لە زۆربەی وڵاتانی دواكەوتوودا بە كوردستانیشەوە كەمتر بایەخ بە رێز و شكۆی كچ دراوە و هەر لە منداڵییەوە دەیان كۆسپ و تەگەرەی بۆ دروست دەكەن. بۆیە بە مەبەستی تیشك خستنەسەر كێشەكانی كچان و دۆزینەوەی رێگەچارەی گونجاو بۆ نەهێشتنی بەربەستەكانی بەردەمیان و بۆ پراكتیزەكردنی مافەكانیان و دابینكردنی ژیانێكی باشتر و نەهێشتنی جیاكاری رەگەزی، لە رێككەوتی 19/10/2011 نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە 66/70 بڕیاری دا ئەو رۆژە وەك رۆژی منداڵانی كچ لە جیەان بناسرێت، بۆ یەكەمجاریش نەتەوە یەكگرتووەكان لە 11/10/2012 یادی رۆژی جیەانی كچانی كردەوە، تەنانەت ساڵی 2015 لەلایەن بان كیمۆنی سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان كرا بە ساڵی كچان و لەلایەن كۆمەڵێ وڵات واژووی لەسەر كرا و پەسند كرا، گرنگترین هەوڵەكانیش بۆ برەودان بە خوێندنی كچان و وەبەرەێنان لە كچان و هاوكات رێگریكردن لە دیاردەی زوو بە شوودانی كچان بووە. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان دیدو بۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.


سەرەتا د. مەیادە محەمەد نەجاڕ سەرۆكی رێكخراوی ئاریانا، سەبارەت بە رێز و شكۆی كچان بە پێویستی دەزانێت باسی كاریگەرییەكانی قۆناغە جیاوازەكانی كۆمەڵگە بكات و هەر لەو باەیەوە دەڵێت: «كاتێك كە ئێمە چاوێك دەخشێنینەوە بە مێژووی ژیانی تاك و ئەو قۆناغە جیاوازانەی كە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی پێدا تێپەڕیوە، دەبینین كاریگەرییەكانی ئەو قۆناغە جیاوازانە هەر لەدوای سەرەەڵدانی قۆناغی پیاوسالاری و كۆتاییەاتنی سیستەمی دایكسالاری، هەمیشە جیاكاری رەگەزی بەرامبەر بە ئافرەت پەیڕەو كراوە، لە كاتێكدا ژیانی مرۆڤایەتی خۆی لە بە یەكەوە ژیانی هەردوو رەگەزی نێر و مێ دەبینێتەوە، كە هەردووكیان تەواوكەری یەكترن، بەڵام پێگەی هەردووكیان لە رووی كاروبارەكانی ژیانی رۆژانە لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دی دەگۆڕێت. واتا بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە و جێبەجێكردنی كارەكانی كۆمەڵگە بە هەردوولا دەكریت، نەك بە یەك لا، بەڵام ئەم نەریتە پیاوسالارییەی كە ساڵانێكی دوور و درێژە باڵی بەسەر كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا كێشاوە، وایكردووە كە جیاكاری رەگەزی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر بەڕێكردنی كارەكانی ژیانی تاك هەبێت، لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی رۆژەەڵاتی نەریتی پیاوسالاری كاریگەریی راسەوخۆی لەسەر ئافرەت و مافەكانی هەبووە، بەەۆی ئەمەشەوە ئافرەت لە زۆرێك لە مافەكانی خۆی بێبەش بووە.»


