زۆرجار باسی ئەوە كراوە كە لە پشت هەر پیاوێكی سەركەوتوو ئافرەتێكی مەزن هەیە، چ دایك بێ یان هاوسەر، زۆریشن ئەو كەسایەتییانەی كە بە بایەخەوە باسی پێگەی ئافرەتیان كردووە. ناپلیۆن بۆناپارت ئیمپراتۆری فەڕەنسا وتوویەتی: «ئافرەت بە دەستێكی لانكە و بە دەستێكی هەموو جیهان رادەژەنێ.»نووسەری رووسی سۆخۆملینسكی پسپۆڕ لە بواری پەروەردە دەڵێت: «ئافرەت لە پەروەردەكردنی خۆشەویستیدا رۆڵی سەرەكی دەبینێت و نەك هەر دایكی منداڵە، بەڵكو پیاویش پەروەردە دەكات.» زۆر لە بیرمەندان جەختیان لەوە كردووەتەوە كە ژنی ئازاو بەهێزو دڵسۆز، پیاوی ئازاو بەهێزو دڵسۆز دەخوڵقێنێت، یان دەڵێن پیاو بە رۆحی ئافرەت دەوڵەمەندەو ناچار دەبێت، قەدری بگرێت.»بەڵام ئایا تواناكانی ئافرەت تەنیا ئەوەیە لەپشت پیاوی سەركردە و سەركەوتووەوە بێت، یان خۆیشی دەتوانێت سەركردایەتی بكات؟ با بزانین بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان چۆن وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە

سەرەتا د. حسێن ئیسماعل خان دەلۆ مامۆستای زانكۆ، لە بارەی رۆڵی ئافرەت لە دروستكردنی پیاوی سەركردە و كارامەدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتیدا بەگشتی و كۆمەڵگەی كوردی بەتایبەتی، ژن ئەگەر رۆڵیشی هەبێ لەسەركردایەتی و رێبەرایەتیكردنی هەر بوارێكی كۆمەڵگە، ئاوا نەگەیشتووەتە ئاست و هاوشانی پیاو، هەرچەندە لە مێژووی نوێ و هاوچەرخی كورداندا چەندین كەڵە ئافرەتی سەركردە و ناودار دەركەوتوون وەكو(زێڕینای ئامێدی و خانزادی سۆران و عادیلە خانم و حەپسەخانی نەقیب و...هتد).
د. حسێن رایوایە: «ئافرەت كاتێك كە دایكە، یەكەم مامۆستای ژیانە بۆ منداڵەكانی، لە پاڵ ئەوەشدا وەك دەڵێن: لەپشتی هەموو پیاوێكی مەزنەوە ئافرەتێكی مەزن هەیە، كە لە پشتی پەردەوە راوێژكار و تەگبیركەر و هاندەر بووە، وێڕای ئەوەی ژن هاوبەشی پیاوە بۆ راییكردنی كاروباری خێزانی و بەخێوكردنی منداڵ، هاوتەریب كاتێك پیاوێك وەكو سەركردەیەك دەركەوتووە لە پشتیەوە، دایك، یان هاوژین، یان خوشك، یان هاوڕێیەكی ئافرەت هاوكارێكی باشی ئەو سەركەوتنەكانی ئەو سەركردەیە بووە.» گوتیشی: «لەم ساڵانەی دوای راپەڕین بە كردەنی ئافرەتانی كورد هاتوونەتە گۆرەپان و حزووری تەواویان هەبووە و لە كایەكانی سیاسی و رێكخراوەیی و پیشەیی و كارگێڕیدا رۆڵی ئەكتیڤ و كارایان بینیوە، كە دەكرێـت ئەمە بەخاڵی دەستپێك و وەرچەرخانیكی گرنگ لە سەردەم و قۆناغی نوێدا بێتە هەژماركردن .»
