رۆژی 1ی حوزەیرانی لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە وەك ‬رۆژی جیهانی منداڵان دیاری كراوەو زۆربەی وڵاتانی جیهانیش پابەندبوونی خۆیان بەو رۆژەوە بۆ بەگژداچوونەوەو قبووڵنەكردنی توندوتیژی دژی منداڵان و پاراستنی مافەكانیان دەربڕیوە، منداڵانی كوردستانیش لە رۆژی جیهانی خۆیاندا، بە كۆمەڵێ خەونی رەنگاوڕەنگەوە باسی ئاواتەكانی خۆیان دەكەن. ئەوان بە بێ ویستی خۆیان تووشی قەیرانێكی گەورەی دەروونی و رۆحی بوونەتەوە. كۆمەڵناسان و چالاكانی مەدەنی جەخت لەوە دەكەنەوە كە منداڵانی كوردستان لەلایەن لایەنە پەیوەندیدارەكانەوە پەراوێز خراون، سەرەڕای ئەوش شەڕ و كۆچپێكردن و ئاوارەیی و ترس و هەڕەشەی تیرۆریستان نەیتوانیوە لە خەونە رەنگاڵەییەكانیان دایانماڵێ و بە گەشبینییەوە لە ئایندە دەڕوانن، بەڵام ئەو داهاتووە تا چەند كاری لەسەر كراوە و چ پلانێكی بۆ دانراوە؟ ئایا ناوەندە حكوومی و ناحكوومییەكان لەو بوارەدا بە ئەركی خۆیان هەستاون؟ ئەی منداڵانی چاوگەشی كوردستان لە رۆژی جیهانی خۆیاندا باسی چی دەكەن و خواست و ئاواتەكانیان چییە؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

سۆزین محەمەد تەمەنی 13 ساڵە و كچی شەهیدێكی شەڕی داسەپاوی تیرۆریستانی داعشە كە لە میحوەری مەخموور شەهید بووە. ئەو بە خەمبارییەكی زۆرەوە دەڵێت: «هەتا باوكم مابوو، هەموو رۆژێكمان جەژن بوو، دڵمان زۆر خۆش بوو، زۆر جاران من و خوشكە بچووكەكەمی بۆ راین مۆڵ و سمایلاند و پاركەكان دەبرد، رەسمی جوان جوانی دەگرتین، ئێمەی زۆر خۆش دەویست، بەڵام ئەو پێشمەرگە بوو، لە شەڕی داعش شەهید بوو. بۆیە منیش بەبێ بابم نامەوێ جەژن بكەم و ناچمە ئاهەنگی منداڵانیش، حەزم لێیە پێشمەرگە قارەمانەكان هەموو داعشەكان بكوژن، با چیدی نەتوانن منداڵی كورد بێ باوك بكەن.»
رۆژانە لە ترافیكلاتی شارەكان پۆلێك منداڵ دەبیندرێن كە شتومەك دەفرۆشن. سەرمەد وەلی تەمەنی 14 ساڵە و یەكێكە لەو منداڵانەی كە لە بری قوتابخانە خراوەتە بەركار، هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «باوكم بەتەنیا ناتوانێ بژێوی خیزانەكەمان دابین بكات، ئەو جگەرە دەفرۆشێ و قازانجی وای نییە، دەبێت منیش هاوكاری بكەم، بۆیە بە زستانان كلینكس دەفرۆشم و هاوینانیش ئاوی سارد و بنێشت دەفرۆشم.» سامی سەبارەت بە رۆژی جیهانیی منداڵان دەڵێت: «راستە لەو رۆژەدا منداڵان لە ئاهەنگەكان و شاری یارییەكان دڵخۆش دەبن، بەڵام ئەوە پەیوەندی بە منەوە نییە، تاكە هیوای من ئەوەیە لە بری كاركردن لە سەر شەقامەكان، لە قوتابخانە بوومایە.»
