دۆخی منداڵانی ناوچە دابڕێندراوەكانی كوردستان لەژێر هەڕەشەی دەروونیدایە
November 6, 2017
کۆمەڵایەتی
لێكۆڵینەوەكان دەریانخستووە كە لە ماوەی دەساڵی رابردوو لەو وڵاتانەی كە جەنگیان تێدایە زیاتر لە دوو ملیۆن منداڵ كوژراون و زیاتر لە چوار ملیۆنیان ئاوارە بوون و یەك ملیۆنیان بێ دایك و باوك ماونەتەوە و زیاتر لە دە ملیۆن كەسیش یەكێك لە ئەندامەكانی جەستەیان لەدەستداوە. رفاندن، زیندانیكردن، دەستدرێژی و بینیی گوللەبارانكردنی دایك و باوك و ئەندامانی خێزان هۆكاری سەرەكی شڵەژانی باری دەروونی ئەو منداڵانەن، لە ئێستاشدا دۆخی دەروونیی منداڵانی ئاوارەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بە هۆی دڕندەیی تیرۆریستانی داعش و هێرشی حەشدی شەعبی كە هاوكات بوو لەگەڵ دەستپێكی ساڵی نوێی خوێندن زۆر خراپە و بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵانیش جەخت لەسەر بەدەنگەوەهاتنی بەپەلە بۆ ئەو منداڵانە دەكەن.
سەرەتا سەرۆكی رێكخراوی ئاریانا د. مەیادە محەمەد نەجاڕ سەبارەت بە قەیرانی دەروونی و كۆمەڵایەتی لەلای منداڵانی ئاوارەی جەنگ بەتایبەتی منداڵانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم دەڵێت: «بە درێژایی مێژوو گەلەكەمان رووبەڕووی زۆر قەیران و گرفتی دەروونی بوونەتەوە بە هۆی ئەو رەوشە نالەبارەی كە لە كوردستاندا هەبووە، وەك دەزانین پێشتر ئەم ناوچانە بەتایبەتی شاری كەركووك كە هەمیشە بەدەست رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقەوە تووشی كێشە بووە، بە درێژایی مێژوو منداڵان و ئافرەتانی ئەم ناوچانە رووبەڕووی توندوتیژی جۆراوجۆر بوونەتەوە، هەروەوها لە دوای رووخانی رژێمی پێشوو لەساڵی 2003 و لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقدا سەرجەم هاووڵاتیانی ئەم ناوچانە بەتایبەتی ئافرەتان و منداڵانی ئەم ناوچانە رووبەڕووی تووندوتیژی بوونەتەوە، واتە كۆمەڵكوژی و توندوتیژی یەكێك بووە لەو هەڕەشانەی كە ژیانی ئەم خێزانانەی تووشی زۆر مەترسی كردووە، هەروەها لە دوای هێرشەكانی داعشی تیرۆریستیش جارێكی دی خێزانە كوردەكانی ئەم ناوچانە رووبەڕووی توندوتیژی بوونەوە، ئێستاش لەلایەن حەشدی شەعبیەوە توندوتیژی جۆراوجۆر دژ بە هاووڵاتییانی ئەم ناوچانە بەكاردێت كە بەشێوەی جۆراوجۆر تووشی كێشەی دەروونی و جەستەیی دەبنەوە.» گوتیشی: «من وەك سەرۆكی رێكخراوی ئاریانا پێشتریش یەكێك لە سێكتەرە گرنگەكانی رێكخراوەكەم بۆ چارەسەری دەروونی تەرخان كردووە لەو چوارچێوەیەشدا پرۆژەی پاراستنی خێزان و سەنتەری فریاگوزاری دەروونی بۆ ئافرەتان و پرۆژەی بنیادنانەوەی كەسایەتی بۆ ئەو ئافرەتانەی كە تووشی قەیرانی دەروونی بوون، هەروەها پرۆژەی هاوڕێی منداڵان كە تایبەتە بە منداڵانی ئەو ناوچانەی كە تووشی توندوتیژی بوون. رەنگە لەم حاڵەتدا منداڵان زیاتر سوود لە پرۆژەی هاوڕێی منداڵان وەربگرن كە پرۆژەیەكی هەمەچەشن و فراوانە بۆ چارەسەری قەیرانە دەرونی و كۆمەڵایەتییەكانی منداڵان، بەتایبەتی پرۆژەی هاوڕێی منداڵ یەكێكە لەو پرۆژانەی كە دەبیتە هەنگاوێكی باش بۆ چارەسەری دەروونی منداڵانی ئاوارە و كەمكردنەوەی گرفتە دەروونییەكانیان، چونكە ئەم پرۆژەیە تایبەتە بەگرنگیدان بە منداڵان و پێشخستنی تواناكانیان، ئەم پرۆژەیە كە من ئامادەم كردووە، ئەگەر بودجەیەكی دیاریكراومان بۆ دابین بكرێت، لە زۆر بواردا كاردەكات كە پەیوەست و تایبەتە بە منداڵانی ئاوارە، زیاتر كەمپەكان و ئەو ناوچانە دەگرێتەوە كە ئێستا رزگاركراون لەژێر چنگی داعش، بەڵام دواتر لەلایەن حەشدی شەعبییەوە داگیر كراون .بێگومان پرۆژەی (هاوڕێی منداڵان) پرۆگرامێكی تایبەتە بۆ خزمەتكردنی منداڵ، لەم قۆناغەی ئێستادا دەبێت كاری جددی لەسەر باری دەروونیی ئەو منداڵانە بكرێت كە ئاوارە بوون و تووشی توندوتیژی هاتوون، لەبەر ئەوەی چارەسەركردنی لایەنی دەروونیی منداڵان پێویستی بە كاركردنی زۆر بەرنامەی زۆر هەیە، گرنگە ئەم بەرنامانە بە وردی كاری لەسەر بكرێت و ئەم پرۆژە دەروونییانە لە كەمپەكان جێبەجێ بكرێت .
یەكەم هەنگاوی گرنگ كە دەبێت زوو ئەنجام بدرێت و ئێمە لە چوارچێوەی ئەو پرۆگرامەی كە لە رێكخراوەكەمان نەخشەمان بۆ كێشاوە، هەنگاونانە بۆ چارەسەری دەروونیی منداڵان، ئەویش بە چەند قۆناغێك كە یەكەمیان دەبێت ستافێكی پسپۆڕ چاوپێكەوتن لەگەڵ منداڵەكان ساز بكات و بە بەردەوامی بیانبینێت بۆ ئەوەی لەسەر ئەو بنەمایە كار لەسەر چارەسەری كێشە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكانیان بكات، دوای وردبوونەوەو تێگەیشتن لە كێشەكەی ئەو كات لایەنی دەروونیی ئەو منداڵە دەستنیشان دەكەن، دواتر ئەو ستافە دەروونناسە راپۆرتی خۆیان لەسەر ئەو منداڵە ئامادە بكەن، هەنگاوەكان بە گوێرەی راپۆرتەكەیان رەوانەی تیمێكی تر بكرێت كە بە تیمی دووەم ناسراوە كە پێكهاتووە لە پزیشكێكی دەروونناس و كارمەندێكی تەندروستی و پارێزەرێك و توێژەرێكی كۆمەڵایەتی و توێژەرێكی دەروونی، لێرەدا جیاوازی لە نێوان تیمی یەكەم ئەركی تەنیا دەستنیشانكردنی كەیسە، بەڵام ئەركی تیمی دووەم چارەسەكردنی كەیسەكەیە، بێجگە لەوەی دەبێت پارێزەرەكە لە رووی یاساییەوە راپۆرتێكی پێشكەش بە ناوەندە یاساییەكان بكات و لە رێگەی ریكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە كار لەسەر گەیاندنی ئەو پرسە بە نەتەوە یەكگرتووەكان بكات .بێگومان هەنگاوێكی گرنگی نێو پرۆسەی چارەسەری دەروونی بۆ ئەو منداڵانەی بە هۆی زوڵم و زۆری داعش و حەشدی شەعبییەوە تووشی شڵەژانی دەروونی بوون، دەبیت زۆر بە وردی بكرێت لەلایەن ئەو تیمە پسپۆڕە و دەبیت رۆژانە سەردان بكرێن هو هەوڵی ئەوە بدرێ كە ئەو مندڵانە كێشەكانیان چارەسەر بكرێت. هەروەها دەبێت لە نزیكترین كاتدا كار لەسەر ئەوە بكرێ كە ئەو منداڵانە بۆ خوێندن بگەڕێندرینەوە، چونكە بە گەڕاندنەوەی منداڵان بۆ خۆیندن بەشێكی زۆی كێشەكانیان چارەسەر دەبێت .
