دانیشتووانی كوردستان بەگشتی و میللەتی كورد بەتایبەتی بە درێژایی مێژوویەكی پڕكارەسات لەلایەن وڵاتانی داگیركەرەوە چەوساوەتەوەو ستەمی لێكراوە، لەم نێوەندەشدا ئافرەتان پشكی شێریان بەركەوتووەو دووجار زوڵمیان لێكراوە، جارێك وەك كوردبوون و جارێكیش وەك ژن بوون، بەڵام خۆشبەختانە لەماوەی چەند ساڵی رابردوو و دوای راپەڕین وەرچەخانێكی گەورە لە ژیانی ئافرەتی كورد روویدا، تەنانەت لە شەڕی رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستانی داعش، ئافرەتانی كورد هاوشانی پێشمەرگە چەكی شەرەفیان كردە شان و وڵاتیان پاراست، ئەمڕۆش لە سایەی ئەو هەلومەرجە زێڕینەی كە بۆ كورد خولقاوە، ئافرەتان خەونی گەورەتر و داخوازی زیاتریان لە دەوڵەتێكی سەربەخۆ هەیە. هەر لەو بارەیەوە لەم راپۆرتەدا ژمارەیەك لە هاووڵاتیان راوسەرنجی خۆیان بۆ گۆڤاری گوڵان دەخەنەڕوو.



سەرەتا تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی یاسایی و پاراستنی مافی مرۆڤ، باسی ئەوە دەكات كە ریفراندۆم، یان گشتپرسی یەكێكە لە ئامرازە سەرەكییەكانی بەدیهێنانی دیموكراتیەت بە بەشداری پێكردنی هاووڵاتیان لە پرۆسەی سیاسی و یاسایی وڵات، دیارە ئەم سیستمەش لەو وڵاتانە پیادە دەكرێت كە ئیرادەیەكی بەهێزیان هەیە بۆ چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراتیەت و هاووڵاتی بوون، چونكە كاتێك هاووڵاتی بە گوێرەی بنەما دەستوورییەكان و یاسا كارپێكراوەكان ئەرك و مافی دیاریكراو بوو، ئەو كات بنەماو بناغەی دیموكراتیەت پتەوتر دەبێت. هاوكات دەڵێت: «هەرێمی كوردستان پاش تێپەڕبوونی سەدەیك لە چەساندنەوەو پێشێلكاری لە سەرجەم مافەكانی و ئەنجامدانی چەندین تاوانی گەورە لەسەر دەستی رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق وەك جینۆساید و كیمیاباران و ئەنفال و گۆڕینی دیمۆگرافیا و هەوڵدان بۆ لە ناوبردنی كەلتوور و زمان و پیرۆزییەكانی بە قۆناغێكی گرنگی راگوزرەردا تێپەڕی، دوای راپەڕینی بەهاری ساڵی 1991 تاوەكو رووخانی رژێمی بەعسی فاشی لە ساڵی 2003 لە دوای ئەم مێژووە هەرێمی كوردستان پابەند بە ناوەرۆكی دەستووری عێراقی ساڵی 2005 لەسەر بنەمای هاوبەش وەكو نەتەوەیەكی سەرەكی لە عێراق هەوڵیدا مافە دەستوورییەكانی خۆی دەستەبەر بكات، بەڵام بە پابەندنەبوونی حكومەتی ناوەند بە بڕگە و مادە دەستوورییەكان و مامەڵەكردنی لەگەڵ هاووڵاتیانی هەرێم وەكو هاووڵاتیی پلە دووی عێراق و بەشداری پێنەكردنی لە زۆربەی پرسە گرنگەكانی وڵات و دواتر بڕینی بودجە و بژێوی هاووڵاتیانی هەرێم و چەندینی دیكە، دەرفەتێكی زێڕین لەبەردەم هەرێمی كوردستان رەخسا، بۆ بوون بە خاوەن دەوڵەت، ئەوەش بە پشتبەستن بە سەرجەم ئەو جاڕنامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییانەیە كە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دەرچووەو باس لە مافی چارەنووس و دیاریكردنی مافی گەلان بۆ سەربەخۆبوون و بوونی كیانێكی سیاسی دەكەن لە رێگەی ئەنجامدانی گشتپرسی (ریفراندۆم)ـەوە. هەڵبەتە لەگەڵ هەموو ئەو نەهامەتییانەی كە رووبەڕووی گەلەكەمان بۆتەوە، ئافرەتان پشكی شێریان بەركەوتوە لە قوربانیدان و ئازارو ئەشكەنجە لە لایەك وەك هاووڵاتییەكی ئەم هەرێمە، لە لایەكی دیكەش وەكو ئافرەت لەسەر بنەمای رەگەز تووشی جۆرەها چەوساندنەوەو پێشێلكاریی مافەكانی بۆتەوە لە رووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و هەموو لایەنەكانی دیكەوە، چونكە مێژووی ئافرەتی كورد مێژوویەكی دەوڵەمەندە بە خەبات و هەوڵدان بۆ رزگاربوون لە چەوساندنەوەو كۆیلایەتی و شانبەشانی پیاوان لەسەردەمی شاخ و پێشمەرگایەتی پاشان بەشداریكردن لە پرۆسەی خۆبەڕێوەبردنی حكومەت لەسەرجەم جومگەكان، كە ئەم هەنگاوەش فاكتەرێكی باش بوو بۆ دەرخستنی تواناكانی ئافرەتان لەم ماوەیەی حوكمڕانیدا. بێگومان لەگەڵ پرسی سەربەخۆبوون و دروستبوونی دەوڵەت ئافرەتان بە شێوەیەكی باشتر و زۆر گونجاوتر لە بەدەستهێنانی مافەكانیان دەستیان واڵاتر دەبێت، چونكە بە دروستبوونی دەوڵەت حكومەت دەتوانێت بە بێ بوونی هیچ كۆت و بەندێك پەسەندی هەموو ئەو رێككەوتننامەو پڕۆتۆكۆڵانە بكات كە لە بەرژەوەندی ئافرەتاندایە، بەتایبەتیش رێككەوتنامەی (سیداو) و لابردنی ئەو پارێزییەی كە عێراق هەیەتی لەسەر ناوەڕۆكی رێككەوتنامەكە، جگە لەوەش كاركردن بەسەرجەم ئەو یاسا عێراقییانەی كە لە ئێستادا كاری پێدەكرێت، پێشێلكارییەكی زۆری مافەكانی ئافرەتی تێدایە، هەرچەندە هەنگاوی باش نراوە لەم رووەوە، بەڵام بە رەتكردنەوەی یەكجاری یاساكە ئافرەتان سوودمەندترو ماف پارێزراوتر دەبن، لە لایەكی تریشەوە بە رەخساندنی دەرفەتی یەكسان لە كاردا ئافرەتان دەتوانن لە جومگە سەرەكییەكان و پێگەی بڕیاردان شوێنی خۆیان بكەنەوەو ئەو بڕیار و سیاسەتانەی كە لە بەرژەوەندیی مافەكانیانە پەسەندی بكەن، لە هەمان كات بە بوونی چەندین كەناڵی دیپلۆماسی و نوێنەرایەتیكردن، ئافرەتی كورد دەتوانێت ئەزموونێكی باش و سەركەوتوو نیشان بدات، چونكە دەوڵەتی كوردستان دەبێتە ئەندامێكی سەرەكیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.


