سەرەڕای ئاشنابوونی ئافرەتان بە ئەرك و مافەكانیان و بوونی چەندین یاسای ژنپارێزی، كەچی فشارە كۆمەڵایەتی و نەریتییەكان لەسەر ئافرەتان وایكردووە، زۆر جار پەنا بۆ هەڵەترین رێكاری خۆدەربازكردن بەرن، كە ئەویش خۆلەناوبردن و خۆسووتاندنە، ئەوەش لە كاتێكدا كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2007ـەوە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتانی دامەزراندووە، كە چەندین بەڕێوەبەرایەتی و زیاتر 30 نووسینگە و سەنتەری راوێژكاری خێزانی لەخۆ دەگرێت، ژمارەیەك هۆبەش لەكەمپی پەنابەران كراونەتەوە، كە كار لەسەر نەهێشتنی توندوتیژی خێزانی دەكەن، بەڵام ئامارەكانی خۆكوشتن، باسی ئەو زەروورەتە دەكات كە نەهێشتنی دیاردەی خۆكوشتن، پلان و كاری جددیتری پێویستەو حكومەت و میدیا و تاك بە تاكی هاووڵاتی دەبێت كاری بەپەلە و چڕتر بۆ رێگری لەو دیاردە نەگریسە بكەن. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راو بۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.

سەرەتا نووسەر ئەحمەد عارف سەبارەت بە خۆكوشتنی ئافرەت لە كوردستان بەمجۆرەی رای خۆی دەردەبڕێت: «تێڕوانینی ژن لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ ئەویتر جیاوازە، هەم لە رووی كەلتوور و دابونەریتی كۆمەڵایەتی، هەمیش لە رووی یاسا و رێسایەك كە كۆمەڵگە كاری لەسەر دەكات. ئێمەی كورد بەو حوكمەی تا ئەمڕۆش خاوەنی كیانی سیاسی و ئابووریی سەربەخۆی خۆمان نین، نەمانتوانیوە بە یەكسانی كارەكانی ژیان رێكبخەین و وەك چۆن ئازادیمان بۆ پیاوان فەراهەم كردووە، لانیكەم بەوەی خۆیان خاوەنی عەقڵ و بۆچوونی خۆیان بن و ئازادانە مافەكانیان دەستەبەر بكەن و مافە زەوتكراوەكانیشیان بستێننەوە، بەداخەوە بۆ ژن ئەم ئازادییەمان بە رەوا نەبینیوە. دیارە لە وڵاتێكی وەهادا سەركێشیش دەبێت و سزاكەی بۆ ئافرەتی ئێمە كوشتن بە هەقی خاوێنكردنەوەی شەرەف دەبێت. باشە ئەگەر تەرازووەكە هێندە لاسەنگ بێت كاردانەوەی ئافرەت چی دەبێت بەر لەوەی لەلایەن نێرینەكان بكوژرێت، ئەو خودكوژی دەكات، بەداخەوە ژنی كورد هێشتا قوناخی خۆبەخشی و خۆفەرامۆشكردنی تێنەپەڕاندووە و بیری لەوە نەكردۆتەوە زوو نەكەوێتە داوی تەسلیمبوون و دواتریش خوی بكات بە قوربانییەكی شكستخواردوو. من لە سیاسەت و ئیدارە و ماڵداریشدا ئافرەتی كوردم لاواز دێنە پێش چاوان، چونكە شانازی بە مێینەیی خویانەوە ناكەن. دیارە خۆسووتاندنی ژنان دوو هۆی سەرەكی لەپشتە، یەكەم و سەرەكیترین هۆكار دەسەڵاتی توند و لەخۆباییانەی پیاوانە كە ناتوانن ژن بە بەشێكی خۆیان و وەك خۆی قبووڵ بكەن، دووەمیشیان خەتای ژن خۆیانە كە نەیانتوانیوە تا ئێستاكە خاوەنی ناسنامەی مرۆڤانەی خۆیان بن. بەڵام بەگشتی خۆسووتاندنی ژن یان پیاو كارێكی بە تەواوی ترسنۆكییە و لە بارێكی دیكەشدا تۆڵە لە خۆكردنەوەیە لە كارێك كە نەیتوانیوە مرۆڤبوونی خۆی بۆ دەوروبەری بسەلمێنێ، بە رای من چارەسەر بۆ ئەم واقیعە تاڵەی خۆكوشتن و خۆسووتاندن گەڕانەوەیە بۆ پەروەردەو ئەكتیڤكردنی عەقڵی تاك، هەڵبەت لەگەڵ گەشەی كۆمەڵگەدا ئەم جۆرە دیاردانەش ون دەبن.»