مافپەروەر عیماد ئەحمەد سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «بەهۆی ئەو كێشانەی كە لە رابردوو و لە ئێستادا رووبەڕووی هەرێمی كوردستان و ناوچەكە بۆتەوە، ئەمە وایكردووە كۆمەڵێك خێزان دەربەدەر و ئاوارە بن كە لە دۆخێكی خراپدا ژیان بەسەر دەبەن لە رووی ئابووری و نەبوونی شوێنی نیشتەجێ و خۆراكی پێویست، ئەمەش زیاتر كاریگەری خراپی خستۆتە سەر منداڵەكان. بەتایبەتی ژیانێكی ناخۆش بەسەر دەبەن و ئەمەش كاریگەری خراپی كردۆتە سەر باری دەروونیی منداڵەكان بۆیە ئەركی رێكخراوەكانی منداڵانە كەوا هاوكاری ئەو خێزانانە بكەن كە منداڵیان هەیە، بەداخەوە نە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و نە رێكخراوەكانی دیكە كە باسی مافی مرۆڤ و مافی منداڵ دەكەن، وەك پێویست بە ئەركی خۆیان هەڵنەساون بەبەرچاوی ئەوانەوە منداڵانی بێتاوان دەكوژرێن و ئاوارەو دەربەدەر دەكرێن، ئێستا بێگومان ئەركی هەموو دامودەزگاو رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییە هاوكاری ئەو منداڵە بكەن لە ووی ماددی و مەعنەوی، لەبەر ئەو رەوشە ناخۆش و ناجێگیرە زۆربەی خێزانەكان كچەكانیان لە تەمەنێكی بچووك بە شوو دەدەن لەبەر دەست كەوتنی بڕێك پارە، یاخود كار پێكردنی منداڵەكانیان لەسەر شەقامەكان كە زۆر جار تووشی كاری خراپ و نایاسایی دەبنەوە، ئەمەش پێچەوانەی دەقەكانی یاساكانی مافی منداڵانە.
ئیراد مەنوچێهر سان ئەحمەد سەرپەرشتیاری پەروەردەیی - بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی هەڵەبجە، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «بەهۆی ئەو جەنگ و كوشتارەی كە عێراق پێیدا تێپەرێوە، بە درێژایی سەدەی بیستەمی رابردوو تووشمان بووەو لە سەدەی ئێستاشماندا درێژەی هەیە، مێژوویەكی خوێناویمان هەیە، بەداخەوە هەرێمی كوردستانیش بێبەش نەبووە لە ماڵوێرانی و داگیركاری بە هۆی ئەوەی بەشێك بووە لە عێراق و هەرجارە، بە پاساوێك و لەژێر ناوێكدا جینۆساید كراوە و دەكرێت. بە جۆرێك زۆرترین پێشێلكاربەرامبەر بە مافەكانی مرۆڤ لە روانگەی یاسا نێودەوڵەتیەكانەوە ئەنجام دراوە بەرامبەر بەم گەلە قارەمانە، گەورترین زیانیش لەم جەنگانەدا بەر هاووڵاتیانی سڤیل كەوتووه، بەتایبەتی توێژی منداڵان كە تووشی ئاوارە بوون دێن و پێویستە زۆر گرنگییان پێ بدرێت، چونكە منداڵ لە گرانبەهاترین گەنجینەكانی هەموو نەتەوەیەكە. هەر لەم روانگەیەوە پشتیوانی دەروونیی منداڵان بە بەبنەمایەكی سەرەكی دادەنرێت، چونكە منداڵ لەم دۆخەدا رووبەڕووی تاوان و سەرپێچیەكانی جەنگ بوونەتەوە بە شێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. راستەوخۆ وەك رووخانی خانوو و تووشبوون بە دڵەڕاوكێ و كوشتنی كەسانی نزیكیان، ناڕاستەوخۆش وەك بینینی دیمەنەكانی جەنگ لە تیڤییەكان كە زۆرجار سەردەكێشی بۆ ئەوەی ئەم منداڵانە ئارەزووی شەڕەنگێزی تییاندا چەكەرە بكات، بەشێوەیەكی گشتی مەزاجی ئەو منداڵانە تێك دەچێت و ئارەزووی خواردنیان نامێنێت و هەستكردن بە دڵەڕاوكێ بەردەوام وەك سێبەری دێوەزمەیەك بە سەریانەوە دەبێت، بەتایبەتی لە كاتی نووستندا تووشی پشێوی دێن و دواتر سەردەكێشێ بۆ خەمۆكی و خەمباری كە كاردەكاتە سەر بیر و زهنییان. بۆ كومكردنەوەی ئەم ئاسەوارە نێگەتیڤە لەسەر منداڵانی ئاوارە چەند میكانیزمێك هەیە كە دەكرێت لە رێگەیەوە پشتیوانی لەو منداڵانە بكرێت:
1- دابینكردنی كەشێكی پڕ لە دڵنیایی و ئاسایش بۆ منداڵانی ئاوارە لە دۆخەكانی جەنگ، ئەویش لە رێگەی پرۆسەی پەروەردە بە كردنەوەی قوتابخانە دەستەبەجێ لە شوێنێكی شیاودا دوور لە ناوچەی جەنگ و پشێوی.