گوڵاڵە پشدەری چالاكی كۆمەڵی مەدەنییە و لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ئایا لە كوردستاندا تا چەند لەسەر مافی منداڵان كاركراوە و بۆ دەستەبەركردنی داهاتوویەكی گەشتر بۆ منداڵان دەبێت چی بكریت؟ دەڵێت: «كاتێك دەتوانین باسی مافی منداڵان بكەین كە بە تەواوی كەرامەت و حورمەتی مرۆیی منداڵان پارێزراو بێت، هەر نەبێ مافە سەرەتاییەكانیان كە ئەمنییەت و ئاسایش و خۆراكە دابین كرابێت. بەداخەوە ئەو پێداویستییە سەرەتاییانە لە رێژەیەكی زۆر بۆ منداڵانی كوردستان دابین نەكراوە. لە لایەكی دیكەوە شەڕ مەترسییەكی گەورەی بۆ داهاتوویان دروست كردووە. كاتێك شەڕێك دەست پێدەكات، نەك تەنیا جەنگاوەرانی بەرەی جەنگ، بەڵكو ژنان و منداڵانیش قوربانیی گەورەی ئەو جەنگە دەبن. ئەوەتا نموونەمان زۆرە كە لە كوردستان هەزاران منداڵ لە شەڕی داعش باوكیان لە دەست داوە، لە دەرەوەی كوردستانیش منداڵان لەژێر سەبە رووخاوەكانی تۆپباراندا لە موسڵ و سووریا دەمرن، یان بە منداڵی بۆ جەنگكردن مەشقیان پێ دەكەن، یان وەكو منداڵە ئێزیدییەكان كە بە دەستی دڕندەكانی داعش سەریان دەبڕدرێت، ملیۆنەها منداڵ لەگەڵ باوان و بێ باوان و بێ خاوەنیش پەنابەر دەبن. بە هۆی تێكچوونی بارودۆخی سیاسی و شەڕی سەپێندراو لە كوردستاندا، بارودۆخی داراییش لەق بووە و ئاستی دابینكردنی داخوازییەكانی گشتی و هەتا سەرەتاییش دابەزیوە، ئەوەش كاریگەری نەرێنی خستە سەر بارودۆخی بژێوی ژیانی خەڵك بە گشتی و چینی مووچەخۆران بەتایبەت لە كوردستاندا.
سەبارەت بە چارەسەریش ئەو چالاكەی مەدەنی گوتی: «ئەو تەوەرە زۆر گەورەیە و باسی زۆر هەڵدەگرێ، بەڵام بە گشتی بۆ چارەسەری كێشەكە پێویستە لە خێزانەوە تا كۆمەڵگە و حكومەت وەكوو پێویست بە ئەركی خۆیان هەستن بەرامبەر بە دابینكردنی خواست و پێداویستییەكانی باری جەستەیی و دەروونی و گەشەكردنی منداڵان بۆ بەرهەمهێنانی نەوەیەكی لێهاتوو، ئەگەریش بمانەوێ منداڵانی ئەمڕۆمان لە داهاتوودا خاوەن ئیرادە و كەسایەتی بەهێز بن، دەبێت زۆر كاریان بۆ بكەین، كە من لەو چەند خاڵەدا دەیخەمە بەردیدی خوێنەران و هیوادارم لایەنی پەیوەندیدار بەهەندی وەرگرن.
یەكەم: بە هەر جۆرێك بێت منداڵان لە خوێندن بەردەوام بن.
دووەم: راهێنان بە بارودۆخی سەخت.
ئەزموون سەلماندوویەتی كە راهاتن بە كوێرەوەرییەكانی ژیان، كەسایەتیی مرۆڤ بەهێزتر دەكات، بەڵام پێویستە لەو رێگە سەختەدا نەهێڵین بكەون، واتە جار بەجار راستیان بكەینەوە بۆ بەردەوامییان. خاوەن منداڵە پەناهەندەكانی كورد لە وڵاتانی تاراوگە، ئەو ئەزموونەمان هەیە و باشتر وایە بیگوازینەوە بۆ نەوەی نوێ.
سێیەم: مافی منداڵان پێشل نەكرێ.
