* چوار مانگ بەسەر هەڵبژاردنەكاندا تێپەڕیوە و تا ئێستاش لایەنە عێراقییەكان نەیانتوانیوە بگەنە رێككەوتنێك لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی حكومەتی نوێ، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی عێراقییەكان ناتوانن بگەنە چارەسەرێك بۆ كێشەكانیان؟
- وەكو رایەكی كەسی، پرۆسەی سیاسی لە عێراق هێشتا لە قۆناغی پێگەیشتندایە. قۆناغی پێگەیشتنیش پێویستیی بە هەوڵ و كاركردنە، هەروەها پێگەیشتنی پرۆسەی سیاسی لە داهاتوودا دەبێت بەمایەی قبووڵكردنی دیموكراسییەت، كە ئەویش لەخۆیدا سەرچاوەی بەرهەمهێنانی پرۆسەكانی هەڵبژاردنە و هەڵبژاردنەكان براوەكان بەرهەم دەهێنێت، لەئاكامیشدا لایەنی براوە حكومەت پێكدەهێنێت. ئەمە مانای ئەوەیە كە پرۆسەی سیاسی لە عێراق هێشتا لە قۆناغەكانی پێگەیشتندایە، هەروەها لە سەرەتاكانی قۆناغەكانی پێگەیشتندایە، هەربۆیە دەبینین تاكو ئەمڕۆ عێراقییەكان نەیانتوانیوە بگەنە رێككەوتن و حكومەت پێكبهێنن، هەروەها هەموو لایەنە براوەكان نەیانتوانیوە لایەنی بەرامبەر قبوڵ بكەن لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت. ئەگەر بێت و لە ئەزموونی زۆربەی وڵاتانی جیهاندا بڕوانین، دەبینین هەر پارتێكی براوە، تەنانەت گەر بە زۆرینەیەكی كەمەوە دەنگی وەدەست هێنابێت، ئەوە هەڵدەستێت بە پێكهێنانی حكومەت، هەروەها دەكرێ پەنابەرێتە بەر پارتە سیاسییە براوەكانی دیكە. هاوكات ئەگەر بێت و زۆربەی زۆرینەی دەنگەكان لەناو پەرلەمان بەدەست بێنێت، ئەوە بە تەنیا دەتوانێت حكومەت پێكبهێنێت.
* وەك هەفتەی رابردوو بینیمان، ئەمریكا لەسەر ئاستێكی بەرز هەوڵی نزیكبوونەوە لە پرۆسەكە دەدات لە عێراقدا، بۆ نموونە جێگری سەرۆكی ئەمریكا بە شەخسی هاتە ناو مەسەلەكەوە، هەروەها باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق و سیناتۆر جۆن مەككینیش هەوڵیان هەبووە لەم رووەوە، كە ئامانجی سەرەكیان ئەوەیە هەموو ئامرازێك بەكاربهێنن بۆ ئەوەی عێراقییەكان بگەنە رێككەوتن، ئایا تا چ راددەیەك هەوڵەكەی بەڕێز بایدن سەركەوتوو دەبێت لەم رووەوە؟
- هەوەكو هەموومان دەزانین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گەورەترین هەڵسوڕێنەرە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی، ئەوە لە بواری سیاسەتی نێودەوڵەتی ئیتر دەبێت لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراق چۆن بێت؟ هەڵبەتە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بەتایبەتی لەدوای 2003 و رووخانی رژێمی دیكتاتۆری پێشوو بوو بە گەورەترین هەڵسوڕێنەر و ئەندازیار لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و لەهەموو بوارەكانی دیكەدا بەشێوەیەك كە عێراقییەكان جگە لە پەراوێزێكی سنوورداردا هیچ دەسەڵات و بڕیارێكیان لەدەستدا نەبووە. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوەندە رێگەی نەبڕیوە تەنیا لەپێناوی گۆڕینی رژێمی دیكتاتۆر و لەپێناوی بەرژەوەندیی هاووڵاتییە عێراقییەكان، بەڵكو لەپێناوی چەند بەرژەوەندییەكی تایبەت بەخۆی بۆ عێراق هاتووە، ئەویش لەلایەنی خۆیەوە دەیەوێت بەرژەوەندییەكانی وەدەست بێنێت، بەتایبەتی پاش ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان و پاش ئەو ناكۆكی و نەیارەی كە لەنێوان لایەنە سیاسییەكاندا بوونی هەیە لەناو پرۆسە سیاسییەكەی عێراق. هەربۆیە دەبینین ئەمڕۆ ئەمریكا هەوڵ بۆ وەدەستهێنانی بەرژەوەندییەكانی دەدات بە بیانوی پێكهێنانی عێراقییەكان و گەیاندنیان بە رێككەوتن و هاوكات هەڵسوڕێنەرە سیاسییەكانی وڵاتانی دراوسێ لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراق دووردەخاتەوە و رێگەیان پێ نادات دەستێوەردان لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بكەن.