شیلان محەمەدی چالاكی بواری كۆمەڵی مەدەنییەو سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: « هەر دوو رەگەزی مرۆڤایەتی هەر لە بناغەدا بە جیاوازی دروست بووەو هەر كام خاوەنی تایبەتمەندی خۆیەتی كە جیای دەكاتەوە لە رەگەزی بەرامبەری. رەگەزی ئافرەت وەكو بوونەوەرێكی نەرم و ناسك و خاوەن ئایدیاو بیركردنەوەی جیاواز.. خوڵقاوەو هەمیشە پێشەنگ و رێنیشاندەری كەسەكانیان لە رەگەزی بەرانبەر بوون و تێڕامان و تێفكرینەكانیان بۆ بابەتەكان جیاوازترو وردبینانەتر بووە. بە گەڕانەوە بۆ مێژوو ئەو حەقیقەتە پشتڕاست دەبێتەوە كە ئافرەتان دروستكەرو خوڵقێنەری دەیان و سەدان سەركردەو فەیلەسووف و زاناو داهێنەر بوون و كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و ساحەی سیاسییان بە ئاقارێكی ئەرێنیدا بردووە. بۆیە گوتراوە: (لە پشت هەموو پیاوێكی سەركەوتوو، ژنێك هەیە)، باكگراوەندی پشت ئەو رستەیەش دەگەڕێـتەوە بۆ سروشت و ناخی ژنان.» گوتیشی: «پیاوان لەهەر كارێك بن، هاوسەر، كچ و دایكیان لەگەڵە و ئەوان هاندەرن بۆ باشتركردنی كارەكانیان لە رێگەی ئەو كەشە ئارام و نیانەی لە ژینگەی گەشەی پیاوان دروستی دەكەن و نیگەرانییەكانی پیاوان دەڕەوێننەوە. ژنان خویان بە هاوبەشی سەركەوتنی پیاوان دەزانن و شانازییان پێوە دەكەن و پێشوازیی لە سەركەوتنەكانیان دەكەن. بەڵام لەپشت ئەو رستەیە هێندێك لایەنی بێ مافی و یەكلایەنە بوونی بابەتەكەش دەبیندرێ. پرسیار ئەوەیە پیاوان بە چ شێوەیەكن لەبەرانبەر ژنان؟ ئایا هەمان هاوكێشەی هاندان و شانازی و پشتیوانی بۆ ژنانیش بوونی هەیە؟ بەداخەوە ژنان ئەركەكانیان زۆر قورسترە و ئەگەر پیاوان تەنیا لە یەك بواردا هەموو وزەیان كۆدەكەنەوە، ئەوا ژنان پێویستە لە چەند بواردا هێز و تواناییان وەگەڕ بخەن و لە كارەكانیان زیاتر بە پشت بەخۆیان ببەستن .»
لە لای خۆیەوە عومەر فەرهادی پەیامنێری بەشی كوردی لە رادیۆی دەنگی ئەمریكا، جەخت لەوە دەكاتە كە «ئافرەتی كورد بەگشتی بەهۆی كۆمەڵێك هۆكارەوە ئەو رۆڵەی پێنەدراوە، ئەگەر رۆڵیشی هەبێت، زۆر كەمە، لەبەر ئەوەی ئافرەت هەر لە سەرەتای ژیانییەوە بە جۆرێك لە جۆرەكان مافەكانی پێشێل دەكرێت، بگرە هەتا لەبەشوودانی كە چارەنووسی ژیانیەتی، ئەو ئازادییەی نییە كە ئارەزووی خۆی دەرببڕێ.» گوتیشی: «دەكرێ بڵێین لەنێو بەشێك لە كۆمەڵگە شارستانییەكان هەندێ ئافرەت تا راددەیەك لەمافەكانیان تێگەیشتوون و توانیویانە رێنیشاندەری پیاویش بن، خۆشبەختانە ئافرەتی كوردیش رۆڵی سەرەكیی لە كۆمەڵگە هەبووەو تەنانەت پیاوی مەزنیشیان پەروەردە كردووە، بەڵام نەك هەر لە كۆمەڵگەی كوردی بەڵكو لە هەموو كۆمەڵگەكانی دواكەوتووی نێرسالاریدا مافەكانی ئافرەتان بە رەوا نابیندرێ، بۆیە لە ئاستی سەركردایەتی بە دەگمەن دەبیندرێن، دیارە هیچ كێشەیەكیش بێ ماندووبوون و تێكۆشانی بەردەوام چارەسەر ناكرێ و پێویستە بۆ ئاگاداركردنەوەی تاك و كۆمەڵگە بەرامبەر بە پێگەی ئافرەت هەوڵی بەردەواممان هەبێت، چونكە ئافرەت دایكە، خوشكە، هاوسەرە و هاوبەشی ژیانی پیاوە، دەبێ زۆر پیرۆزتر لەوەی هەیە رەفتاری لەگەڵ بكرێ، گەشبینیشم بەوەی كە چەند بەرەو بەشارستانی بوونی كۆمەڵگە بچین، ئەوەندە لەو تێگەیشتنە نزیك دەبینەوە، كە ئافرەت خۆی رۆڵی سەركردەش بگێڕێت.»