2- هانی منداڵان بدرێت بۆ ئەوەی چالاكی رۆژانەی خۆیان ئەنجام بدەن، وەك وەرزش و كاری خۆبەخشی لە قوتابخانەدا و چالاكی هونەری بۆ ئەوەی سەرقاڵ بن و دوور بكەونەوە لە بیركردنەوەی نێگەتیڤ.
3- منداڵانی لەم دۆخەدا هان بدرێن بۆ ئەوەی باسی داهاتوو و هیوا و خەونەكانیان بۆ بكرێت لە قوتابخانەكاندا لە رێگەی ئاڵوگۆڕكردنی بیرۆكەكانی بە یارمەتی مامۆستاكانیان بۆ ئەوەی بتوانن بە بێ دڵەڕاوكێ گفتوگۆ بكەن.
4- هانی ئەو منداڵانە بدرێت بەوەی كە منداڵانی دیكەی وەك ئەوان هەیە و ئاوارە بوون و توانیویانە بە سەركەوتوویی ئەو قۆناغانە ببڕن و داهاتووی خۆیان دەستەبەر بكەن لە رێگەی گێڕانەوەی بەسەرهات و چیرۆكەكان.
5- ئەم منداڵانە رابسپێرێن كە چەند كارێكی بچووك لە قوتابخانەدا ئەنجام بدەن بۆ بەهێزكردنی هەست و لێهاتوویی و پشتبەستن بە خود، وەك چالاكیی تەندروستی و پاراستنی سیستەمی قوتابخانە و پارێزگاریكرد لە دارو درختی باخچەی و سەردانیكردنی هاوڕێكانیان كە هاوشێوەی خۆیانن و بە هۆی دۆخی جەنگ ئاوارە بوون.
6- گرنگە ئەو دەستەی مامۆستایانەی كە كاری وانەوتنەوە دەكەن لەم قوتابخانانەدا زانیاری تەواویان پێبدرێت لە سایكۆلۆژیای جەنگ و سروشتی منداڵان دوای جەنگ وێرانكاری ئەو دەرئەنجامەی كە دێتە بەرهەم لەم دۆخەدا بۆ منداڵان، لە رێگەی كردنەوەی خولی راهێنانی تایبەت بە منداڵان لەسەر كاریگەری جەنگ لە رووی دەروونی و كۆمەڵایەتی و جەستەیی و ئەو سەرپێچییانەی كە دەكرێت دژ بە مافەكانی مرۆڤ. ئەمەش یارمەتی مامۆستایان دەدات بۆ ئەوەی بتوانن هاوكاری دەروونیی ئەم منداڵانە بكەن.
7- بەستنی كۆڕ و چاوپێكەوتن لە رێگەی قوتابخانەكان لەگەڵ دایك و باوكی ئەم منداڵانە بۆ ئەوەی رێنماییان پێ بدرێت تایبەت بە منداڵەكانیان لە ژینگەی جەنگ و ئاڵوگۆڕكردنی بێروڕا و شارەزایی و ئەزموون لە نێوانیاندا و هاندانی سەرپەرشتیاری خێزانەكانی ئەو منداڵانە بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی ئەرێنی لەگەڵ منداڵەكانیان بكەن، چونكە منداڵان ناتوانن تێبگەن لەوەی چی دەگوزەرێت لە جیاهاندا، تەنیا هەست بە دڵەڕاوكێ و ترس دەكەن، زۆر جار دەترس لە مردن و جیابوونەوە لە دایك و باوك دەبێتە شۆكی دەروونی بۆ ئەو منداڵانی ئاوارەی جەنگ.