* ئایا بە رای تۆ وەك رۆژنامەنووسێكی عێراقی پێتوانییە ئەم سەردانەی بایدن بۆ عێراق بۆ كاراكردنی پێكهێنانی حكومەت و گۆڕێنی هاوكێشەكەیە بۆ بەرژەوەندی خۆی؟ یان بە واتایەكی دیكە بایدن وەك ئەندازیارێك نەخشەی بۆ پێكهێنانی حكومەت دابڕێژێت؟
- هەروەكو پێشتریش ئاماژەم پێكرد، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە هەوڵدانە بۆ وەدەستهێنانی بەرژەوەندییە كەسییەكانی. لەبەرئەوەی عێراق خاوەن شوێنێكی سیاسی و جوگرافییە لە ناوچەكە و سنوورەكانی لەگەڵ هەندێ لە وڵاتەكان بەتایبەتی كە دراوسێی ئێران-ە، ئێران كە دراوسێیەكی ئێمەیە و بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دوژمنە و هەمیشە لەدژایەتیكردنی ئێران-ە بەبیانوی خاوەندارێتیی بۆ چەكی ئەتۆمی و مەترسییەكانی لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل لە ناوچەكە. ئەو حكومەتەی كە ئەمریكا هەوڵ بۆ پێكهێنانی دەدات، پێیوایە كە ئەو حكومەتە دەتوانێت بەرژەوەندییەكانی وەدی بێنێت و دوور لە دەستێوەردانەكانی ئێران. ئەمڕۆش لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا هەموو ئاڕاستەكانی ئەمریكا بریتییە لە نزیككردنەوەی هەردوو لیستەكانی «دەوڵەتی یاسا» و «عێراقییە» و دوور لە لیستی «ئیئتیلافی نیشتمانی یەكگرتوو». لەبەرئەوەی بەپێی تێڕوانینی ئەمریكا، هاوپەیمانی «ئیئتیلافی نیشتمانی یەكگرتوو» خاوەن پێوەندییەكی زۆر و پتەوە لەگەڵ ئێران و ئەوەش لەخۆیدا مایەی هەڕەشەیە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەتایبەتی ئەگەر هات و كاندیدی ئەو هاوپەیمانێتییە هەڵبژێردرا بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران. هەروەها بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەمیانی چاوپێكەوتنەكانی لەگەڵ لایەن و كەسایەتییە سیاسییەكانی عێراق، «بایدن» جەختی كردۆتەوە لەسەر پێویستیی ئەوەی كە سەرۆك وەزیرانی داهاتوو لە هاوپەیمانی «ئیئتیلافی نیشتمانی» نەبێت، هەربۆیە دەبینین گوشار خرایە سەر هەردوو لە «عەللاوی» و «مالیكی» بۆ ئەنجامدانی چاوپێكەوتنەكەیان. هاوكات بێگومان حكومەتی داهاتووی عێراق حكومەتێكی كارا نابێت و لەتوانایدا نابێت كێشەكانی عێراق چارەسەربكات، لەبەرئەوەی ئەو حكومەتە حكومەتێكی موحاسەسەی «محاصصە» تایفەگەری و نەتەوەیی دەبێت و ئێمەیش وەكو راگەیاندنكار و سیاسەتوانەكانی عێراق ئەو شتەمان ناوێ.