هێمن عومەر توێژەری كۆمەڵایەتییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «رەگەزی نێرو مێ گرنگی و كاریگەریی زۆریان لەسەر ژیانی یەكتری هەیە. لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا ژنان ئەگەر خۆشیان سەركردە نەبن، ئەوا دایك، یان هاوسەرەی سەركردەكانن، لە كۆمەڵگەی كوردیش جگە لەوەی دەیان سەركردەی ژنمان لە گۆڕەپانی سیاسیدا هەبووە، لەگەڵیشیدا زۆربەی سەركردەی پیاوی كورد لە پشتیانەوە، یان دایكێكی میهرەبان، یان هاوسەرێكی دڵسۆز هەبووە كە كارئاسانی بۆ كردوون و لە كاتە ناخۆشەكان پشت و پەناو لە كاتەكانی دیكە هاندەریان بوون و دەستخۆشییان لێ كردوون كە بە هۆیەوە پیاوان گەیشتوون بە پلەو پایەی بەرز. جگە لەوەش پڕۆسەی پەروەردەی كۆمەڵایەتیی كوردستان زیاتر لە كۆمەڵگەكانی دیكە خێزان رۆڵی تیادا بینیوە، لە خێزانی كوردستانیشدا زیاتر ژنان لە ماڵ و پەروەردەوە ماندووبوون، لەوەشیاندا هەر پشكی شێر بەر ئافرەتان كەوتووە و بەگشتی ئافرەت لە سەركەوتنی هەر كەسێكی خێزانەكەی كە لە ژیاندا توانیویەتی سەربكەوێت، لەبەر ئەوە ئافرەت ئیلهام و سەرچاوەی بەرهەمی هەر پێشكەوتنێكی تاك و كۆمەڵگە بووە و ئەو رۆڵە ناكرێت نەبیندرێ، یان فەرامۆش بكرێ.»
لە نووسەرە ناسراوەكانی جیهان وەكوو «دیللا ڤالییە و سۆن، ئیدمۆندز، مینۆركسی (١٨٧٧- ١٩٦٦)، ڤیلجیڤسكی» و زۆر نووسەری دیكە سیمای ژنی كوردیان تا رادەیەك دەرخستووە. «تۆمابوا» رۆژهەڵاتناسی فەڕەنسیی، لەمەڕ ژنانی كورد دەڵێت: «ژنان شانبەشانی پیاوان كار دەكەن و سەرەڕای ئەنجامدانی كاری دەرەوە، كاری نێو ماڵیش بە ئەستۆی ئەوانە.