د. حوسێن خان دەلۆ مامۆستای زانكۆیە و وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئێمەی كورد ساڵەهای ساڵە بە دەست داگیركردنی وڵاتەكەمانەوە دەناڵێنین و لە سایەی حكومەتێكی داگیركەری وەكو عێراق هەمیشە وەكو هاووڵاتی پلە دوو سەیر كراوین، لەم نێوەندەشدا زۆرجار ئافرەت بۆتە پلە سێ و مافەكانی زیاتر زەوتكراون، تەنانەت ئەوە لە شیعری شاعیرانیش رەنگی داوەتەوەو هێمنی شاغیر دەڵێ: (تەماشاكەن بە دەستی دیلێكەوە دیلم)، واتا پێگەی ئافرەت هەمیشە لە پێگەی پیاو نزمتر بووە، هەرچەندە ئێستا بەهۆی ئەو رەوشەی دوای راپەڕین و بەهۆی پێداگریی ئافرەتان بۆ سەندنەوەی مافە زەوتكراوەكانیان بارودۆخەكە لە جاران زۆر باشتر بووە، بێگومان دوای ئەوەی دەبینە خاوەن دەوڵەت تێكڕای تاكەكانی كۆمەڵگە ماف و ئازادییەكانمان زیاتر دەبێت، سەربەخۆبوونی كوردستانیش یەكێكە لەو هەلانەی كە رەوشی ئافرەت بەرەو باشتر دەبات.


پەرلەمانتار حەیات مەجید، رایوایە «مەبەست لە گەڕانەوەی شكۆی ئافرەت پاراستنی ئافرەتە لەچوارچێوەی یاساو دەستووری وڵاتدا، لە چوارچێوەی كاری خۆیان لە یاسادانان، لە حوكمڕانی و لە كاری رێكخراوەیی و لەهەموو سێكتەرو بوارەكانی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە، تەنانەت پاراستنی گەورەیی و شكۆی ئافرەت لە شوێنی كاركردنیدا، ئەویش بە چوونی ئافرەت بۆ ناوەندەكانی بڕیار و بڕیارسازی.» هاوكات دەڵێت: «رێژەی پێشوەچوونی ئافرەت تا رادەیەك باشە، بەڵام لە ئاست داخوازیی ئێمەدا نییە، بەڵام كاتێك سەربەخۆ دەبین و دەبین بە خاوەن دەوڵەت، ئەوكات سیستمی حوكمڕانی جیاواز دەبێت لەم هەرێمەو دەرفەتەكان زیاتر دەبن، لە كاتێكدا ئەمڕۆ ئافرەتان لە هەندێ پۆست پەراوێز خراون، یان رێژەی بەشداری پێكردنیان زۆر زۆر كەمە، هاوكات رێژەی بەشداریكردنیان لە پەرلەمان بەپێی یاسا و دەستووری عێراق و بەپێی رەشنووسی دەستووری هەرێم 30%ـە، بەڵام دەكرێ خوازیاری ئەوە بین لە دوای بوون بە خاوەن دەوڵەت، ئەو رێژەیە بە هەوڵی خودی ئافرەتان لە حكومەت و پەرلەمانیش زیاتر بێت، واتا ئێمەی ئافرەت پێویستە بە هەموو چین و توێژێكمانەوە لە دەوڵەتی كوردیدا جێ پەنجەی خۆمان بنەخشێنین و كاریگەری خۆمان بچەسپێنین و داوای ئەو مافانە بكەین كە وەكو هەرێمێك بە ئافرەت نەدرابوون، ئەوەش هەوڵی جددی خودی ئافرەتانی پێویستە، لە قۆناغی داهاتووداو لە قۆناغی دەوڵەتسازی و دەوڵەتداری و بوونی سیستمێكی تەندروستيش داوای مافە زەوتكراوەكانمان دەكەین، بە حوكمی ئەوەی لە دروستبوونی ئەو دەوڵەتە رۆڵی كارامان هەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە لە قاڵبی گلەییكردن دەربچین و بۆ خواستەكانمان هەنگاوی بە كردار هەڵبگرین.»