سەرۆكی رێكخراوی ئاریانا رایوایە: «پێگەی بەشداری ئافرەت لە كۆمەڵگەدا پەیوەستە بە بەشداری ئافرەت لە پرسە جیاوازەكانی وەك بواری سیاسی و خوێندن و راپەڕاندنی كاروباری بزنس و بوارە هەستیارەكانی دیكە، بەڵام كۆمەڵگەی رۆژەەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی هەوڵی داوە ئافرەت لە رۆڵ بینینی لە بوارە گرنگەكانی سیاسی و ئابووری پەراوێز بخات و زیاتر ئەركی ئافرەتی لە چوارچێوەی بەڕێوەبردنی خێزان لە كۆمەڵگەدا قەتیس كردووە.» گوتیشی: «لە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا ئافرەت ئەركی زۆرە، بەڵام تەنیا چەند ئەركێكی سانای لە مەیدانی كاركردنیدا بۆ دەستنیشان كراوە. هەروەها دەبێت ئەوە بزانین كە لە كۆمەڵگەی رۆژەەڵاتی هەمیشە ئافرەت چەندە توانای هەبێت، بە شێوەیەكی سەربەخۆیانە مامەڵەی لەگەڵ ناكرێت و هەمیشە لەكاتی كار و پیشەكەیدا فەرامۆش كراوە، بەەۆی ئەو نەریتانەی كە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی پێدەناسرێتەوە. بۆیە پێویستە كێشەی ژنان و بێبەش بوونیان لە ماف و ئازادییە سرووشتییەكان دیراسە بكرێت و ئەركی رێكخراوە حكوومی و ناحكوومییەكانە بزانن بنەمای كێشەكانی ئافرەت چییە و رێگەی چارەسەری بۆ بدۆزنەوە.» د. مەیادە هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «سەرجەم شارستانیەتە دێرینەكان و زۆربەی كۆمەڵگەكانی جیەانی مۆدێرن مافی ئافرەتیان داوە، بەڵام ئەوەی كە رێگە لە مافەكانی ئافرەت دەگرێت و ناەێڵێت پێگەی لە كایە هەستیارەكانی ژیاندا هەبێت، ئەو نەریتەیە كە لە كۆمەڵگەكانی رۆژەەڵاتی ناوەڕاستدا هەمیشە وایكردووە ئافرەت پەراوێز بخرێت.» گوتیشی: «بە بڕوای من دەبێت رێكخراوەكان لەم قۆناغەدا هەموویان كار لەسەر بەەێزكردن و گرنگیدان بە تواناكانی ئافرەتان بكەن و هەوڵ بدەن هەموو توانایەكیان بخەنەگەڕ بۆ پێشخستنی تواناكانی ئافرەتان، چونكە لەم قۆناغەدا بۆ بەرەنگاربوونەوەی دیاردە نادروستەكان پێویستمان بە هێزێكی رووبەڕووبوونەوەیە كە لەسەر ئیرادەی هەست بەخۆ كردن متمانە بەخۆبوون بنیاد نرابێت و بۆ ئەوەی بتوانین پرۆگرامیكی وەەا بنیاد بنیین كە ئافرەت لە بەڕێوەبردنی رەوتی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا بەشداری بكات. لە كۆتاییدا دەبێت كار لەسەر ئەوە بكەین كە هزری پیاوسالاری پاشەكشە بكات و رۆح و هزری مرۆڤسالاری جێگەی بگرێتەوە، بە بنیادنانی سیستەمی مرۆڤسالاری و دروستكردنی ئەو رۆحە لەناو ناخی مرۆڤەكاندا ئەو كات دەتوانین كۆتایی بە بێبەشكردنی ئافرەت لە مافەكانی بەێنین.»