هەوڵ بدرێت مافەكانی منداڵان پێشێل نەكرێ، بۆ نموونە منداڵان (كچ و كوڕانی ژێر ١٨ ساڵ) ناچار نەكرێن هاوسەرگیری بكەن، چونكە لە زۆربەی هاوسەرگیرییەكانی منداڵان ئاكامی نەرێنی لێ دەبێتەوە، ئەزموون نیشانی داوە كە بڕیارێكی زیانمەند بووە و بە تێپەڕبوونی كات زیانی دەروونی بۆ هەردوو لایان دەبێت، دواتریش ئەگەر ببنە خاوەن منداڵ، ئەو زیانە دەروونییە كاریگەری لە سەر منداڵەكەشیان دەبێت.
چوارەم: چاودێری و كۆمەككردنی منداڵانی بێ سەرپەرشت.
منداڵانی بێ سەرپەرشت لە خانەی بێ سەرپەرشتاندا تووشی كەموكوڕی زۆر دەبن، واتە نە تەنیا بە لایەنی ماددی (كاڵاكان) بەڵكو لەلایەنی دەروونی و سۆزداریش بێبەش و زیانمەندنن.
پێنجەم: تەبەنی كردن و دایانیكردن ئاسانتر بكرێ و حكومەت هاوكارییەكی داراییان بۆ تەرخان بكات.
پێووستە خێزانەكان (ژن و مێرد) هانبدرێن بۆ تەبەنیكردنی منداڵ و لە جیاتی ئەوەی كە پیاوەكە ژنێكی دیكە بهێنێت بۆ بە خاوەن منداڵ بوون، منداڵی بێ سەرپەرشت و ئاوارە تەبەنی بكات، بەو شێوەیە هەم ژن و مێردەكە سوودمەند دەبن، هەمیش منداڵەكە پەناگایەكی دەبێت. ئەگەر حكومەتیش هاوكاری دارایی بكات، ئەوە خێزانەكانێش ئاسانتر دەتوانن منداڵ وەكو بەخێوكەر وەرگرن.
شەشەم: منداڵانی ئامادەیی پێشوەخت بە كاروپیشە رابهێندرێن.
باشتروایە،منداڵ لە قۆناغی خوێندنی ئامادەیی رۆژێك لە هەفتەدا لە لایەن خوێندنگەكەیەوە بیخەنە سەر پیشەیەك، كە خۆی حەزی لێیەتی و خولیایەتی، ئەوە هەم بۆ راهاتن بە كار و پیشە، هەمیش بڕە پارەیەكی گیرفانی دەست دەكەوێ. ئەو سیستەمە لە ئەوروپاشدا هەیە، لێرەدا خوێندكار قەدری پارە باشتر دەگرێ و زووتر لە باوك و دایك تێدەگات كە ئەوانیش بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیان چۆن قوربانی دەدەن، هەروەها خودی خۆی كەسێكی لەسەر پێی خۆی و بە ئێرادەی لێ دەردەچێت.
حەوتەم: پڕۆژەی تایبەت بە منداڵان و هاندانی زیاتری توێژەرانی كۆمەڵایەتی و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی.
پێویستە پڕۆژەی باشتر و فراوانتر هەبێ لە كەرتی كۆمەڵایەتی وەكو توێژەرانی دەروونی و كۆمەڵایەتی و رێكخراوە مەدەنییەكاندا كە بتوانن كاروباری منداڵان بەڕێوە ببەن و چاودێری بارودۆخی منداڵان بكەن، هەر لە ناو خێزانەكانیانەوە تاوەكو خانەی بێ سەرپەرشتان و ناو خوێندنگەكان.
حكومەت دەتوانێ لە رێگەی رێكخراوەكانی جیهانی منداڵانەوە بە گشتی و لە رێگەی یونیسێف بەتایبەت هەندێك بیرۆكە بۆ منداڵان بكات بە پڕۆژە و هەوڵ بدات لە رێگەی ئەوانەوە كار لەسەر چاكتر كردنی بارودۆخی منداڵانی كوردستان بكات. بۆ نموونە منداڵانی نەخۆشی تالاسیما،دڵ و شێرپەنجە بۆ چارەسەری بۆ دەرەوەی وڵات یاخود هاوكارییان بۆ ناو كوردستان وەربگرێت.