رووناك شێخ سدیق، سەرپەرشتیاری پەروەردەییە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «كۆمەڵگە لە خێزان پێك دێت، خێزانیش لە تاك، پێگەیاندنی تاكیش جیاوازە لە خێزانێكەوە بۆ خێزانێكی دیكە، زۆربەی خێزانەكان زۆر سەردەمییانە منداڵەكانیان پەروەردە دەكەن، بەڵام هەندێ خێزان بە هۆی كەمتەرخەمی و ناوشیاری ناتوانن منداڵەكانیان باش پەروەردە بكەن، ئەمەش كاردەكاتە سەر ئەوەی كە تاكێكی شەڕانگێز دروست بێت، تاكی واش كاتێك خێزان دروست دەكات، هەمان شێواز كە خۆی چۆن پەروەردە كراوە، بەرامبەر هاوسەری پیادە دەكات و بەردەوام لە شەڕو ئاژاوەدا دەبن، لەكۆتاییشدا ئەو ئافرەتە ناتوانێت بەو شێوەیە بمێنێتەوە، ناچار پەنا بۆ هەڵەترین بڕبار دەبات، كە خۆكوشتن یان خۆسووتاندنە. پاڵنەری زیادبوونی هەڵچوونە دەروونییەكان لە كاتی شەڕ و ناكۆكیی خێزانیدا زۆرە، ئافرەتان ئەگەر دان بە خۆیاندا نەگرن و هەست بە سەر عەقڵ و جەستەیاندا زاڵ نەبێت، ئەوا تووشی ئەو كارە ناهەموارە دەبن كە خۆسووتاندنە، لەوانەشە هەندێ ئافرەت تووشی نەخوشی دەروونی دەبن، لەوانە خەمۆكی كە لە هەموو دڵتەنگییەك هەوڵی خوكوشتن دەدەن، هەروەها پاڵنەری فسیۆلۆژی كە ئەمیش كار دەكاتە سەر تێكچوونی هۆرمۆنەكانی ناو خوێنی مرۆڤەكان و لەهەموو مرۆڤێكدا دوو جۆر هۆرمۆن هەیە، هۆرمۆنی دڵخوشكەر و هۆرمۆنی دڵتەنگی، كە لەكاتی باری نائاساییدا هۆرمۆنی دووەم زیاد دەبێت و كاردەكاتە سەر تێكچوونی باری دەروونیی ئافرتەكە كە لە چەند فاكتەرێكدا كۆدەكرێنەوە، لەوانە:
1-كێشەی پیاو لەگەڵ ژن، لێك تێنەگەیشتنی كەسەكانی ناو خێزان بۆ نموونە بووك لەگەڵ خەسووـ
2-خیانەتی زەوجی كە زورجار هەندێ خێزان بەهۆی نەریت یان منداڵ، قبووڵی دەكەن و ناتوانن لێك جیاببنەوە.
3-كێشەی ئابووری، كە كێشەیەكی گەورەی خێزانی كەمدەرامەتەو راستەخۆ كاریگەری لە سەر ژیان و باری دەروونییان هەیە.
4-بەكارهێنانی وشەی نەشیاو، كە ناو و ناتۆرەی نەشاز بە خێزانی دەڵێت و ئەوەش جۆرێكە لە توندوتیژیی زارەكی.
5- لێدانی ئافرەتان لەلایەن پیاوانەوە.
