پرۆفیسۆر جۆزێپ كۆلۆمەر لێكۆڵەرە لە ئەنجوومەنی باڵای لێكۆڵینەوە زانستییەكان لە بەرشەلۆنە (كە هەرێمێكی ئیسپانیایە)، هەروەها پرۆفیسۆری میوانە لە زانكۆی(جۆرج تاون)لە واشنتۆن، ئەمەریكا. ئەو ئەندامی هەڵبژێردراوی ئەكادیمیای ئەوروپاییە و ئەندامی كۆمەڵەی زانستە سیاسیەكانە كە كۆمەڵەیەكی ئەمەریكاییە. پرۆفیسۆر كۆلۆمەر نووسەری زیاتر لە 30 كتێبە، كە بە شەش زمان بڵاوكراونەتەوە، ئەو كتێبانەش سەبارەت بە دیموكراتیەتی دامەزراوە سیاسییەكانە لە بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت و گۆڕانكارییە دامەزراوەییەكاندا. دواین كتێبیشی بریتیە لە «زانستی سیاسەت، ((پێشەكییەك بۆ قسەكردن سەبارەت بە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە)) پرۆفیسۆر كۆلۆمەر بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن.

* پرۆسەی بونیادی نەتەوە یەكێكە لە قۆناخە سەختەكانی ژیانی هەر كۆمەڵگەیەك، زۆر لە چاودێران پێیان وایە لە پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا، رۆڵی سەرۆكی نەتەوە زۆر گرنگە، ئایا تاچەند سەرۆكی لێهاتوو هۆكارە بۆ سەركەوتنی پرۆسەی بونیادی نەتەوە؟
- بەڵێ هەموو كۆمەڵگەیەكی ڕێكخراو پێویستی بە سەركردە هەیە. سەركردەكان ئەو كەسانەن كە توانای دەستنیشانكردنی ئامانجە هاوبەشەكانیان بۆ هاووڵاتیانی وڵاتەكە هەیە، هەروەها ئەوان پێویستیان بە توانای پێوەندیكردن و هێز و توانای ڕێكخراوەیی هەیە.
* لە پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا رێكخستنەوەی ژێرخانی وڵات ئەركی سەرەكی وڵات دەبێت، هەروەها پێویستە هەموو هاووڵاتیان پشكداری لەم پرۆسەیە بكەن، پرسیار ئەوەیە ئایا تا چەند لە دەسپێكی پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا، دەتــــــوانــــرێت تـــــوانــــاكـــانی تاكەكانی گـــــەل بــۆ بـونیادنانەوەی ژێرخان هانبدرێت؟
- بنیاتنانی وڵاتێك بنیاتنانی ڕێسا و دامەزراوەی هاوبەش لە خۆدەگرێت كە تێكڕای هاووڵاتیان ئەم ڕێسایانە قبوڵ بكەن و پیادەیان بكەن. ئەمە پێویستی بەكاری دەستەجەمعی و ئیجماعێكی كۆمەڵایەتی هەیە، ئەم پرۆسەیەش زیاتر ئەگەری سەركەوتنی لێدەكرێت ئەگەر هاتوو خەڵكی وڵاتەكە خاوەنی خەسڵەتی كۆمەڵایەتی، كولتووری و ئابووری هاوبەش بن. بەشێوەیەكی گشتی ئەندامانی كۆمەڵگە بچووكەكان دەتوانن كاراتربن لە بەدەستهێنانی ئامانجە هاوبەشە خوازراوەكاندا، نەك كۆمەڵگەی گەورە، پەرش و بڵاو و هەمەچەشنەكان. لە نێو هەر گرووپێكی بچووكدا، ئەندامەكان پاڵنەری بەشداریكردنی چالاكانەیان هەیە ئەگەر هاتوو گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە بەشداری كردنیان كاریگەری دەبێت و جیاوازی دروست دەكات.
* لەپرۆسەكانی بونیادنانەوەی نەتەوەدا هەندێ لە وڵاتەكان سەركەوتوون وەكو تایوان و سەنگافورە و چین، لەكاتێكدا دەوڵەتانی ئەفریقیا و ئەمریكی لاتینی سەركەتوو نەبوون. پرسیار ئەوەیە ئایا هۆكاری شكستهێنانی ئەو وڵاتانە چین؟
- هەندێ لە وڵاتان، لە نێویاندا ئەو وڵاتانەی ئێوە ئاماژەتان پێكردن، سەركەوتووانە بنیاتنرانەوە دوای ئەوەی دووچاری شكست و بەزینی سەربازی و داگیركاری بوونەوە، ئەمەش دوای خستنەگەڕی پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە.
