لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا منداڵان بە میرات وەرگرانی ئەمڕۆ و نەوەی دواڕۆژ و هێز و وزەی وڵات دادەنرێن، حكومەت و سیاسەتوانانی ئایندەسازیش بایەخێكی زۆر بە منداڵ و پەروەردە و گەشەكردنیان دەدەن، كوردستانیش دۆخێكی تایبەت بە خۆی هەیە، كە بە ئاسانی داەاتووی منداڵانی تێدا ناخوێندرێتەوە. ئایا بارودۆخی دەروونیی منداڵانی كوردستان لە هەڵومەرجی ئێستادا چۆنە و داەاتوویان بە چ ئاقارێكدا دەڕوات؟ زانستی دەروونی چ رێكارگەلێك دەخاتە بەردەم حكومەت و دایك و باوكان بۆ ئەوەی نەوەیەكی كارامە و بەتوانا و خاوەن كەسایەتی دروست بكرێت؟ تا چەند كار بۆ ئەوە كراوە، كە داەاتوویەكی گەش پێشوازیی لە منداڵانی كوردستان بكات؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.

سەرەتا ئیمان نەعمان حەجی چالاكی بواری مافی مرۆڤ و خۆبەخش لە رێكخراوی (word vision)، ئاماژە بەوە دەكات كە «منداڵ رەمزی بەردەوامبوونی مرۆڤە و هەتا باشتر پەروەردە بكرێت، كۆمەڵگەیەكی ساخڵەم و پێشكەوتووتر بەدی دەەێنێت، بۆیە بە پلەی یەكەم ئەركی سەرشانی دایك و باوكە كە لە هەموو قۆناغەكانی ژیاندا پارێزەر و پشتیوان و ئاگاداری منداڵی خۆیان بن، حكومەتیش دەبێت هەموو ئاسانكاریكیان بۆ بكات و پلانی جۆراوجۆری بۆ گەشەكردن و وەبەرهێنانیان هەبێت. سەبارەت بە منداڵانی كوردستانیش دەڵێت: «ئەگەر دۆخی سیاسی و ئابووریی هەرێمی كوردستان باشتر نەكرێت، ئەوا منداڵانی كوردستان هیچ داهاتوویەكی گەش چاوەڕوانیان ناكات، بەتایبەتی كە ژمارەی منداڵانی خوار تەمەنی 18ساڵ لە ناو خێزانەكاندا زۆرەو ئەگەر ماڵە باوان داەاتی باش و لانیكەم مامناوەندییان نەبێت، ناتوانن گرینگی بە پەروەردەی دروستی منداڵەكانیان بدەن.» جەخت لەوەش دەكاتەوە كە «باری دەروونیی خێزانی كەمداەات و هەژار زۆر مەترسیدارە، گەورەكان بەرگەی بارودۆخی وا ناگرن، چ بگا بە منداڵان، بۆیە فەرزە لە سەر حكومەت دەرفەتی كاركردن بڕەخسێنێت و دەزگای خاوەن كار بە حكوومی و كەرتی تایبەتەوە لە كاتی خۆی مووچەی مووچەخۆران دابین بكەن.»
نووسەر و رۆژنامەنووس سەباح شێخانی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «منداڵ مرۆڤێكی بچووكە، خاوەنی هەست و نەستێكی ناسك و پاك و بێگەردە، ئەوەی كە لەسەر زمانیدایە هەر ئەوەیە كە لە دڵیدایە، هەست بە خۆشییەكان و ناخۆشییەكان دەكات.» هێما بۆ ئەوەش دەكات كە پێداویستییە سەرەكییەكانی مرۆڤ دوو بەشن، بەشی یەكەمیان ـ پێداویستییە جەستەییە بایۆلۆژییەكان وەكو هەوا، خواردن، خواردنەوە، نووستن، كە بەبێ ئەم پێداویستییانە ژیان ئەستەمە.