هێمن فەرید چالاكی كۆمەڵگەی مەدەنییە و سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «لە هەموو دنیا ئەوانەی خۆیان دەكوژن تەمەنیان لەنێوان 16 تا 35 ساڵیدایە، لەو تەمەنیشدا كەسی خۆكوژ بە زۆرینە نەیتوانیوە خوێندنەویەكی تەندروست بۆ ژیان بكات و وا سەیری ژیانی كردووە كە تەنیا بریتییە لە خۆشی و ناخۆشی تیدا نییە، ئەوەش هۆكارێكە بۆ بیزاربوون لە ژیان و ململانێ نەكردن لەگەڵ كێشەكان، هۆكارێكی دیكە، بێهێزی و بێتوانایی ئەو كەسەیە كە ناتوانێت كێبڕكێ لەگەڵ ویست و ئارەزووەكانی خۆی بكات، هەروەها جیاوازیی چینایەتی هۆكارێكی دیكەی خودكوژییە، لە كۆمەڵگە دواكەوتووە دیكتاتۆرییەكان كە جیاوازی لەنێوان تاكەكان بە زەقی هەستی پێدەكرێت، تاكی بەهێز و خاوەن متمانە بە خۆبوون رێژەیان كەمە، ئاستی نزمی رۆشنبیریی تاكیش كاریگەری راستەوخۆی لەسەر خۆكوشتن هەیە. هەروەها لەو وڵاتانەی ئاسایش بەرقەرار نییە، خوكوشتن بە رێژەیەكی بەرز روو لەو وڵاتە دەكات .»
هێمن فەرید جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لە زۆربەی وڵاتە پێشكەوتووە دیموكراتییەكان رێژەی خۆكوشتن ئەوەندە كەمی كردووە، تا وای لێهاتووە رێژەكەی بەرەوە نەمان بچێت، ئەوەش بە هەنگاوی جددی و كار و چالاكیی هەمە لایەن مسۆگەر بووە، واتە پڕۆگرامی تایبەت بەتوانا مرۆییەكان و گەشەپێدانی مرۆیی، بەتایبەت پڕۆگرامی تایبەت لە قوتابخانەكان بۆ ناسینی ئەرك و مافەكانی تاك بۆ نەهێشتن یان كەمكردنەوەی تاوانی خۆكوشتن زۆر كاریگەرن، ئارامیی لایەنی ئاسایشی نەتەوەییش هۆكارێكی زۆر كاریگەرە كە تاك هەست بە ئارامی دەكات لەو وڵاتەی تێدا ژیانی خۆی بەسەر دەبات. هەروەها جیاوازیی رەگەزی و نەبوونی دادپەروەری كۆمەڵایەتی لە هەموو ئاستەكان، واتە پشتیوانیی یاسا بۆ هەموو كەسێك بەبێ جیاوازی، هەروەها بوونی كێشەی خۆراك و پێداویستییە سەرەتاییەكان و بژێوی ژیان و هاوسەنگیی مووچە لەگەڵ بازاڕ، لە هۆكارەكانی بڕیاردانی تاوانی خۆكوشتنن، ئارامیی دەروونی و كردنەوەی قوتابخانەو پەیمانگاو كۆمەڵگەی پزیشكی تایبەت بە ئارامیی دەروونی و چارەسەری نەخۆشییە دەرونییەكان، كردنەوی ڕێكخراوی تایبەت بە نەخوشییە دەرونییەكان بە خۆبەخشی و بە خۆڕایی تا هەموو كەسێك بتوانێت بەخۆڕایی كێشەی دەروونی خۆی چارەسەر بكات، دەكرێ وەك رێكارێكی رێگری لە تاوانی خۆكوشتن و خۆسووتاندن دەستنیشان بكرێن.
