سەرەڕای كرانەوەی كۆمەڵگە

هەلی كار و دەرفەتی كاركردن
بۆ ئافرەتان كەمتر بووە

پێش دروستبوونی ئەم قەیرانە ئابوورییە كە بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتووە، دۆخی بژێوی و داهاتی خێزانەكان زۆر باشتر بوو، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی زۆری ئافرەتان هەوڵیان دەدا، ببنە خاوەن كار و داەات، یان لانیكەم كارمەندێكی حكوومی یان كەرتی تایبەت بن، لەدوای دروستبوونی قەیرانەكەش ئەو خواستە زیاتر پەرەی سەندووە، چالاكانی مەدەنیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە بەگەڕ نەخستنی توانای ئافرەتان زیانی گەورەی ئابووری بۆ خێزان و كۆمەڵگەش هەیە، كاركردنی ئافرەتانیش لە دەرەوەی ماڵ سەربەستی و سەربەخۆبوونێكی ئابوورییان پێدەبەخشێت، ئەوەش بە بەردەبازێك دەزانن بۆ ئەوەی لە توندوتیژی خێزانی و چاولەدەست بوونی باوك و برا و هاوسەر رزگاریان بێت، هاوكات پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن كە گیرۆدەبوونی كۆمەڵگە بە نەریت و جیاوازیی رەگەزی وایكردووە هەلی كار و دەرفەتی كاركردن بۆ ئافرەتان كەمتر بووە. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راوسەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.

میدیا رەشید مامۆستایە لە قوتابخانەی مورتكە و خەڵكی گەرمیانە و لە دەستپێكی قسەكانیدا دەڵێت: «ئافرەت لە سنووری كەلار و گەرمیان ئازادتر لە هەموو بوارەكان و رێگەی پێدراوە كار بكات، رای خۆی دەرببڕێت، واتە راستە لە كۆمەڵگەیەكی عەشایەری دەژین، بەڵام لەم سنوورە زۆر رێز لە مافی ئافرەتان دەگرن، گۆڕانكاری زۆریش روویداوە لە ساڵانی 1991 تاوەكو ئێستا، بۆ نموونە هاوڕێم هەبوو وازی لە خوێندن هێنابوو، كەچی دوای مێردكردن و دوای ئەوەی بوو بە خاوەن چەند منداڵ دیسان گەڕاوەتەوە بۆ خوێندن، واتە رێگەی پێدراوە و پاڵپشتی لێ دەكرێت.» سەبارەت بە دەرفەتی كاركردنیش بۆ ئافرەتان گوتی: «لەو كاتەوە مووچە و بودجەی كوردستان بڕاوە، قەیرانی گەورە دروست بووە، سیاسەتی بەغدا لە دژی كورد وایكردووە زۆربەی كۆمپانیا گەورەكان و رێكخراوەكانی جیهانی لەكوردستان نەماون، لە ئێستادا هەلی كار بۆ پیاوانیش زۆر كەم بووە، بەڵام زۆر لەم دۆخە خراپتریشمان تێپەڕاندووە، دەبێت سەبر و تەحەمولمان هەبێت، ئافرەتانیش خۆیان دەبێت هەوڵ بدەن و حكومەتیش فەرزە لە سەری دەرفەتی كاریان بۆ بڕەخسێنێت.»