بەشی دووەمیان ـ پێداویستییە سایكۆلۆژییەكانن وەكو، خۆشەویستی، سۆز و بەزەیی، رێزگرتن، ئاسوودەیی و دڵنیایی، ئازادی و سەربەخۆیی، سوپاس و هاندان، پێزانین و پاداشت، ئاشتی و خۆشی، هاوبەستەبوون بۆ خێزان و نەتەوە و نیشتمان و مرۆڤایەتی و هتد. ئەم پێداویستییانە مایەی بەختەوەری و شادی مرۆڤن.» هاوكات دەڵێت: «هەمیشە منداڵان لە جەنگدا دەبنە قوربانی، بە درێژایی شەڕی چەند ساڵەی رابردوو، زۆربەی ئەو منداڵە كوردە ئێزیدییانەی لەدەستی داعش رزگاركراون لە دۆخێكی دەروونیی خراپدان و بەشێكیان تاوەكو ئێستاش زۆر بەكەمی قسە دەكەن.» ئەوەشی خستەڕوو كە «بەپێی ئاماری پڕۆتۆكۆڵی نێونەتەوەیی ئەو منداڵانەی كە تەمەنیان لە نێوان (٦-١٤) ساڵیدایە، زۆربەیان لەبەر بارودۆخی نەگونجاو كاردەكەن كە ژمارەیان نزیكەی ٢٥٠ ملیۆن منداڵن لەجیەاندا، ئەو منداڵانەش لە كاركردندا ئازاد نین و لەلایەن خاوەنكار، یان كەسانی دەوروبەریانەوە تووشی ئەشكەنجەدانی دەروونی و جەستەیی دەبنەوە. لە كوردستانیشدا منداڵانی ئیشكەر بوونیان هەیە، بە هەر هۆكارێك بێت وەك (لەدەستدانی بەخێوكەر و گەورەی ماڵ، هەژاریی خێزان و كەمیی داەات دوور لەحەز و خولیاكانیان سەرقاڵی كاركردنن، هەروەا هەندێك جاریش كەسوكار بە پاساوی دەستوپەنجە گەرمكردن لەگەڵ كاركردن و راەێنان بۆ داەاتوویان منداڵان ناچاری كاركردن دەكەن. ئەو منداڵانەی كە دەخرێنە بەر كاركردن چیرۆكی جۆراوجۆریان هەیە، كە هەر چیرۆكە و چەندین بەسەرەات و رووداوی جۆراوجۆری لەخۆ گرتووە. تەنیا منداڵانی ئاوارە و پەنابەر لەم هەرێمە كارناكەن، بەڵكو ژمارەیەكی زۆری ئەو منداڵانەش كە لە زێدی خۆیان دەژین، ناچارن كاربكەن. بەهۆی خراپبوونی دۆخی دارایی هەرێم و ئەو قەیرانەی چوارساڵە هەرێمی كوردستانی گرتووەتەوە، تادێ ژمارەی منداڵانی ئیشكەر روو لە زیاد بوون دەكات، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، سەختییەكانی ژیان و هەژاری و كاركردن نەیانتوانیوە ئومێدو هیواكان لەچاوی منداڵانی كوردستاندا دووربخەنەوە.»



شوعلە رەسول، كارمەندی تەندروستییەو ئەویش یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە پێداگری لەسەر پەروەردەی دروستی منداڵ و كۆمەڵگەیەكی تەندروست دەكەن، هاوكات دەڵێت: «لەدایكبوون و هاتنی منداڵ بۆ ناو خێزان، هەستێكی خۆش بە هەموو ئەندامانی خێزانەكەی دەبەخشێت، دەتوانین بڵێین ئەو هەستە لە خودی مرۆڤدا بوونی هەیە و لە ژیانی دایك و باوكدا رەنگدانەوەی دەبێت. منداڵ لە كایەی پەروەردەیی خێزانیدا و لە یەكەم فێرگەی ژیانی خێزانیدا رێچكەی خۆی دەگرێت بەرەو هاتنە ناو كۆمەڵگە، لەبەر ئەوە بوونی كۆمەڵگەیەكی تەندروست رەنگدانەوە و كاریگەریی زۆری لە ژیانی منداڵدا هەیە.» گوتیشی: «ئەگەر بەراوردێك بكەین لە نێوان منداڵانی كۆمەڵگەكانی ئەوروپی و منداڵانی كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی، زۆر بە زەقی جیاوازی گەورە دەبینین لە باری پەروەردەیی و تەندروستی و كۆمەڵایەتی لە بەرەنجامی خوێندنەوەی قووڵ لە روانگەی