هەشتەم: لە رێگەی سۆشیال میدیاكانەوە كە دەستەڵاتی چوارەمی وڵاتن، وەكو كەناڵەكانی تەلەڤزیۆن، رادیۆكان، رۆژنامەو گۆڤارو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی وەك فەیسبووك و...هتد، دەتواندرێت هەڵمەت یاخود كەمپینی كۆكردنەوەی پارەی خێری بانگەواز بگرێت بۆ منداڵانی ئاوارە، یاخود بێ سەرپەرشت لە خانەكاندا.
نۆهەم: مینبەری شوێنە ئاینییەكانە، كە بەهێزترینیان مزگەوتەو وتەكانی وتاربێژی مزگەوت لە لای زۆرینەی خەڵكی كوردستاندا كاریگەرترە، بۆیە ئەوان دەتوانن خەڵك هانبدەن بۆ بەهاناوەچوونی منداڵانی بێ سەرپەرشت و هەژاران. لێرەدا پێویستە وەزارەتی ئەوقاف بەرنامەیەكی تۆكمە و گونجاو دابڕێژێت و بە ئەركی خۆی هەستێت.
لە لای خۆیەوە یاساناس و رۆژنامەنووس شاخەوان خالید، بەمجۆرە ئەو پرسە تاوتوێ دەكات: «دوای ئەوەی لە زۆرێك لە وڵاتاندا منداڵان فەرامۆش كرابوون، ئەوە بووە هۆی ئەوەی دەوڵەتانی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە ساڵی ١٩٥٤، داوایان لە وڵاتـانی دنیا كرد، كە رۆژێك بە نـاوی رۆژی جیهانی منداڵانەوە دیاری بكەن، كە رۆژی لێكگەیشن و لەیەك نزیكبوونەوەی نێوان منداڵان لە جیهاندا بێت، مەبەستیش لە یادكردنەوەی (رۆژی جیهانی منداڵان) بە بیرهێنانەوەی وڵاتانە بە پابەندبوونیان بە بەڵێندانیان بە جێبەجێكردنی مافەكانی منداڵان بەبێ جیاوازی و گرنگیدانە بەو نەوەیەی داهاتووی وڵاتن. بەڵام جێگەی داخە، زۆربەی ئەو دەوڵاتانەی كە واژۆی جاڕنامەی مافەكانی منداڵان كردووە، پابەندی ئەو رێكەوتننامەیە نابن و بە زەقی پێشێلی مافەكانی منداڵان دەكەن و لەهەمان كاتدا پشتگوێیان خستوون و جیاوازی رەگەزی و چینایەتی لە نێوان منداڵاندا دەكەن، بۆ نمونە لە رووی رەنگ و رەگەز، ئەوە كوڕە ئەو كچە، ئەوەی باسم كرد بۆ كوردستانی خۆشمان بەهەمان شێوەیە، منداڵانمان فەرامۆش كراون، تا ئێستاش توندوتیژی لەدژیان دەكرێ و لەماڵ و قوتابخانە و سەرشۆستەكان منداڵان كاریان پێدەكرێ و لەلایەن كەسانێكەوە پێشیلكاری كەسییان لەسەر دەكرێ. بەداخەوە ئیستاش دیاردەی هێنان دەرەوەی منداڵان لەقوتابخانە هەیە كە ئەوە مافی سەرەتایی منداڵانە، تا ئیستاش لەرۆژی جیهانی منداڵان كە دەبوو جەژن بكەن لەگەڵ خانەوادەكانیان، كەچی لەم رۆژە پیرۆزەیان منداڵان هەر لەسەر شەقامن و خەریكی شت فرۆشتن و سواڵكردنن. لەبەر ئەوە پێویستە هەموو لایەك (دەسەڵات و وەزارەتی پەروەردە و راگەیاندكاران و رێكخراوەكانی تایبەت بە منداڵان) بایەخ بەم پرسە بدەن لەبەر ئەوەی منداڵان نەوەی دواڕۆژن .»
