دوای ئەوەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی باشووری كوردستان، لە بڕیارێكی مێژووییدا رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆییان دەستنیشان كرد، لە ئێستادا هەموو پێكهاتەكانی كوردستان لە كەشێكی ئازاد و چارەنووسسازدا خۆیان بۆ چوونە بەردەم سندوقەكانی دەنگدان ئامادە دەكەن، بۆ ئەوەی ببن بە خاوەن دەوڵەت و شوناسی خۆیان لە بندەستی و كۆیلەیەتی و ستەمدیدەیی بۆ سەربەستی و سەرفرازی بگۆڕن، ئافرەتانی كوردستانیش بە ئایین و نەتەوەی جیاوازەوە، وەك مێژووی درەوشاوەی رابردوویان، جارێكی دی شان بە شانی پیاوان لەم گشتپرسییەدا بەشداری دەكەن، بۆ ئەوەی سەروەریی خۆیان و وڵاتیان مسۆگەر بكەن. لێرەشدا ئافرەتانی نیشتمانپەروەر راوبۆچوونی خۆیان لە بارەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بۆ گۆڤاری گوڵان دەخەنەڕوو.

د. مەیادە نەجاڕ سەرۆكی رێكخراوی ئاریانا بۆ پێگەیاندنی ئافرەتان، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ریفراندۆم تاكە هەنگاوی یاساییە بۆ بنیادنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ و پرسێكی چارەنووسسازە كە ساڵانێكی زۆرە كورد چاوەڕوانی دەكات.» هەر لەوبارەیەوە بەمجۆرە رای خۆی دەردەبڕێت: «ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە كاتێك سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەڕێز مسعود بارزانی لەپەیامێكی مێژووییدا ئەم هەنگاوەی راگەیاند، سەرجەم چین و توێژەكان بەگشت رەنگ و دەنگە جیاوازەكان و بە هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی هەرێمەوە پشتگیری ریفراندۆمیان كرد، چونكە هەمووان گەیشتوونەتە ئەو راستییەی كە جیابوونەوە لەعێراق باشترین رێگەیە بۆ بنیادنانی دەوڵەتێكی ئارام و خۆشگوزەران لەناوچەكەدا، وەك دەوترێت عێراق دەوڵەتێكە تەنیا بە روخسار ماوەو سەرجەم دامودەزگاكانی لەبەریەك هەڵوەشاوە، هەم لە رووی یاسایی و هەم لە رووی ئەمنی و سەربازی، لە رووی ئابووریشەوە هەرەسی هێناوە، مەزهەبگەرایی بووەتە ئەولەوییەت و بەهەموو شێوەیەكیش مافەكانی كورد و دەستووری نوێی عێراقیش پێشێل كراوە. بۆیە كورد دەبێت خۆی لەو نەهامەتییانە دەرباز بكات، ئەوەی جێگەی سەرنجە رۆڵی ئافرەتانە لەم پرسەدا كە زۆر كاریگەر و گرنگە، ئافرەتان پێش هەموو كەس دەبێت پشتگیری ریفراندۆم بكەن، چونكە ئافرەتانی كورد لە هەموو قۆناغە جیاوازەكانی خەباتی نەتەوەییدا رۆڵی كاریگەریان لەگشت كایە جیاوازەكاندا گێڕاوە، لەهەموو شۆڕشەكاندا لەسەنگەری خەباتی نەتەوەیی بەشدار بوون، لە شاخ پێشمەرگەبوون و لە شاریش لەخەباتی نهێنیدا رۆڵی سەرمەشقیان هەبووە، چەندان شەهیدیان پێشكەش كردووە، دیارترینان شەهید (لەیلا قاسم)ـە كە نموونەیەكە لە مێژووی خەباتی ئافرەتان لە گشت وڵاتانی رۆژهەڵات و جیهاندا. لە ئێستاشدا پێویستە هەموو ئافرەتان سەرەڕای جیاوازیی ئایدیای سیاسییان پشتگیری ریفراندۆم بكەن، چونكە ریفراندۆم گرنگییەكی زۆری بۆ ئێستاو نەوەكانی ئایندەمان هەیەو پرسێكی چارەنووسسازەو كاریگەرییەكی زۆر گەورەی لەسەر شوناسی نەتەوەییمان دەبێت،ریفراندۆم دەمانكات بە خاوەن دەوڵەت و چیدی پەلاماردانی كورد وەك «كێشەی ناوخۆیی عێراق» سەیر ناكرێت و دەیان وڵاتی گەورەی جیهان پشتیوانیمان دەكەن و پێشێلكردنی سنوورمان لە هیچ هێز و دەوڵەتێك قبووڵ ناكەن.