ماجید خەلیل، مامۆستای زانكۆ و سەرۆكی بەشی مێژووە لە كۆلێژی پەروەردەی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی، بەگەڕ نەخستنی توانای ئافرەتان بە دوو رەهەندەوە گرێ دەدات، «یەكەم: سیستەمی سیاسی و دابونەریتی كۆمەڵایەتی و رێگرییە ئایینییەكان. دووەم خودی ئافرەت كە توانای خۆی بەگەڕ ناخات.» هاوكات دەڵێت: «ئێمە دارای سیستەمێكی بەرخۆرین، لەم نەزمەدا چ پیاو، چ ژن لە زەرەردایە و تواناكان رەوگەی راستی خۆیان ناپێكن، ئێمە بووینەتە هێزی مرۆیی بۆ ساغكردنەوەی كاری وڵاتانی هەرێمی و نێونەتەوەیی، ژنیش لە ژینگەیەك بارھاتووە كە خاوەنی عەقڵی سەربەخۆ و ئازاد نییە و كۆمەڵگە و نەریت و روانینی پیاوسالاری و بڤەكانی حەرام و حەلال كوشتوویەتی و شوناسی خۆی ون كردووە. لێرەدا تێدەگەین كە ژن زەرەرمەندە، ژن كائینێكە منداڵ دەخاتەوەو بێ سەرمایە و سەودای رۆشنبیرییە. بۆیە رێچارەكان سانان، دەكرێ ئاوڕی جددی لە ژن بدرێتەوە، خودی ژنیش ئاوڕ لەخۆی بداتەوە. دەبێ ژن بێتە پێشەوە و لێنەوێ، لێنەوێ لە وزەو ورەو وێناكانی توانای خۆی، دەبێ قوتار بێ لەو قەمتانەی كە بوونەتە باری قورسی سەرشانی. ژن دەبێ سانسۆرەكان راماڵێ و وەك مرۆڤ بژی، دەبێ لە كایەیەكدا بێ كە دەستوور و سەروەریی یاسا هەبێ، دەبێ رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی هێزی راستەقینەی فشاربن، كۆی هەموو ئەم دەبێتانە هەلی كار بۆ ژن فەراھەم دەكەن. ئەم هەلە بەچاوخشاندن بە دەوروبەردا زووتر دێتە بەرهەم و زیاتر زەمینەی كار بۆ ئافرەتانی ئێرە فەراهەم دەكات.»
گۆڤار رزگار چالاكی بواری مافی مرۆڤە و سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت بەهۆی نەبوونی متمانە و بە كەم بینینی تواناكانی ژن لە كاركردندا، كەمترین دەرفەت بۆ ئافرەتان دەڕەخسێنن تاوەكو كار بكەن، لە ئێستاشدا خراپبوونی باری ئابووریی وڵات بە شێوەیەكی گشتی هەلی كاركردنی سنووردار كردووە، بە واتایەكی دیكە بەشێكی پیاوانیش دەرفەتی كاركردنیان لە جاران زۆر كەمتر بووە.» گوتیشی: «بەداخەوە تا ئێستا كەلتوور و نەریتی پیاوسالاری زاڵە بەسەر كۆمەڵگەی ئێمەدا هەر ئەوەش وایكردووە تواناكانی ژنان هەمیشە شاراوە بێت. جیاوازی رەگەزی بە هەموو شێوەیەك نادادپەروەرییە، بۆیە پێویستە ژنان بەرەنگاری ئەو نایەكسانییە بكەن و تواناكانی خۆیان بە دەر بخەن و بیسەلمێنن كە هیچیان لە پیاو كەمتر نییە، لە خەبات و شۆڕشەكانی رابردووش سەلماندوویانە كە دەتوانن هاوشانی پیاوان بن.»