* كەواتە لە بۆچوونەكانی تۆ ئەوە دەخوێنرێتەوە كە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر بەعێراق لە ئیدارەی ئۆبامادا ئاڕاستەیەكی دیكە وەردەگرێت، بۆیە دەپرسم هۆكاری ئەم ئاڕاستە گۆڕینە چۆن دەخوێنیتەوە؟
- هەروەكو هەموومان دەزانین كە ئاڕاستەكانی سیاسەتی «ئۆباما» بریتییە لە بونیادنانەوەی باری سیاسیی ناوخۆیی ئەمریكا. هەربۆیە دەبینین ئەمڕۆ گۆڕانكارییەكی زۆر لە ئاڕاستەكان و سیاسەتەكانی ئەمریكادا روویانداوە لەسەر هەندێ خاڵ و لایەن كە پێش سەردەمی «ئۆباما» گرنگییەكی زیاتریان پێ دەبەخشرا، كە ئەویش پەیوەستە بە ئەفغانستان و عێراق و وڵاتانی دیكە. تەنانەت سەبارەت بە ئێران-یش، زۆربەی ئاڕاستەكان و بیروبۆچوونەكان پێشنیاری ئەوە دەكەن لەسەر پێویستیی نزیكبوونەوە لە ئێران و ئەنجامدانی دانوستان و دیالۆگ. بەهەرحاڵ، عێراق هەمیشە وەكو كارتێك دەمێنێت و هەردەم بەكاردەهێنرێت لەلایەن ئەمریكا-وە سەبارەت بە بارودۆخە ناوخۆییەكانی، لەوانەیە ئەم كارتە بۆ ئەمریكا كارتێكی سەركەوتوو بێت، بەڵام هاوكات لەوانەیە بۆ گەلی عێراق شكستی خواردبێت و عێراق بكات بە قوربانی.
* پێشتر بەڕێزت ئاماژەت بەوەكرد كە جۆزیف بایدن جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە نابێت كاندیدی سەرۆك وەزیران لە لیستی ئیئتیلافی نیشتمانی بێت، ئەمەش واتە ئێستا گۆرەپانەكە ماوەتەوە بۆ عەللاوی و مالیكی، یەكێك لەو دووانە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران دیاری دەكرێت، سەبارەت بە لایەنی كوردی هەر لەسەرەتاوە رایگەیاندوە، دوای دەسنیشانكردنی كاندیدی سەرۆك وەزیران ئینجا دەست بە وتووێژی فەرمی دەكات، ئایا بە رای بەڕێزت كورد لەم هاوكێشەیەدا پێگەی وەك خۆی دەمێنێتەوە ؟
- لەبەر رۆشنایی ئەو گۆڕانكارییانەی بەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراقدا هاتووە، بەتایبەتی دوای چاوپێكەوتنی نێوان هەردوو لیستەكانی «عێراقییە» و «دەوڵەتی یاسا»، واتە چاوپێكەوتنەكەی «عەللاوی» لەگەڵ «مالیكی»، هەروەها لە ئەگەرەكانی راگەیاندنیان بۆ هاوپەیمانێتی لەنێوانیاندا كە نزیكەی 180 كورسییان دەبێت لەناو پەرلەمان. هەروەها وێڕای راگەیاندنی هەردوو لیستی «دەوڵەتی یاسا» و «عێراقییە» و بەشێوەیەكی بەردەوام سەبارەت بە گرنگیی رۆڵی كوردەكان، بەڵام بەڕای من ئەگەر بێت و ئەو هاوپەیمانێتیە رووبدات، ئەوە دەبێت بەمایەی فەرامۆشكردنی رۆڵی كوردەكان لە پرۆسەی سیاسی.