ئەمرۆ ئافرەتان لە گشت پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەدا، بوونەتە كاراكتەرێكی سەرەكی لە هەرێمی كوردستان هەر لە سێكتەرەكانی كارگێڕییەوە تا دەگاتە پۆستە سیاسییەكان و تادەگاتە سێكتەری ئابووری و تەنانەت ئافرەتان لە سەركردایەتی پارتە سیاسییەكانیشدا رۆڵی بەرچاویان هەیە. واتا لە هەرێمی كوردستان ئافرەتان رۆڵێكی گرنگیان لە پرسی نەتەوەییدا .»


د. مەیادە نەجاڕ لە درێژەی بۆچوونەكانیدا لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە لەم دۆخە هەستیارەدا ئافرەتان دەبێت چی بكەن؟ دەڵێت: «ئافرەتان بەگشتی و ئافرەتانی میدیاكار و چالاكانی كۆمەڵی مەدەنی بەتایبەتی دەتوانن هەڵمەتی هۆشیاری بۆ گشت كۆمەڵگە دەست پێبكەن بە هاندانیان بۆ بەشداریكردن و پشتگیریكردنیان لە پرۆسەی ریفراندۆم، واتە دەبێت هانی گشت كۆمەڵگە بدەین بە هەردوو رەگەزەوە بۆ پشتگیری لە ریفراندۆم، هەروەها دەبێت هەمووان ئەوە بزانن لەكاتی بەڕێوەچوونی ریفراندۆمدا یاسا نێودەوڵەتییەكان عێراق ناچاردەكات كە ملكەچی ریفراندۆمەكەی هەرێمی كوردستان بێت، چونكە عێراق پابەندە بە یاسای نێودەوڵەتی و رێككەوتننامەو پەیماننامە نێودەوڵەتی و كارنامەی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، واتە عێراق ئەندامە لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەسەری مەرجدار دەبێت كە ملكەچی داواكاریی خەڵكی هەرێمی كوردستان بێت، هیچ دەقێكی یاساییش نییە جەخت لە یەكپارچەیی عێراق بكاتەوە، تەنانەت لە دەستووری عێراقدا هیچ دەقێكی ناچاری بۆ یەكێتی و یەكپارچەیی خاكی عێراق نەهاتووە، بەڵكو ئەوە لە دیباجەی دەستووردا هاتووە، كە پابەندبوون بەم دەستوورەوە یەكێتی خاكی عێراق دەپارێزێت. لەئێستادا حكومەتی عێراق دەستووری پێشێل كردووە، كەواتە ناتوانێت باس لە یەكپارچەی خاكی عێراق بكات، بێجگە لەوەی كە لە كۆتایی دیباجەی دەستووری هەمیشەیی ساڵی (2005)ی عێراقدا هاتووە: «پێكهاتەو لایەنەكان بە ئارەزوومەندانە چارەنووسی خۆیان بە عێراقەوە گرێداوە»، ئەم دەقە یاساییە ئەو هەلەش دەرەخسێنێت كە هەرێم بە ئارەزوومەندانە لە عێراق جیا ببێتەوە، واتا دەستووری عێراق خۆی رێگە بە سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان دەدات، بۆیە دەبێت هەموومان بە یەك دەنگ بە ئافرەت و پیاو و منداڵ و گەنج و بەساڵاچوو، بەگشت پێكهاتە جیاوازەكانەوە ئەم هەلە لەدەست نەدەین و بە (بەڵێ) سەربەخۆیی بۆ خۆمان دەستەبەر بكەین و ئایندەیەكی گەش بۆ نەوەی داهاتوومان دروست بكەین.»

پەلەمانتار ئاواز حەمید ئەفەندی، ئەندامی پەرلەمانی كوردستانەو سەبارەت بە هەمان پرس رایوایە: «كاتی ئەوە هاتووە هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە رۆڵی خۆیان لەمەیدانی چارەنووسی كوردایەتی بگێڕن، كوردیش هەرگیز شەڕخواز نەبووەو بەناچاری نەبێت رووی لە گۆڕەپانی شەڕ نەكردووە، ئێستاش لە قۆناخێكی نوێداین كە درێژەی هەمان رێبازی پیرۆزە، ئەمجارەش دەخوازین بە ئاشتەوایی مافی زەوتكراومان لە رێگەی ریفراندۆمەوە وەربگرینەوە، بۆ ئەوەش پێویستمان بە بەرپرسیاریەتی و هەڵمەتی ژیرانەی ئافرەتان هەیە كە شان بە شانی پیاوان بەرەو سەركەوتن هەنگاو بنێین و بڕیار لە سەر دامەزراندنی دەوڵەت و سەربەخۆیی كوردستان بدەین.