زانستییەوە.» سەبارەت بە منداڵانی كوردستانیش رایوایە: «جیەانبینیی كۆمەڵگەی كوردەواریش لەهەمبەر كۆنسێپتەكان لەهەموو بوار و رەهەندە جۆراوجۆرەكانی ژیانی منداڵاندا هەمان رێچكەی كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی هەیە.» هاوكات دەڵێت: «لەم رووبەرە جوگرافیایەی ئێمەدا كە ناوی كوردستانە، ژیانی منداڵان لە باری دەروونییەوە سەختترە لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی، ئەویش لەبەر بوونی تەنگەژەی سیاسی و ئابووری و ناسەقامگیریی كایەی سیاسی، كە وای كردووە زۆر لە خواست و ئاواتەكانی منداڵان لە زادەی مەزاجی خێزان و كۆمەڵگەدا پێشێل كراون. لەم سەردەمەی عەولەمەیەدا دابینكردنی پێداویستی و پەروەردەی تەندروست لە ئەولەوییاتی كاری وەزارەتی پەروەردەیە، ئەڵبەت ئەوەشمان بیرنەچێت، رۆشنبیریی خێزان رەنگدانەوەی لە واقیعی هزری منداڵدا تیۆریزە دەبێت، بەڵام لە روانگەی ناو كۆمەڵگەوە ئەركی قورس لەسەر شانی مامۆستایانە لە پێگەیاندنی نەوەیەكی تەندروست لە منداڵان. گوتیشی: «ئەگەر سەیرێكی ئێستای دۆخی منداڵانی هەرێمی كوردستان بكەین بەگشتی و لەناوچە زۆر كێشەدارەكان و داگیركراوەكاندا بەتایبەتی، دەبینین نەك هەر بنەماو پرەنسیپی پەروەردەیی نەماوە، بەڵكو هیچ مافێكی منداڵ لەبەر چاو نەگیراوە و بە هەموو شێوەیەك مافەكانیان پێشێل كراوە. واتە هەلومەرجی ئێستای هەرێمەكەمان كە نیوەی زیاتری لەژێر دەستی داگیركاراندایە، دۆخی منداڵی بە ئاقارێكدا بردووە كە داەاتوویەكی مەترسیدار و چاوەڕوان نەكراوی لێ بەدی دەكرێت، چونكە رەوڕەوەی پێشكەوتن و پێگەیاندنی منداڵانی پەكخستووە. بۆیە تەفسیر و خوێندنەوەی باری دەروونیی منداڵان، تێفكرین و جەدەلی فراوانی ئەكادیمی و زانستی و تایبەتمەندی باری پەروەردەیی و نەفسی پێویستە بۆ تێپەڕاندنی ئەو ئاقارە نالەبارەی بۆ منداڵ لەم دۆخە نەخوازراوەی كە هاتۆتەئاراوە.»


سروە غەریب، پزیشكی پسپۆڕی منداڵانەو لە دەستپێكی رادەربڕینەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «هەرێمی كوردستان لە ئێستادا بە سات و دۆخێكی زۆر هەستیاردا تێدەپەڕێت و ئەوەش كاریگەری زۆری لەسەر خێزان بەگشتی و منداڵ بەتایبەتی دروست كردووە.» پێشبینی ئەوەش دەكات: «منداڵانی كوردستان لە داەاتوودا كەسایەتییەكی هەستیاریان لێ دەربچێت.» سەبارەت بەو بۆچوونەشی دەڵێت: «ئەو بارە قورسە و دەروونە ماندووەی دایك و باوكان كاریگەری نیگەتیڤ لەسەر منداڵان دروست دەكات. ئەو مندالانەی كە تەمەنیان لە سەرووی هەشت ساڵانە زیاتر لە واقیعی رووداوەكان تێدەگەن و كاریگەری ئەو رووداوانە لە داهاتوودا زیاتر لەسەریان دەردەكەوێت، ئەوانەشی كە لە سەرووی ١٢ ساڵین كە دەبینن گەنجانی ئەم وڵاتە چەند بە قۆناغیكی سەختدا تێدەپەڕن و هیچ ئۆمێدیكیان نییە بەوەی كە لە دوای دەرچوونیان لە كۆلێژەكان لە بوارەكانی خۆیاندا كاربكەن، ئەمەش وا دەكات ئینیرجیی نەرێنی دروست بیت و كەسایەتییەكی لاوازیان هەبێت، بۆیە تا دۆخەكە وابێت، بەداخەوە هیچ گەشبین نیم.»


