شەڕی داعش و داڵدەدانی نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارەی شەڕ و دابەزینی نرخی نەوت و بڕینی بودجە و مووچە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە، هەرێمی كوردستانی تووشی قەیرانێكی گەورەی ئابووری كردووە، بەو هۆیەوە چەند مانگێك مووچەی فەرمانبەران لە ساڵی پار نەدرا، بە مەبەستی رووبەڕووبوونەوەی قەیرانی داراییش بڕیاردرا لە سەرەتای ئەمساڵەوە هەموو مانگێك مووچەی فەرمانبەران دابەشبكرێت، بەڵام بەڕێژەی 15تا75%ی مووچەكانیان پاشەكەوت بكرێت. ئەو قەیرانە تەنانەت لەسەر دابینكردنی بەرنامەی تواناسازی كاریگەری داناوە و ژمارەیەك لە قوتابیانی ناچار كردووە واز لە خوێندنەكەیان بهێنن. بەرنامەی تواناسازی یەكێكە لە بەرنامەكانی حكومەتی هەرێم بۆ ناردنە دەرەوەی قوتابیان بۆ دەرەوەی وڵات بەمەبەستی بەدەستهێنانی بڕوانامەی ماستەرو دكتۆرا، بەپێی بەرنامەكە دەبێت حكومەت ساڵانە 100 ملیۆن دۆلار لە بودجەی هەرێمی كوردستان تەرخان بكات بۆ پەرەپێدانی تواناسازیی مرۆیی لە بواری خوێندنی باڵا، كە لە ساڵی 2012 تاوەكو 2014 بە سێ وەجبە قوتابیان ناردرانە دەرەوە، بەڵام بەهۆی ئەو قەیرانە ئابوورییەوە، شایستە داراییەكانی قوتابیان نەتوانرا لە كات و ساتی دیاریكراو بدرێت. بەپێی ئامارەكان لەسەرەتای بەرنامەی تواناسازی زیاتر لە 3200 قوتابی ناویان دەرچوو بۆ خوێندنی ماستەر و دكتۆرا لە وڵاتانی دەرەوە، بەشێكی زۆریان خوێندنیان تەواوكرد و، هەندێك لە خوێندكارانیش لەو پڕۆسەیە كشانەوە، ئێستاش تەنیا 530 قوتابی ماون خوێندن تەواو بكەن، دەرچووان و قوتابییانی تواناسازیش رەخنە لە حكومەت و خودی وەزارەتی خوێندنی باڵا دەگرن لە دواكەوتنی چەكی پارەكانیان، بەشداربووانی ئەم راپۆرتەش راوسەرنجی خۆیان لەوبارەیەوە دەخەنەڕوو.



لە سەرەتای راپۆرتەكەدا نەوزاد خەسرەو قوتابی تواناسازی، ئاماژە بەوە دەكات كە ئەوان پێش ئەوەی سەفەر بكەن بۆ بەریتانیا لە وەزارەتی خوێندنی باڵا گرێبەستیان بەوجۆرە كردووە كە كاتێك گەڕانەوەو بڕوانامەی ماستەرمان هێنایەوە تەواوی پارەكەیان بۆ خەرج كرا بێت، گوتیشی: «بەداخەوە دوای ئەوەی خوێندنمان بە سەركەوتوویی تەواو كرد و بڕوانامەكەمان هێنایەوە، لە ئێستادا نیوەی پارەكەمان وەرگرتووە، بە ناچاری لەسەر حیسابی خۆمان درێژەمان بە خوێندن دا، دەتوانم بڵێم 95%ی قوتابیان تووشی قەرزوقۆڵە بوون، بەشێكیش لە قوتابییەكان بەهۆی بێ پارەیی دوای تەواوبوونی كۆرسی زمان خوێندنیان بەجێهێشت، من چەندین نموونەی لەمجۆرەی هاوڕێیانم لایە، بەڵام بە خۆشحاڵییەوە ژمارەیەكی زۆریشمان توانیمان خوێندنەكە تەواو بكەین و بەسەر كۆسپەكاندا زاڵ بین و ببینە خاوەن بڕوانامە و وەك مامۆستایەكی زانكۆ خزمەتی گەل و نیشتمانی خۆمان بكەین، دەكرێ حكومەتیش خاوەن بەڵێنی خۆی بێت و مافە داراییەكانمان بۆ بگێڕێتەوە، راستە بووینە خاوەن بڕوانامە، بەڵام ئەگەر بە باكگراواندەكەی دیكە سەیری حاڵی خۆمان بكەین، دەبینین هەموومان كۆڵەوارین و كەوتووینەتە ژێر قەرزێكی زۆر و تووشی جۆرەها كێشەی لابەلا بووین.»