تەرزە محەمەد كارگێڕی لیژنەی ناوچەی ناوەندە ئەكادیمییەكان - ناوچەی زانكۆیە و سەبارەت بە هەمان پرس رایوایە: «لە كۆمەڵگە نەریتییەكان ئەوەندە دەرفەت بە رەگەزی مێ نەدراوە، تاكو بتوانێت لەسەر پێی خۆی بوەستێت، بۆیە نەبۆتە بوونەوەرێكی خاوەن تیۆر و زانست لەسەر دۆخی خۆی و ئەو كۆمەڵگە و جیەانەی تێیدا دەژی.» گوتیشی: «خێزانەكان سەرچاوەی پەروەردەكردنی كچن بە باشی، دواتر قوتابخانە و كۆمەڵگە، بەداخەوە لە كوردستان بە رێژەیەكی زۆر كەم بایەخ بە كچ دەدەن لە رووی ئەرك و مافەوە، چەندین هۆكاریش هەیە، بۆ پێشنەكەوتنی ئافرەتان، لەوانە: دەسەڵات پەرستی، قورخكردنی دەسەڵاتی سیاسی و سەپاندنی عەقڵییەتی پیاوسالاری و پاشكۆبوونی هزریی ئافرەتان بە فیكری پیاوانەوە لە رووی بیركردنەوەو تێڕوانین بۆ كێشەی ژنان، هەروەها ترسان لە كاركردن و كردنەوەی سەندیكای بازرگانی بۆ ژنان و نیازی گیرفانی ژن بە گیرفانی پیاو و نەبوونی پرۆژەی بەرەەمەێنەر و زیاتر خۆخەریكردن بە پڕۆژەی ئیستەلاكییەوە، نەبوونی سیستەمێكی پێشكەوتووخوازانەی گونجاو لەگەڵ پرسیارەكانی ئەم سەردەمەدا كە یەك بگرێتەوە لە پرۆگرام و كاركردنیاندا، زاڵبوونی رۆحی حزبی بە سەر رێكخراوەكاندا، نەبوونی متمانە و قبووڵنەكردنی بەرامبەر و ...ەتد، واتە خەونی باڵابوون لە وڵاتێكی بستەباڵادا ئەستەمە، ئەمانە وای لێكردوون ئافرەتان بە شێوەیەك مامەڵە بكەن و بچنە ژێر ركێفی پیاوانی دەسەڵاتەوە كە دڵیان گەرد نەگرێت.»
ئەو خانمە وەك چالاكێكی سیاسی هێمای بۆ ئەوەش كرد كە «لە نەوەدەكانی سەدەی بیستەم تا ئەمڕۆ كۆمەڵێك گۆڕانكاریی گرینگ بە سەر چالاكی و بەشداریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرەەنگیی ئافرەتان لە ناوەوەو دەرەوەی كوردستاندا هاتووە، بەڵام هێشتا ناتوانین باس لە بوونی بزووتنەوەیەكی سەربەخۆی ئافرەتان لە كوردستاندا بكەین.» گوتیشی: تەواوی ئەم ژیانە یەك گەشتەو ماناكەی پەیامێكە و هەر یەكەمان بە جۆرێك دەیگەیەنین. لە راستیدا هەریەكەمان لەسەر ئەم زەوییە پەیامبەرێكین و پەیامێكمان هەڵگرتووە و هەریەكەشمان بە جۆرێك پەیامەكەمان دەگەیەنین.»


خوناو عوسمان ئەندامی سكرتاریەتی یەكیتی ژنانی كوردستان و سەرپەرشتیاری لقی هەولێر و دەۆكە و سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «ەەردوو چەمكی مرۆڤایەتی و یەكسانی، بەندە بە رادەی وشیاریی تاك، جا ئەو تاكە پیاو بێت، یان ژن، گرنگ ئەوەیە چۆن ئەو مانایە بە رەوا دەبینن. بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمە ئەو چەمكە زۆر بەرتەسكە بۆ ژن. چونكە ژن پلە دووە لە مرۆڤبوون، ئەركی دەوڵەتە وشیاری ئەو چەمكانە بڵاوبكاتەوە لە رێگەی پرۆسەی خوێندن و فێركردن و لەدواییشدا لەەەموو دامودەزگاكانی كاركردن ئەو تێڕوانینە راست بكرێتەوە، پێچەوانەكەشی توندوتیژی لاسەنگ بەرەەم دەەێنێت.» هاوكات دەڵێت: «ەەتا سەردەستەیی و ژێردەستەیی بەردەوام دەبێت، چەمكەكانی مافی مرۆڤ و رێزگرتن لە شكۆی ژنان وەك دروشم دەمێننەوە، هۆكاری دواكەوتن و پووكانەوەی هێز و هزری نیوەی كۆمەڵیش ئەو باجە قورسەیە كە بەەۆی دواكەوتنی عەقڵی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەسەر ژندا دەسەپێندرێت، چونكە رێژەیەكی زۆری ژنان لە دامودەزگاكان كاردەكەن و لە پشت هەمان ئەو مێز و كورسییانەن كە پیاوان لە پشتیەوە ئامر و ناەین، كەچی ژن وەك كرێكارێكی چەوساوەیە.»


