعه؟

روشنفکران حقایقی که به وسیله ی متخصصان کشف/برساخته می شود را به زبانی قابل فهم برای عموم مردم بیان می کنند.این کاری است که فقط از روشنفکران بر می آید.نقد فرهنگ مردم،سنت های آنان،دین شان، خرافات هایشان،بخش دیگری از کار روشنفکران است.همه ی اینها سطح آگاهی و شعور جامعه را بالا می برد.روشنفکران تا زمانی که با دولت های خودکامه درگیر می شوند، به قهرمانان مردم تبدیل می گردند.اما وقتی به سراغ مردم و باورهایشان می روند،به چهره های خطرناک تبدیل می شوند. بیدار کردن مردم از خواب غفلت و شوراندن آنان علیه باورهای متصلب کاری خطیتر از درگیری با دولت است.

آیا مرزی برای نقد روشنفکر وجود دارد؟

به گمان من هیچ مرزی برای نقد وجود ندارد. نقد همه ی قلمروها و ساحات زندگی را در بر می گیرد.روشنفکر به باورها می نگرد، مدعیات را به چالش می کشد، نشان می دهد که باورها و مدعیات فاقد ادله و شواهد و قرائن مورد نیاز هستند.هیچ اعتقادی- از جمله باورهای دینی- مصون از نقد نیست.البته نقد را با دشنام گویی نباید اشتباه گرفت.فحاشی را نباید جایگزین نقد کرد.نقد معطوف به اندیشه ها و مدعیات است، نه تهمت زنی های بی اساس به افراد.

وقتی بحث روشنفکران خاورمیانه می شود چه روشنفکران کشورهای اسلامی و چه کشورهای غیراسلامی به نظر می آید تولید معرفتشان کم است یا اگر اندک تولیدی هم داشته باشند در خدمت ایدئولوژی مارکسیستی و اسلام سیاسی است، به نظر شما اشکال و کاستی روشنفکران خاورمیانه در چیست؟

روشنفکری نهادی مدرن و متعلق به عصر جدید است.این برساخته در دنیای ماقبل مدرن وجود نداشت.مدرنیته پایگاه فکری و منزل روشنفکران است.این پدیده در دنیای غرب زاده شد و بعدها در مشرق زمین شکل گرفت. به دلیل تأخر فرهنگی، زمان زاده شدن آن در شرق به عقب افتاد و آشنایی ما با مدرنیته هم از ابتدا عمیق و جدی نبود و نیست.حتی نمی توان مدعی شد که شناخت روشنفکران از سنت و فرهنگ ملی خود عمیق و جدی بوده است، چه رسد به مدرنیته. به همین د?