كچان و دایكانی كورد، ئەو كەسانەن كە فیداكارییان لە مێژووی كوردایەتیدا دەرەشاوەیە و شانازییان پێوە دەكرێت، ئێستاش ئەو كاتەیە كە جارێكی دیكە داستانێكی نوێ لە قارەمانییان لە مێژوودا تۆمار بكرێت. ئێمە بەرەو بەدیهاتنی ئامانجی دێرینەمان دەڕۆین. دوژمنان و ناحەزانی كورد دەیانەوێت ئەو خەونەی سەدان هەزار قوربانی بۆ دراوە، بیشێوێنن، بەڵام ساڵانی سەخت و پڕ لە نەهامەتی و نەبوونی و تەنیایی دایكانی كورد كە تەنانەت رۆڵی باوكیشیان گێڕاوە، ئیرادەی بەهێزتر كردووین بۆ ئەوەی لە مەیدانی خەبات بۆ هێنانەدی خەونی شەهیدانی سەربەخۆیی بەردەوام بین و بڕیاری دامەزراندی دەوڵەتی كوردستان بدەین.»


سنۆبەر سابیر ئەندامی دەستەی رێكخراوە جەماوەری و پیشەییەكان، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «گشتپرسی (ریفراندۆم) پرۆسەیەكی دیموكراسییە بە ئامانجی وەرگرتنی رای تاك بە تاكی كۆمەڵگە لە هەر وڵاتێك، یان هەرێمێك كە ئەمەش دیاردەیەكی شارستانی و دیموكراسی و بە هەندوەرگرتنی رای هاووڵاتیانە بۆ ئەوەی بە رێگایەكی ئاشتییانە و دیموكراسییانە لە سەر بابەتێكی یاسایی، دەستووری، ئابووری و كۆمەڵایەتی، یان هەر بوارێكی گشتگیر و چارەنووسساز خاوەنی دەنگ و ئیرادەی خۆیان بن.» هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «ریفراندۆم مێژوویەكی دوور و درێژی هەیەو وشەیەكی تازە نییە كە لەم دواییەدا هاتبێتە نێو فەرهەنگی نوێی وڵاتان، بەڵكو پرۆسەیەكی دیموكراسیی لەمێژینەیە كە لە چەندین وڵات كاری پێ كراوە. لە وڵاتانی پێشكەوتوو زۆرترین ژمارەی راپرسی و گشتپرسی ئەنجام دەدرێت، بۆ ئەوەی بەپێی خواست و بەرژەوەندییەكانی تاك لەو وڵاتانەدا، بڕیار لەسەر بابەتێك بدرێت كە راستەوخۆ پەیوەندی بە ژیان و گوزەرانی هەموو پێكهاتەكانیەوە هەیە. لە هەرێمی كوردستانیش ساڵانێكە خاوەن كیان و پەرلەمان و حكومەتین و تا رادەیەك موئەسەساتین و كوردستانییان شارەزاییان لە سەر هەڵبژاردن و مافی دەنگدانی خۆیان هەیە، ئێستاش كە گەیشتووینەتە قۆناخێكی هەستیار و چارەنووسساز پێویستە ئەو مافە بەكار بهێنین و بڕیار لە سەر چارەنووسی خۆمان و رزگاری یەكجارەكیمان بدەین، بۆ ئەوەی چیتر نەبینە پاشكۆی وڵاتێكی وەك عێراق كە سنوور و سیادەی پارێزراو نییە، لەگەڵ ئەوەشدا مەزهەبگەرایی بەتەواوی ئەم وڵاتەی داڕووخاندووە، لە رابردووش جگە لە بە عەرەبكردنی كورد (تعریب) و گواستنەوەی زۆرەملێی كورد (ترحیل) و كۆكوژی و كیمیاباران سووتاندنی هەزاران گوند و ئاوارەیی و زیندەبەچاڵكردن و ئەنفالكردن، هیچی باشمان لەدەسەڵاتی ئەو عێراقە نەبینیوە. ئێستا كاتی ئەوە هاتووەو زەمینە رەخساوە بۆ ئەوەی لە ژێر دەسەڵاتی عێراقێكی داڕووخاوی مەزهەبگەرای بێ ئیرادەی سیاسی رزگارمان بێت، كە سەرەڕای ئەوەی دەوڵەتێكی شكستخواردووە، بەردەوام هەڕەشە لە دەستكەوتەكانی كورد دەكات. با چیتر پاشكۆی ئەو وڵاتە نەبین كە زمان و كەلتوور و مێژوومان زۆر لە یەك جیاوازە، بە سوودوەرگرتن لەم هەلەی كە ئێستا لە ناوچەكە بۆ كورد رەخساوە، زەمینە زۆر لەبارە بۆ ئەوەی لە رێگای ریفراندۆمەوە ببینە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ كە لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا پارێزراو بێت و چیتر رووبەڕووی ئەو هەموو نەهامەتی و پێشێلكارییانە نەبینەوە، كە حوكمڕانیی بەغدا تووشی كردووین .»