خوناو عوسمان لە درێژەی رادەربڕینەكەدا ئاماژە بە وشیاری ژن و هەستكردن بە نابەرابەرییەكان دەكات و دەڵێت: «بۆ هێنانە كایەی مرۆڤایەتی و یەكسانی دەبێت وشیاریی تاكی كۆمەڵگە هاندەر و دروستكاری فشار بێت، هاوكات دەڵێت: «وشیاری ژن و رێكخستنی وڵات لە رووی یاسای بەرجەستەبوونی مافی تاك و هاووڵاتی بوونی تەواوە كە رەنگی دابێتەوە لە یاسا و رێسای بەڕێوەبردن و بەوەش هەمووان لە سایەیدا یەكسان دەبین.»
بەپێی دوایین ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژانە 47 هەزار و 700 كچ لە جیەاندا دنیای پڕ لە بەرائەتی خۆیان جێدەەێڵن و واقعێكی سەپێندراو لە كچۆڵەییەكەوە دەیكات بە هاوسەر و دواتر دایك، 700 ملیۆن ئافرەت لە جیەاندا پێش تەمەنی 18 ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە، هاوسەرگیری پێشوەخت لە خێزانە هەژارەكان دوو ئەوەندە و نیوی خێزانە دەوڵەمەندەكانە، لە وڵاتانی نامی رۆژانە 20 هەزار حاڵەتی لە دایكبوونی دایكانی خوار تەمەنی 18 ساڵی تۆمار دەكرێت كە ساڵانە دەگاتە 7 ملیۆن حاڵەت.
یەكێك لە ئامانجەكانی بەیاننامەی هەزارەی نەتەوە یەكگرتووەكان، واتە خیتابی نەتەوە یەكگرتووەكان دوای كۆتاییەاتنی ساڵی 2000 و دەستپێكی سەدەی بیست و یەكەم ئەوە بووە، كە تا ساڵی 2015 هەوڵبدرێت، لە هیچ وڵاتێكی دنیادا ئەو دیاردەیە نەمێنێت كە كچان و كوڕان قۆناخی خوێندنی سەرەتاییان تەواو نەكردبێت، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كە یەكسانی رەگەزی كە بەردی بناخەی پەرەپێدانە لە خوێندنی كچانەوە دەستپێدەكات، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوەیە كە پێویستە كچان و كوڕ ان پێكەوە قۆناخی سەرەتایی تەواو بكەن.


دوای تیپەڕبوونی ساڵانێك بەسەر بەیاننامەی هەزارە، توانراوە رۆژێك بۆ كچان دەستنیشان بكرێت، بەڵام وەك خاتوو ئایزۆبل كۆلی مان دەڵێت: هەتا ئێستاش لە جیەاندا رۆژانە 250 هەزار كچ لەخوار تەمەنی 18 ساڵییەوە بەشوو دەدرێن.
لەلایەكی دیكەوە رێكخراوی یۆنسێفی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان لە بەیاننامەیەكدا لەبارەی بەشوودانی كچانی ژێر 15 ساڵ هۆشداری داوەتەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و داوای كۆتاییەێنان بەو دیاردەیە دەكات. هاوكات ئاشكرای دەكات كە ساڵانە لە جیەاندا 23 ملیۆن كچی ژێر 15 ساڵ بە مێرد دەدرێن. لە بەیاننامەكەی یونسێف (سندووقی منداڵانی نەتەوەیەكگرتووەكان)دا هاتووە: كە لە ئاستی جیەاندا یەك لەسەر سێی ژنانی تەمەن 20 تاكو 24 ساڵانی ئێستا كە دەكاتە 70 ملیۆن كچ، لە تەمەنی ژێر 15 ساڵییەوە ناچاركراون هاوسەرگیری بكەن. سەرەڕای پێشنیازی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ وڵاتان لەساڵی 1994 بۆ سەرخستنی تەمەنی هاوسەرگیری بۆ 18 ساڵ، هێشتا زیاتر لە 50 وڵاتدا هاوسەرگیری منداڵانی ژێر 18 ساڵ یاساییە، كەچی بەەۆی ئەو دیارەدەیە، ساڵانە نزیكەی 50 هەزار ژنی دووگیان لە تەمەنی 15 تا 19 ساڵی لەئاستی جیەاندا گیانیان لەدەست دەدەن.