ژمارەیەك لە هاووڵاتییان جەخت لەوە دەكەنەوە كە جگە لە وەگەڕنەخستنی تواناكانی ئافرەت لەلایەن حكومەتەوە، رێگرییەكانی ماڵە باوان و هاوسەر لە بەردەم كاركردنی ئافڕەت لە دەرەوەی ماڵدا زۆرە. ئەوەتا رێزان عەبدوڵڵا كە مامۆستای قۆناغی سەرەتاییە، دەڵێت: «هەموو ئەوانەی دەخوێنن، ئامانجیان ئەوەیە دواڕۆژێكی باش بۆ خۆیان دابین بكەین، جا چ كچ بن، چ كوڕ، مانای نییە كەسێك بۆ ماوەی (16) ساڵ بخوێنێت، دواتر رێگری لە كاركردنی بكرێ، ئەوە ئەو پەڕی ستەمكارییە. منیش هاوسەرەكەم بەردەوام داوام لێدەكات دەستبەرداری مامۆستایەتی بم، بەڵام هەمیشە رەتم كردووەتەوە، دەمەوێ لەسەر پێی خۆم بژیم و بەئارەزووی خۆم كەلوپەل بكڕم، ئەگینا دەبێ چاوم لەدەستی هاوسەرەكەم بێت.»، گوتیشی: «بەهۆی گرانی بازاڕو سەختبوونی ژیانی ئێستای خێزانەكان و كرانەوەی دونیا بە رووی جیەان و یەكسانیی نێوان تاكەكان لە ئەرك و مافەكانیان، ئافرەتانیش دەبێت شانبە شانی پیاوان كاربكەن، بەڵام بەداخەوە بەشێك لە پیاوان پێیان ناخۆشە هاوسەر، یان كچیان لە دەرەوەی ماڵ كاربكەن و رێگەیان پێنادەن.» ئەو مامۆستایە جەختی لەوەش كردەوە كە «لەم رۆژگارە بژێوی خێزان زۆر سەخت بووە، پیاو بە تەنیا باڵ بهەیچ راناگات، لەوانەشە بە هۆی نەبوونی كێشەو گرفت بكەوێتە ناوخێزان، بۆیە كاركردنی ئافرەت دەتوانێت هاوسەنگییەك دروست بكات.»
سەردار كەریم پاسەوانی كۆمپانیایەو یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە ڕەخساندنی هەلی كار و دەرفەتی كاركردن بۆ ئافرەتان بە پێویست دەزانن، سەبارەت بە ژیان خۆیشی دەڵێت: «هاوسەرەكەم وەك فرۆشیاری جلوبەرگی ئافرەتان كاردەكات، منیش هەمیشە پشتیوانیم كردووە، مووچەكەی من كەمە و ناتوانم بە تەواوی بژێوی ماڵەوە دابین بكەم، هیچیش عەیب نییە ژن و پیاو پێكەوە كار بكەن، ئەو رۆژانەش كە من لە ماڵەوەم زۆربەی كارەكانی ماڵەوە ئەنجام دەدەم و زۆر لە یەكتری رازین و لە خوا بەزیاد بێ لە هیچ كەممان نییە.»
كۆسار هەورامی دەرچووی زمانی ئینگلیزییەو لە كەرتی تایبەت كار دەكات. ئەو رایوایە: «بەپێچەوانەی كۆمەڵگەی نەریتسالاری كە لەمپەرەكانی بەردەم كاركردنی ئافرەت زۆرن، لەو وڵاتانەی یاساو پیشەسازییان لە لوتكەدایە، بە یەكسانی رەچاوی تواناكانی ژن و پیاو دەكرێ، بۆیە ئافرەتانیش بەشێكن لهەێزی كاری وڵات و دەرفەتی كاركردنیشان بۆ دەڕەخسێنن.» گوتیشی: «لەكوردستان كاركردنی ئافرەت بە بەراورد لەگەڵ 30 ساڵ بەر لەئێستا گۆڕانكارییەكی زۆری بەسەردا هاتووە، حكومەتیش بە پێی توانا دەرفەتی بۆ دامەزران و كاركردنی ئافرەتان دروست كردووە، تەنانەت پێش ئەم قەیرانی ئابوورییە قەرزی بچووكیان پێ دەدرا و لە ماڵەوە كارگەیان دادەنا، بەڵام بەگشتی وەگەڕخستینی تواناكانی ئافرەتان لە كوردستان هێشتا زۆر لاوازە و پێویستی بە پلان و كاری جددی هەیە. ئێستا لە وڵاتانی پێشكەوتووی دنیادا بێكاربوونی ئافرەت جۆرێكە لە عەیبە و حكومەتیش قبووڵی ناكات.»