«لیرزی» رۆژهەڵاتناسی بەناوبانگ، سەبارەت ژنانی كورد دەڵێ، «پەیوەندیی ژن و پیاوی كورد لە ئاستێكی بەرز دایە و پەیوەندی هاوسەرێتی لە لایان زۆر بە نرخ و پیرۆزە. پیاوانی كورد باوەڕێكی زۆریان بە ژنانەكانیان هەیە و لە كۆمەڵگای كوردیدا پیاوەكان تاكە یەك ژنیان هەیە هەتا مردن».
ژمارەیەك لە ئافرەتە ناودارەكانی كورد:
«دەوڵەت خانم»: مێژوونووسی ناسراوی كورد «شەرەفخانی بەدلیسی» باسی «دەوڵەت خانم» لە میرنشینی لوڕی بچوك دەكات كە لە دوای مردنی هاوسەرەكەی دەسەڵاتی گرتۆتەدەست.
«ماە شەرەفخانی ئەردەڵان»: تا بەرەو ئەملاوەتر دێین ژنان زیاتر بەرچاو دەكەون و ئیدی دەبنە خاوەنی فكر و داهێنان و نووسین و چەند شاعیر و نووسەرێكیان لە ناودا هەڵدەكەوێ كە لەچاو رابوردوودا دەبێتە دیاردەیەكی نوێ.
* «خانزادخان»ی خوشكی میرسلێمان فەرمانڕەوای میرنشێنی سۆران، پاش ئەوەی والیی بەغدا میرسلێمان دەكوژێ، خانزاد خان وەكو ئەمیرەی سۆران دەبێتە جێگرەوەی براكەی و لە مێژووی كورد و ژناندا ناسراوە. خانزادخان لەكاتی فەرمانڕەواییەكەیدا بۆخۆی فەرمانڕەوایەتی میرنشنی سۆرانی لەئەستۆ گرتووە و كاروباری میرنشینەكەی راپەڕاندووە.
بە وتەی مێژوونووسان، خانزاد خان زۆر شوێنەواری لەدوای خۆی بەجێهێشتوە. لەماوەی حەوت ساڵی دەسەڵاتیدا هەتا ئەوكاتەی كۆچی دوایی دەكا (١٥٩٧ كۆچی مانگی)، چەندین قەڵا و خوێندگا و مزگەوت لەسەر فەرمان و بڕیاری ئەو دروستكراون، كە تا ئێستاش شوێنەواری بەشێكیان ماون .
«قەرە فاتم»: «مەلا مەحمودی بایەزیدی» باس لەوەدەكات كە لە كاتی شەڕی ١٨٧٧، لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی و رووسیادا «قەرە فاتم» لە ناوچەكانی قارس و ئەرزەرۆمدا سەركردایەتیی 500 سواری كوردی كردووە.
«عادیلە خانم»: مێجەرسۆن كە ساڵی ١٩٠٩ بەنێوی بازرگان دەچێتە هەڵەبجە و لە نزیكەوە عادیلە خانمی هاوسەری عوسمان پاشای جاف دەبینێ. بەوتەی مێجەرسۆن، عادیلە خانم ژنێكی بێوێنە و تێگەیشتوو و خاوەنی كەسایەتییەكی بەهێز بووە. بۆخۆی بەتەنیا فەرمانڕەوای شارەزوور بووە. بێجگە لە كاری سیاسی، بۆ خۆی دادگایەكی دامەزراندووە كە بە عادیلانە تاوانبارانی سزا داوە و هەروەها لە شاری هەلەبجەدا كۆشك و تەلاری جوان و بازاڕێكی باشی بۆ بازرگانیی دروست كردووە. ئەم بازاڕە سەرنجی عوسمانییەكانی لەسەردەمی خۆیدا راكێشاوە و هەوڵیانداوە بە هەر شێوەیەك بێت بچنە نێو شاری هەڵەبجەوە، بەڵام عادیلە خانم بەهیچ شێوەیەك دەرفەتی پێیان نەداون كە بچنە نێو حوكمرانیەكەیەوە. لەم دەڤەرەدا هەمووان‏ رێزیان لە عادیلە خانم گرتووە و كەس لە فەرمانەكانی لاینەداوەو هەر بەم بۆنەیەوە نازناوی «جان بەهادۆر»ی یان پێبەخشیوە.