بەڵام وەكو رایەكی كەسی، ناكرێ هیچ لایەنێكی سیاسی، تەنانەت گەر «عێراقییە» بوو یان «دەوڵەتی یاسا» یان «ئیئتیلافی نیشتمانی عێراقی»، بەڕای من ناكرێ هیچ كام لەو لایەنانە بیر لە پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق بكەنەوە دوور لە بەشداربوونی میحوەری كوردی. میحوەری كوردی میحوەرێكی زۆر گرنگ و یەكلاكەرەوەیە لە سەقامگیریی عێراق و لە بارودۆخەكانی ئەمڕۆ و داهاتووی پرۆسەی سیاسیی عێراق، هەروەها هیچ حكومەتێكی ئەمڕۆ و لە داهاتووشدا سەركەوتوو نابێت لە فەرامۆشكردنی میحوەری كوردی. لەبەرئەوەی میحوەری كوردی خاوەن پێكهاتەیەكی گرنگە، هەروەها هەموو بیروبۆچوونەكان لەگەڵ ئەو رایە نین كە كورد فەرامۆش بكرێت. هەربۆیە، هیچ لایەنێك یان پارتێكی سیاسیی عێراق ناتوانێت بە فەرامۆشكردنی و دوورخستنی میحوەری كوردی حكومەتی ئەمڕۆ یان هەر حكومەتێكی عێراقی لە داهاتوودا پێكبهێنێت،. لەبەرئەوەی بنەماكانی پرۆسەی سیاسی لە عێراق لەسەر بنەماكانی رۆڵێكی سەرەكی و گرنگی كورد لە پرۆسەكە درووستبووە. بەو شێوەیە، هیچ حكومەتێكی ئەمڕۆ و هەر حكومەتێك لە داهاتوو ناتوانێت وەكو حكومەتێكی نیشتمانی بنكە فراوانی عێراقی بەبێ بەشداربوونی كوردەكان سەركەوتوو بێت.
* بەڵام كورد چاوەڕێی ئەوە دەكەن حكومەتی داهاتووی عێراق هەڵبستێت بە جێبەجێكردنی دەستوور، كە ئەمەش دەبێتەهۆی چارەسەركردنی كێشەكانی كورد، ئایا تاچ راددەیەك لایەنە عێراقییەكان پابەند دەبن بە جێبەجێكردنی دەستووری عێراقەوە؟
- لەڕاستیدا، لەسەر ئەم خاڵە چەندین جیاوازیی لە بیروبۆچوونەكانی سیاسەتوانە عێراقێكاندا هەیە، سەبارەت بە دەستوور و ماددەكانی و بەتایبەتی ماددەی 140 و كێشەی كەركووك. چەندین شیكردنەوەی جیاواز هەیە بۆ ئەو خاڵە لەلایەن سیاسەتوانەكان و هەروەكو هەموومان دەزانین كە سیاسەت تەحەممولی چەندین شیكردنەوەی جیاواز دەكات كە ئەویش پەیوەستە بە شێوازی بیركردنەوە و سروشتی ئایدیۆلۆژیای سیاسەتوانەكان. هەربۆیە، بەهیچ شێوەیەك ناتوانم بیخەمڵێنم كە پێوەندییەكانی نێوانی حكومەتی ناوەندی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوانیان چ ئاكامێكی لێ دەكەوێتەوە، بۆیە پێویستە جارێ چاوەڕوان بین تاكو حكومەتی داهاتووی عێراق پێكدەهێنرێت و ناسنامەی ئەو حكومەتە نوێیە بزانین، ئەو كات دەزانین چی روودەدات.
* دوایین پرسیارمان ئەوەیە ئایا وەك رای كەسی خۆت تۆ چۆن ئەم پرۆسەیە دەبینیت، ئایا پێتوایە حكومەتی داهاتووی عێراق لە ئاستی ئەوە دەبێت عێراقییەكان پێی گەشبین بن؟
- لەڕاستیدا لەڕووی پرۆسەی دیموكراسی و دیموكراسییەتی پرۆسەی سیاسی لە عێراق، زۆر گەشبینم بەو دیموكراسییەتەی كە لەساڵی 2003وە بنەماكانی داڕێژراوە. هەروەها ئەم دیموكراسییەتە تاكو ئەمڕۆش هەر لە قۆناغەكانی پێگەشتندایە و لەوە گەشبینم كە لە داهاتوودا بەرەو پێشەوە بڕوات و گەشە بەخۆیەوە ببینێت، ئەمە لەڕووی كاری سیاسیی دیموكراسی بوو. بەڵام لەڕووی سیاسەتوان و كەسایەتییە سیاسییەكانی عێراق-دا، بەهیچ شێوەیەك گەشبین نیم و دەبینین تاكو ئەمڕۆش سیاسەتوانەكانی عێراق ئەو كاتە بانگەشە بۆ دیموكراسییەت دەكەن كاتێك كە لەپێناوی بەرژەوەندییەكانی خۆیاندایە، هەروەها بەهیچ شێوەیەك باوەڕیان بە دیموكراسییەت نامێنێت كاتێك پرۆسەی دیموكراسی لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیان یەك ناگرێتەوە و لەگەڵیاندا دژیەك دەبێت.