نزار جەلال یەكێكە لەو سەدان قوتابییەی تواناسازی كە ماوەی ساڵێكە لە بەریتانیا خوێندنی ماستەری تەواوكردووە، ئەویش دەڵێت: «تا ئێستاش نیوەی پارەكەم لای حكومەت ماوە و بۆم خەرج نەكراوە، ناچار بۆ تەواوكردنی خوێندن لەپاڵ خوێندنەكە كارم دەكرد، ئۆتۆمبێلەكەم فرۆشت، جگە لەوەش قەرزی زۆرم كرد، زۆری نەمابوو لە بەریتانیا بە هۆی بێ پارەیی دەرمان بكەن، من ئێستا گەنجێكم كەتوومەتە ژێر قەرزێكی زۆر، پارەم نییە ئۆتۆمبێل بكڕمەوە، پارە نییە ژیانی داهاتووی خۆمی پێ دابین بكەم و هاوسەرگیری بكەم، لە كاتێكدا ئێمە دوو هەزار قوتابین كە پارەمان لای حكومەتە، راستە پارە بۆ تواناسازی خەرج دەكرێت، بەڵام زۆر هێواشە، حكومەت مانگانە رێژەیەك لە قەرزەكە بۆ تەنیا 50 قوتابی خەرج دەكات، ئەگەر ئاوا لەسەرخۆ قەرزەكانمان بدەنەوە، رەنگە بۆ 20 مانگی دواتر ئینجا پارەكەمان بەر بكەوێ.»
لەلایەكی دیكەوە ئیبراهیم حاجی زەڵمی مامۆستای زانكۆ و هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە كۆمەڵناسی، باسی لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەكانی بەرنامەی تواناسازی بۆ گوڵان دەكات و دەڵێت: «گومانی تێدا نییە كە ئەمڕۆ كۆمەڵگەی ئێمە زیاتر لەهەموو كاتێك پێویستی بە كەسانی شارەزاو پسپۆر و خاوەن بڕوانامەی باڵا و ئەكادیمی هەیە، چونكە ئەگەر جاران ئێمە پێویستمان بە وزەو تواناو هێزی مرۆیی هەبووبێت لەڕووی سەربازیی و چەك و چۆڵەوە بۆ بەرگری لەمانەوە و خۆڕاگری و بەرەنگاربوونەوەی دوژمنان، لەم سەردەمەدا مادەم هەنگاوێك چووینەتە پێشەوەو بە تەمای دروستكردنی دەوڵەتین، دەبێت سەرچاوەی وزەو تواناو هێزەكانی خۆمان تەنیا لەبواری چەك وجەنگ و بەرگری تەرخان نەكەین و بەڵكو پەرە بە شتی تریش بدەین.» گوتیشی: «ئەمڕۆ راستە لەشەڕداین، بەڵام پێویستە ئەو راستییە بزانین هێز بەسەر سێ پایەی سەرەكیدا دابەش بووە، یەكێكیان هێزی بەرگری و چەك و دەسەڵاتی سەربازییە، دووەمیان هێزی ئابووری و داراییە، سێیەمیان هێزو دەسەڵاتی مەعریفییە. لێرەوە ئەمڕۆ لە هەر وەخت و كاتێكی دی پێویستە لاكردنەوەیەكی مێژووییمان هەبێت بۆ خۆمان و كوردەواری بەگشتی، تاوەكو بزانین كە لەمێژووی پڕخەباتی نەپساوەو بەردەوامی سیاسیی خۆماندا بۆچی هەردەم دووچاری دژواری بووین؟ بێگومان دەگەینە ئەو راستییەی كە ئێمە هەمیشە لەمێژووماندا پرەنسیپی هێزمان لەسەرووی عەقڵ و مەعریفە داناوە، بیرمان چووە كە هێزی عەقڵ و مەعریفە دەتوانێت ئەوی تریش پارسەنگ بكاتەوە، هەرچەندە ئێمە كەمتر بووین هەردەم لەوەشدا لەچواردەوری خۆمان .»