بە پێی بەڵگەكان، عادیلە خانم پاش كۆچی دوایی هاوسەرەكەی لە دوای شەڕی یەكەمی جیهان سەركردەی یەكێك لە گەورەترین هۆزەكانی كورد واتە هۆزی جاف بووە.
«حەبسەخانی نەقیب»: ئیدمۆندز لە حەبسەخانی نەقیب (١٨٩١- ١٩٥٣) هاوسەری شێخ قادری برای شێخ مەحمودی حەفید، دواوە و بە ژنێكی زیرەك و ناودار پێناسەی دەكات و دەڵی كە لە سیاسەتی ناوچەكەدا رۆڵێكی گرینگی بینیوە و سەرگەورەی ژنانی شاری سولەیمانی بووە. وەك لە مێژوودا تۆماركراوە كاتێ كە «سمكۆی شكاك» لە ساڵی ١٩٢٣ چۆتە سلێمانی لە لایەن حەبسەخانەوە پێشوازیی لێكراوە و لەژێر كاریگەریی و راسپاردەی ئەودا ژنان رژاونەتە سەر شەقامەكان و بەرەوپیری سمكۆ چوون. لە ساڵی ٢٨.٦.١٩٣٩ یەكەمین كۆمەڵەی ژنانی بە نێوی «كۆمەڵەی ئافرەتانی كورد» دامەزراندووە كە ئەمەش لە لە لایەن ژنێكەوە، ئەویش لە ناوەڕاستی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستدا نمونەیەكی كەم وێنەیە بۆ داكۆكیكردن لە مافی ژنان تەنانەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ساڵی ١٩٣٩ نامەیەكی سیاسی – مێژووی بۆ رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ژنێڤ نووسی كە تێیدا بە راشكاویی داوای مافی چارەنووسی كوردی كرد. هەروەها بە هەموو توانایەكی داراییەوە هاریكاریی كۆماری كوردستانی لە مهاباد كرد و سوپانامەیەكی تایبەتیی بۆ پێشەوا نارد .
«رابیعە خانم»: رابیعەخانم سەرگەورەی نانەواكانی شاری سولەیمانی بووە، رۆڵێكی گرینگی بینیوە لە دابینكردنی نان لە كاتی شەڕەكاندا.
* «فاتمە خانم»: فاتمەخانم رەواندزی لە دوای مردنی هاوسەرەكەی، كاروباری ٨ گوندەی ئەو دەڤەرەی گرتۆتەدەست و هەموو جۆرە بازرگانیەكی كردووە.
«ئەنجوم خانم»: پاش شەڕی یەكەمی جیهانی و لە ساڵی ١٩١٩دا بۆ یەكەمین جار، یەكەم رێخكراوی ژنانی كورد لە ئەستەنبۆل دامەزرا. ئەنجوم خانمی هاوسەری موستەفا پاشای یاموڵكی سەرۆكی كۆمەڵەكە بووە. زۆرتر داوای مافی ژنان و كردنەوەی خوێندنگە و بۆ ئاشتیی نێوان گەلان كاری كردووە .
«فاتیمە محێدین و گوزیدە خانم»: فاتیمە محێدین و گوزیدە خانم هاوسەری عەبدولعەزیز یامولكی، ئەو دوو ژنە كوردە بوون كە زەنگی خوێندنیان لە باشوری كوردستاندا لێدا و سەرەڕای هەموو ئاستەنگیەكانی سەررێگەیان بە درێژایی تەمەنیان هەوڵی فێركردنی زانست بە كچانی كوردیان دا.
«میناخانم»: میناخانم (١٩٠٨ – ١٩٩٦) هاوسەری نەمر پێشەوا قازی محەمەد، لە سەرەتای كار و خەباتی سیاسیدا پاڵپشتی پێشەوا بووە لە دامەزراندنی كۆماری كوردستاندا.