ژیان عەبدوڵا وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی و دەروونناس، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «ئەو كەسانەی بیر لەخۆكوشتن دەكەنەوە، بەشێوەیەكی راستەقینە هەست دەكەن كە ئەوان بەزیون، یان بە كێشە جەستەیی و رۆحی و كێشەكانی دیكەی ژیانیان گیرۆدەن، بە رادەیەك كە مردن بە تاكە چارەسەر دەزانن كە لەتوانایاندا بێت، ئەوەش ئەو پەڕی ناهوشیارییە، لە بەر ئەوەی كێشەكانیان لەلای كەسانی دیكە بەو شێوەیە نییەو چارەسەركردنی زۆر ئاسانترە، بەڵام ئەوانەی پەنا بۆ خۆكوشتن دەبەن، هەست دەكەن چیتر بەرگەی كێشەكانیان ناگرن و بە هەڵە لەوە خۆیان دڵنیا دەكەنەوە كە رۆژێك لە رۆژان ژیانیان خۆش نابێت، یاخود بەبێ ئازار ناتوانن بژین.»
ئەو دەروونناسە هۆكارەكانی خۆكوشتن، زیاتر بە كۆتاییهاتنی پەیوەندیی خۆشەویستی و تێكچوونی شیرازەی خێزانییەوە گرێ دەدات و نموونە بەوە دەهێنێتەوە كە «كاتێك ناكۆكییەكی توند لەگەڵ خۆشەویستدا دروست دەبێت، یاخود لەدوای تەڵاق، یان مردنی هاوسەر، یان منداڵ، یان دایك و باوك، یاخود لەدەستدانی كار و سەرنەكەوتن لە بەجێگەیاندنی ئەركێكی دیاریكراو، یاخود هەڕەشەكردن لە كەرامەت و نامووس و ئابڕوو، ئەم شتانە ئافرەتی بێ ئیرادە تووشی بڕیاری هەڵە دەكات، كە خراپترینیان خۆسووتاندن یان خۆكوشتنە.» هاوكات دەڵێت: «زۆربەی زۆری ئەو كەسانەی لە رووداوی خۆكوشتن رزگاركراون، پەشیمانن، بە تایبەتی كە جوانیی روخسار و لەشولاریان دەشێوێت، بە جۆرێك كە ناچار دەبن گۆشەگیر بن و چیدی نەتوانن تێكەڵی كۆمەڵگە ببنەوە، بۆیە بە هەموو لۆژیك و فەلسەفە و عەقڵ و فكرێك و لە ژێر هەر بیانوویەكدا پەنابردن بۆ خۆسووتاندن و خۆكوشتن كارێكی نەشیاو و ناڕەوا و دوور لە شەریعەت و ئایین و بەها كۆمەڵایەتییەكانە».
لە كۆتاییدا پێویستە لە رووی یاساییەوە چاوێك بە تاوانی خۆكوشتندا بخشێنینەوە. بەپێی ماددەی (408) لەیاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111)ی ساڵی (1969) هەمواركراو، سزا دیاریكراوە بۆ ئەو كەسەی هانی كەسێ دەدات لەسەر خۆكوشتن:
1-سزا دەدرێت بە بەندكردنی ماوەیەك زیاتر نەبێت لە حەوت ساڵ هەر كەسێك كەسێك هان بدات، یاخود یارمەتی بدات بە هەر رێگایەك لەسەر خۆكوشتن، یاخود ببێتە هۆكاری ئەگەر هاتوو خۆكوشتن لەسەر ئەم هاندانە رووبدات، ئەگەر حاڵەتەكە لەدەستپێكردن رابوەستێت، سزاكە دەبێتە حەپسكردن.
2-ئەگەر ئەو كەسەی خۆی كوشتووە تەمەنی هەژدە ساڵی تەواو نەكردبێت، یاخود هەست و ویستی ناتەواو بێت بە هەلومەرجێكی توند دادەنرێت، كەسی تۆمەتبار بە سزای كوشتنی بە ئەنقەست، یاخود دەستپێكردنی سزا دەدرێت - بەگوێرەی هەلومەرجەكە – ئەگەر هاتوو ئەو كەسەی خۆی كوشتووە، هەست و ویستی خۆی لەدەست دابێت.
3-سزا لەسەر ئەو كەسە نییە كە دەستی كردووە بە خۆكوشتن، (هەولێداوە خۆی بكوژێت).