ئیبراهیم حاجی زەڵمی لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا بۆ گوڵان دەڵێت: «مەخابن لەم سەردەمی جیهانگیری و پێشكەوتنەدا تەنیا هەرهێز پرەنسیپی یەكەم و كۆتاییەو بۆ نەگبەتی ئێمەش جەنگەكان و یەكلاكردنەوەی هەژموونی هێزو دەسەڵاتدارە جیهانییەكان دیسانەوە خڕبوونەتەوە سەرگیانی ئێمەو خاكی ئێمە، باشیشی لێدەزانن و راست دەكەن كە تاكە هێزێكی سەرزەمین كە دەتوانێت لەگەڵ وەحشێكی نامۆی ئەم سەرزەمینە كە داعشە، رووبەڕوو ببێتەوە. ئەوە ئێمەی كوردین.» گوتیشی: «پێویستە دەسەڵاتدارەكانمان لە حزب و حكومەت بزانن كە هێز تەنیا لە سەرباز و چەك و كوشتن و تۆقاندندا كۆنەبووەتەوەو پارێزگاری لەدەسەڵات و ئەو خەونە مێژینەی كوردەواری كە بریتییە لەدروستكردنی دەوڵەت، بەو میكانیزمە دەستەبەر نابێت. بۆیە پێویستە ئاوڕی جددی لەو چەند خاڵە بدەنەوە:
1-ئاوڕێكی جددی لە بواری مەعریفە و زانست و فەلسەفەو عەقڵانییەت بدرێتەوە، چونكە تاكە دەسەڵاتە كە دەتوانێت لەم پەرشوبڵاویە نەجاتمان بدات، تاكە كەناڵە رێگەمان لێدەكاتەوە بۆ ئەوەی بتوانین چۆنیەتی دەستخستنی هێزو پاراستنی هێزو بەكارهێنانی بە شێوەیەكی سەردەمییانە تاوتوێ بكەین و لە خەمی ئامانجە مێژینەیی و پێداویستییە ئەمڕۆیی و خەمەكانی ئایندەی ئەم گەلە بەشمەینەتەدا بین.
2- شوێنكەوتووان و كارمەندان و كارەكتەرە پسپۆڕییە جیاوازەكان لە خوێندنی باڵا، پەروەردەو گشت سەكتەرە جیاوازەكان، لایەكی جددییان لێبكرێـتەوە، ئەوەندە بێ هێز نەكرێن و بێ متمانەو بێ پارەو بژێوی نەكرێن، یاری بەهەست و شعوریان نەكرێـت و نەدرێنە پاڵ ئەم رەشەبای سیاسەتە .
3- دوو تا سێ ساڵێك هەنگاوێكی باش دەنرا لەبواری پرۆسەی زانست وپاشخانی مەعریفەی ئەم كۆمەڵگەیە، نموونەیەكی دیار لەوەش پرۆژەی تواناسازی بوو كە خوێندكاران دەنێردرانە دەرەوە بۆ مەبەستی خوێندن و هێنانی بڕوانامەی باڵاو پڕچەككردنیان بەمەعریفەی تیۆری و پراكتیكی، بەڵام مەخابن بەناو و بیانووی جۆراوجۆرەوە ستەم لەوانە دەكراو پرۆسەكەیان تووشی پچڕپچڕ هات و زۆرینەیەك لەوانە تووشی چەندین دەردی سەری و نەهاتی و قەرزو قۆڵە بوونەوە .»