بە پێچەوانەوە، وڵاتە كۆلۆنیالكراوەكانی دیكەی دەستی ڕۆژئاوا شكستیان هێنا لەم ئەركەدا، هۆكارەكەش لە تێڕوانینی مندا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم وڵاتانە هەوڵیاندا هەمان ئەزموونی دروستكردنی «دەوڵەت»ی ئەوروپی لە سیاقێكی نەگونجاودا دووبارە بكەنەوە. لە ئێستادا مۆدێلی تەقلیدی دەوڵەتی خاوەن «سەروەری» تەنانەت لە ئەوروپاشدا پیادە ناكرێت، ئەویش بەهۆی پێكهێنانی یەكێتی ئەوروپاوە كە بریتیە لە فیدراسیۆنێكی گەورەی دەوڵەتەكان. لەبری تاقە سەرچاوەیەكی «سەروەری»، ئێستا جیهان پێویستی بە جۆرێك لە حكومڕانێتی هەیە كە دابەشكرابێت بەسەر حكومەتە مەحەلی و فیدراڵیەكاندا، كە هەریەكەیان بەرپرسیارێتی گــــەلـــــێـــــكی جیاوازیان هەبێت. وڵاتە گەورەكان باشتر ڕێكدەخرێن ئەگەر هاتوو بونیادی فیدراڵی پیادە بكەن. كردەوە دەستەجەمعیە سەركەوتووەكان لە یەكێتی ئەندامەكانی كۆمەڵگەیەكی بچووك و سەربەخۆوە سەرچاوە دەگرن.
* نزیكەی تێكڕای هەموو ئابووریناس و سیاسەتمەدارەكان سەركەوتنی پرۆسەی بنیاتنانەوە گرێدەدەنەوە بە پیادەكردنی ئابووری بازاڕ و ئابووری ئازاد، واتە كەمتر تەركیز لەسەر پرۆسە دیموكراتیەكان و ئازادییەكان دەكەنەوە، پرسیارەكە ئەوەیە بە حوكمی ئەوەی پتر تەركیز لەسەر لایەنی ئابووری دەكەنەوە ئایا ئابوورییەكی بەهێز ڕێگەخۆش دەكات بۆ دیموكراسی؟
- ئابوورییەكی بەهێز ڕێگەخۆشكەرە بۆ دیموكراسی. بەڵام ئابووریەكی بەهێز پێویستی بە دوو بناغە هەیە. یەكەمیان بریتیە لە ئازادی ئابووری، لە جیهانی ئێستادا كە لەسەر ئاستێكی گەورە پێوەندی بەستن و هاتوچۆكردن ڕوودەدات، وڵاتە بچووكەكان تەنیا ئەو كاتە دەتوانن گەشە بكەن ئەگەر هاتوو بەڕووی بازرگانی و ئاڵوگۆڕی نێودەوڵەتیدا كراوەبوون. لایەنەكەی دیكە بریتیە لە بنیاتنانی دامەزراوە گشتیەكان لە نێویاندا بنیاتنانەوەی ژێرخانی وڵاتەكە، دابینكردنی ئاسایش، عەدالەت و دروستكردنی قوتابخانەكان، كە دەبێت لە لایەن دەسەڵاتەوە دابین بكرێن.
* عێراق وڵاتێكی دوای شەڕە كە ئەمریكا راستەوخۆ سەرپەرشتی پرۆسەی بونیادی نەتەوەی كردووە، بەڵام ئەمریكا لە عێراق سەركەتوو نەبوو، بەڵام هەر لەچوارچێوەی عێراقدا كوردی عێراق لە دووبارە بونیادنانەوەی وڵاتی خۆیان سەركەتوو بوون، پرسیار ئەوەیە ئایا بۆچی ئەمریكا لە عێراقدا سەركەتوو نەبوو؟
- ئەمەریكا لە عێراقدا شكستی هێنا لەبەرئەوەی هەوڵیدا ئەو بیروباوەڕە لە عێراقدا جێبەجێ بكات كە بنیاتنانی ڕژێمێكی دیموكراسی پەیوەستە بە بنیاتانی دەوڵەتی نەتەوەییەوە. ئەمە هەڵەیە، لەبەر ئەوەی شێوەكانی حكومەتی دیموكراتی جیاواز و جۆراجۆرن، كە مەرج نییە تەنیا لەشێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا پیادە بكرێت. بەهێزكردنی دەوڵەت لە ناوچەی عەرەبیدا ئەركێكی زۆر سەختە، بە تایبەتی لەو وڵاتانەدا كە هەمەچەشنیەكی ئیتنیان تێدایە، بە چەشنی عێراق، هەروەها لوبنان و ئەفغانستانیش. تەنانەت ئەگەر یەكە خاوەن سەرەوەریەكانیش بەهێزبكرێن، ئەوا ئەوەی جێی سەرسوڕمانە بەهێزكردنی