توێژەری كۆمەڵایەتی عیماد ئەحمەد، باس لەوە دەكات كە منداڵ دیارییەكی خودایە كە دەیبەخشێتە مرۆڤەكان، بەڵام زۆرێك لە مرۆڤەكان نرخی ئەو دیارییە جوانە نازانن، ناتوانن بە شێوەیەكی جوان و رێكوپێك هەڵسوكەوتی لەگەڵدا بكەن و بەباشی پەروەردەی بكەن. گوتیشی: «كۆمەڵێك هۆكاری سەرەكی هەیە كە نەتوانریت منداڵ بە شێوەیەكی باش خزمەت بكرێت و بە باشی گرنگی پێ بدرێت و داهاتوویەكی پڕشنگداری هەبێت. زۆر جار خودی خێزانەكان دایكان و باوكان بەرپرسی یەكەمن لە خراپ پەروەردەكرن و هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ منداڵان، ئەمەش ئاكامی خراپی لێ دەكەوێتەوە و داهاتوویەكی زۆر خراپیان دەبێت. جگە لەمە كۆمەڵێك هۆكاری تر هەن لەوانە ئەو شەڕو ئاژاوەیەی كە چەندین ساڵە وڵاتەكەی ئێمەی پێدا تێپەڕیوە، ئەمەش كاریگەری زۆر نەرێنی كردۆتە سەر منداڵان و لە رووی دەروونییەوە زۆر ترساون و تێكشكاون و كۆمەڵیك منداڵ ئاوارە و بێ حاڵ و ماڵ بوون و زۆربەیان باوكیان لە شەڕدا شەهید بووە و بێ سەرپەرشت ماونەتەوە، زۆرێك لە ترس و سەرما و برسێتی گیانیان لە دەست داوە. هەروەها هۆكاری ماددی بە هەمان شێوە كاریگەری هەیە لەسەر باش پەروەردەكردنی مندال، زۆر جار منداڵان لەبەر نەبوونی لەلایەن خێزانەكانیانەوە كاری قورسیان پێ دەكرێت، ئەمەش پێچەوانەی دەقە یاساییەكانە سەبارەت بە پاراستنی مافەكانی منداڵ. هۆكارێكی تر بریتییە لە خراپیی سیستەمی پەروەردە و فێركردن لە كوردستان، ئەم سیستەمە وایكردووە منداڵان بەشێكی زۆریان توندوتیژ دەربچن و كاریگەری خراپی بۆ سەر كۆمەڵگە هەبێت. هەروەها راگەیاندنەكانی كوردی هۆكارێكی دیكەن بۆ ئەوی باری دەروونی منداڵان نائارام بێت، لەبەر ئەوەی بەرنامە و درامای توندوتیژ و نەشیاو پەخش دەكەن و زۆرجار منداڵان لاسایی ئەو فلیم و درامایانەیان كردۆتەوە و كارەساتی گەورە روویداوە، هەروەها زۆجار منداڵان تووشی ئەشكەنجەدان و توندوتیژی دەبنەوە، نموونەی بەرچاویان بەشوودانی پێشوەختەی كچانە كە لە تەمەنی ژێر تەمەنی 18 ساڵان، بە شوو دەدرێن، بەكارهێنانی منداڵانیش بۆ سواڵكردن لە شەقام و شۆستەكان و كاركردنیان لە شوێنی مەترسیدار، كێشەی زۆر گەورەن كە داهاتوویان دەخاتە مەترسییەوە، سەبارەت بە رێكخراوەكانی تایبەت بە مافەكانی منداڵیش، شتێكی ئەوتۆیان نەكردووە بۆ خزمەتكردنی منداڵان و تەنیا لە رۆژی جیهانی منداڵان بیریان دەكەوێتەوە و بە دروشم و قسەی رەونەقدار یادەكە دەكەنەوە، بە كرداریش جێبەجێ ناكرێت.»