لەلای خۆیەوە د. نازەنین عوسمان لە كۆلێژی ڤێترینەری زانكۆی سلێمانی،بیرۆكەی ناردنی خوێندكارانی ماستەرو دكتۆرا بۆ دەرەوەی وڵات لە رێگای بەرنامەی تواناسازی بە هەلێكی زێڕین ناودەبات بۆ رۆڵەی بەرهەمداری هەرێم كە توانای مادییان كەم بوو و زۆربەیان نەیاندەتوانی خوێندنی باڵا لە دەرەوەی وڵات تەواو بكەن. گوتیشی: « لە رێگای ئەم بەرنامەیە، رێژەی مامۆستایانی خوێندنی باڵا لە هەموو بوارەكان و بەپێی پێداویستی زانكۆكان بەشێوەیەكی باش بەرز بۆوەو بەشێك لەو تواناسازانە گەڕاونەتەوەو دەست بەكار بوون، بەشێكی دیكەشیان تاكو ئێستا لە پرۆسەی خوێندن بەردەوامن. بەداخەوە لەگەڵ قەیرانی دارایی هەرێم قەیرانی دانی قیست و پێداویستی دارایی ئەو خوێندكارانە لە ٢٠١٤وە دەستی پێكرد، كە پێكدێت لە كرێی خوێندن و بژێوی ژیان و مووچەی هاوسەرەكانیان، وردە وردە ئەو قیستانە نەك هەر دواكەوت، بەڵكۆ وای لێهاتووە هەر نەدرێت، یان بە دڵۆپ پێیان بدرێت و ئەو دڵۆپەش هەندێ جار بە ناعادیلانە بەسەریاندا دابەش دەكرێت. ئەو خەرجییەی كە بۆ هەرخوێندكارێكی تواناسازی دانراوە زۆرە، بەتایبەتی پارەی كرێی خوێندن كە هەندێك لەو زانكۆیانەی ئەو خوێندكارانەی وەرگرتووە پارەی ساڵانەی نزیك ٤000٠ دۆلارە جگە لە پێداویستی ژیان و نیشتەجێبون كە نزیكی ٣٠٠٠دۆلارە بۆ مانگێك. هەندێك لەو خوێندكارانە كەسوكاریان توانای یارمەتیدانیان هەیە، بەڵام ئەمانە ژمارەیان كەمە، چونكە ئەو قەیرانە داراییەی هەرێم كەسوكاری خوێندكارەكانیشی گرتۆتەوە. هەندێك لەو خوێندكارانە توانیویانە قەرز بكەن و هەندێكیان لەپاڵ خوێندنەكەیان كاردەكەن و هەندێكیان هەر وازیان هێناوە لەخوێندن و بە كۆڵێك قەرزبارییەوە گەڕاونەتەوە. نەدانی موستەحەقاتی دارایی بۆ كاندیدەكانی تواناسازی مخابن وای لەو بەنامە گرنگە كردووە كە بە بەرنامەیەكی شكستخواردوو لەقەڵەم بدرێت.»