مافپەروەر ئیسماعیل هەنارەیی، سەۆكی رێكخراوی ئەنفال و نووسەر و رۆژنامەنووسە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «منداڵ رۆحێكی پاكی هەیە كە خوای گەورە بە دایك و باوكی دەبەخشێت، بوونی منداڵ لەهەر ماڵێكدا خەندەو جوانی پێ دەبەخشێت، پێویستیشە پەروەردەكردنی لەژێر چاودێری و خزمەتێكی جواندا بێت، بۆ ئەوەی داەاتوویەكی گەشی هەبێت و كاراكتەرێكی سوودبەخش بێت بۆ كۆمەڵگە، بەپێچەوانەشەوە كەمتەرخەمی لەچاودێریكردنی دەبێتە هۆی مەترسی لەسەر ئایندەی ئەو منداڵە.» گوتیشی: «لە بارودۆخی ئێستادا كە هەرێمی كوردستان تووشی گرفتی سیاسی و قەیرانی ئابووری بووە، ئەوانە كاریگەری گەورەی لەسەر منداڵ دروست كردووە، ئەگەر سەرەتا باسی دۆخی سیاسی بكەین، ئەوا دەبینین منداڵانی كورد لەشارەكانی كەركووك و دووز و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بە هۆی ئاوارەیی و دەربەدەربوونیان لەماڵ و شوێنی خۆیان دووچاری چەندین كێشە بوونەتەوە، وەك دابڕان لە خوێندن، یان زەحمەتی خۆگونجاندن لەگەڵ شوێنێكی دیكە و ژیانی ئاوارەیی، دواتر بە دڵنیاییەوە دڵەڕاوكێی دایك و باوك و كەسوكاریش رەنگدانەوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر منداڵان دەبێت. ئەگەر باسی قەیرانی ئابووری بكەین، ئەویش بێگومان كاریگەریی نەرێنی لەسەر منداڵ دروست كردووە، چونكە باوك، یان بەخێوكەری منداڵ ناتوانێت بەهۆی نەبوونی مووچە و خراپی باری دارایی پێویستییەكانی منداڵەكەی (جلوبەرگ، ئامێری یاریكردن، پێویستیی قوتابخانە و سەیران و تەنانەت خواردنیان)، جێبەجێ بكات. بەشێك لەخێزانەكان منداڵەكانیان لە قوتابخانە بێبەش كردووە بە هۆی ئەوەی ناتوانن ئیدارەیان بدەن، بۆیە لەدۆخی ئێستای هەرێمدا منداڵان قوربانیی یەكەمن و دۆخی نالەباری كوردستان كاریگەری زۆری لەسەریان داناوە بۆیە پێویستە بەپەلە كار بۆ باشتركردنی بارودۆخی هەرێمی كوردستان بكرێت، هەتا منداڵانیش لەو نێوەندەدا نەبنە قوربانی و بتوانن لە پەروەردەیەكی دروست سوودمەند بن و داەاتوویان گەش و باشتر بێت.»


شادمان سامی بەگ، یاریدەدەری پزیشكە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی خراپبوونی باری دەروونیی منداڵ، هەژاری و دەرامەت و داهاتی كەمی خێزانەكەیەتی.» نموونەش بەوە دەهێنێتەوە كە «كاتێك منداڵێكی هەژار بەرەو قوتابخانە دەچێت و هیچ پارەیەكی پێ نییە، یان جلوبەرگێكی كۆنی لەبەرە، كە دەبینێت هاوپۆلەكانی پۆشتەن و پارەیان پێیە، بە سەر خۆیدا دەشكێتەوە و خەمبار دەبێت، هەروەها باری دەروونیی خراپی دایك و باوكیش كە خۆیان لە بارێكی ناجێگیردا بن، كاریگەریی زۆری لە سەر منداڵ هەیە.»