دەسەڵاتی دەوڵەت مەترسی دروست دەكات لەسەر دەرفەتەكانی هێنانەدی ئازادی و دیموكراسی، چونكە كارێكی لەم چەشنە دەبێتەهۆی زیندووكردنەوە یاخود قووڵكردنەوەی ڕكابەری و پێوەندییە دوژمنكارەكانی نێوان ئەو دەسەڵاتانەی لە چوارچێوەی دەوڵەتەكەدا بوونیان هەیە. لە عێراقدا یان دەبێت سیستمی فیدراڵی پیادە بكرێت كە تێیدا بوار و دەرفەتی خۆبەڕێوەبردن بدرێت بە هەرێمەكان یاخود عێراق دووبارە دەبێتەوە دەوڵەتێكی شكستخواردو. بە فیدراڵیكردنی عێراق پێچەوانەكردنەوەی ئەو كارانە لە خۆدەگرێت كە بەریتانیەكان لە دوای هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە كۆتایی جەنگی جیهانی دووەمدا لە عێراقدا ئەنجامیاندا. من باوەڕم وایە لە ئێستادا كوردستان نموونەیەكی باشە لە هەوڵەكانی ئاوەدانكردنەوە و بنیاتنانەوەی وڵات كە هەڵدەستێت بە پیادەكردنی بنەما دیموكراتیەكان لە سیاقی گەورەتردا.
* ئایا تاچەند دەتوانین لە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەكانی وڵاتانی ئاسیای رۆژهەڵات بە تایبەتی كۆریای باشوور و تایوان بە نموونەی سەركەوتوویی پرۆسەی بونیادی نەتەوە دادەنرێن، ئایا چۆن سوود لەو ئەزموونانە وەردەگیرێت بۆ سەرخستنی پرۆسەی بونیادی نەتەوە لە دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوودا؟
- من پێم وایە ئەم دوو وڵاتە دوو نموونەی باش نین بۆ ئەوەی ئاماژەیان پێبكەین، لەبەر ئەوەی كۆریای باشوور تەنیا بەشێكە لە وڵاتی كۆریا، كە كۆریای باكوور بەشێكی دابڕاوە لەم وڵاتە و لە ژێر دەستی خراپترین دیكتاتۆرە لە جیهاندا، لە كاتێكدا تایوان دوورگەیەكە و لە لایەن ئەو چینیانەوە پێكهێنراوە كە كاتی خۆی لە وڵاتی چینەوە كۆچیان بۆ كردووە.
* تا ئێستا پێوەری سەركەوتن بۆ پرۆسەی بونیادی نەتەوە بەو جۆرە بووە كە دەوڵەتان پێشبكەون بە ئاستی رۆژئاوا، ئایا تۆ لەمیانەوە ئەو پێوەرە بەراستی دەزانی و هۆكارەكەی چییە؟
- لە هەندێ ڕووەوە، «مۆدێلی ئەوروپای ڕۆژئاوا» لە بنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوە كە مۆدێلێكی تەقلیدیە تەنانەت لە خودی ئەوروپا خۆشیدا بۆتە مۆدێلێكی بەسەرچوو. ئەورپییەكان بەدەست ناكۆكیەكی درێژخایەن و شەڕی ناوخۆی نێوان دەوڵەتەكانەوە دەیانناڵاند، هەروەها توانییان بەهۆی پێكهێنانی یەكێتیەكی كیشوەریەوە دیموكراسی و ئاشتی بەدەست بهێنن كە ئەم یەكێتیە ئەركی دەوڵەتەكانی سووككرد لە بواری بنیاتنانی بیرۆكراسەتێكی مەركەزی بۆ سوپا و هەروەها لە كۆنتڕۆڵكردنی سنوورەكاندا. دەكرێت بە دیموكراتیكردن و بنیاتنانی ئاشتی لە جیهانی عەرەبدا سەركەوتنی باشتر بەدەست بهێنێت ئەگەر هاوشان بێت بە دامەزراندنی ناوچەیەكی گەورە كە تێیدا بازرگانی ئازاد بێت و هاوكاری سەربازی و ئەمنی تێدا ئەنجام بدرێت. یەكێتی دیموكراسیە عەرەبیەكان، لە زۆر ڕووەوە كە وەك فیدراسیۆنی یەكە بچووكەكان پێكهاتبێت، بە چەشنی ئەو پرۆژەیەی لە عێراقدا خراوەتەڕوو، دەكرێت مۆدێلێكی كاراتر بێت لەبری هەوڵدان بۆ بنیاتنانی دەوڵەتە نەتەوەییە خاوەن سەروەرییەكان.