سەبارەت بە هەمان پرس بەهزاد سەلیم مامۆستا لە زانكوی پولیتەكنیكی هەولێر، هێما بۆ ئەوە دەكات: «بەرنامەی تواناسازی كە شتێكی زۆر باش بوو، لە هەموو وڵاتانی دنیاش ئەم بەرنامەیە هەیە، بەڵام لە كوردستان زۆر بە سەقەتی جێبەجێ كرا، بۆ نموونە: هەر زانكۆیەك بۆ خۆی لیستی هاندانی هەبوو كە سەرۆك زانكۆكان بە ئارەزووی خۆیان هەرچی دۆست و ناسیاو خزمی خۆیان هەبوو، ناویان خستە ناو لیستەكەو بەرێ كران بێ ئەوەی كە شایەنی ئەو هەلە زێڕینە بن و زۆربەی ئەو كەسانەی كە وەرگیرابوون لە رووی توانستی زمانی ئینگلیزی زۆر لاواز بوون، بۆیە لەو ماوەیەی كە لە دەرەوە بوون هەر ئەوەندە پێڕاگەیشتن كە هەندێ فێری كەلتوور و زمانی ئینگلیزی بن، ئەویش نەك لە ئاستی پێویست و لایەنی زانستی هەر فەرامۆش كراوەو بە گوتەی زۆربەی كاندیدەكان لە رووی زانستییەوە شتێكی ئەوتۆیان وەرنەگرتووە، كە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ هەڵەی وەزارەت كە نەدەبا ئەوانەی ئاستی توانستی زمانیان نزمە، بنێردرێن، واتە لە بنەڕەتدا مەرجەكان مەرجی زانستی نەبوون و كۆمەڵێك ئاسانكاری كرا بۆ منداڵی شەهید و ئەنفال كە ئەویش دژی بنەما زانستییەكانە، لە بەر ئەوەی منداڵی شەهید، یان ئەنفال ئەگەر توانستی نەبوو، پێویست ناكات ئێمە ئاسانكارییان بۆ بكەین و وڵات بەرەو هەڵدێر ببەین، بۆ قەرەبووی قوربانیدانیان رێگای دیكە هەن، نەك لاواز كردنی ئاستی خوێندن. خاڵێكی نەرێنیتری ئەم بەرنامەیە ئەوە بوو كە قوتابی هەر وڵاتێك كە ویستبای دەیتوانی لەوێ بخوێنێ و زۆریان لە وڵاتە دواكەوتووەكانی وەكو ئێران و میسر و كۆمەڵێك وڵاتی عەرەبی لە بەرنامەی تواناسازی وەرگیران، كە بەرای من ئەمە زەرەرێكی گەورەو تەنیا بە هەدەردانی پارە بوو. حكومەت دەیتوانی رێژەیەكی كەمتر قوتابی بنێرێت، بە بودجەیەكی كەم و بەرنامەیەكی بەردەوام و ناردنی تەنیا بۆ چەند وڵاتێكی دیاریكراوی پێشكەوتوو وەكو ئەمریكا و چەند وڵاتێكی گرنگی ئەوروپا كە هێشتا خوێندن تیایدا بەهای خۆی لە دەست نەداوە، بۆ بیانیەكانیش.» گوتیشی: «بە رای من بۆ چارەسەركردنی كێشەی دارایی قوتابیانی تواناسازی پێویستە وەزارەت چیدی قوتابی بۆ ئەم مەبەستە رەوانەی دەرەوە نەكات و ئەو بودجەیەی كە هەیەتی تەرخان بكات بۆ ئەوانەی كە ئێستا لە پرۆسەكەدان تاكو خوێندنیان تەواو دەبێت و دوای دەرچوون لە قەیرانی دارایی پلانێكی بەهێزی هەبێت بۆ ئەم مەبەستە، نەك بە لێشاو و بە بێ پلان خەڵك رەوانەی دەرەوە بكات. گرنگترین خاڵ كە دەمەوێ باسی بكەم لەسەر كێشەی دارایی قوتابیان و حكومەت ئەوەیە كە حكومەت دەبێ بۆ پلانی داهاتووی یاسایەك دابنێ كە تەنیا نیوەی شایستەی دارایی، یان ئەوەی كە پێویستییانە بۆ تەواوكردنی خوێندن سەرف بكات و نیوەكەی دیكەی لەسەر خودی قوتابی بێت، گرنگیی ئەم كارە لەوەدایە كە قورسایی سەر شانی حكومەت كەم دەكاتەوە و هەر قوتابیەكیش كە خولیای خوێندن و زانست نەبێ، ئامادە نابێت بەشدار بێت لەو بەرنامەیە .»
لە راگەیاندراوێكدا وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی رۆژی دووشەممە 26-9-2016 رایگەیاند، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریداوە لەمەودا مانگانە بڕی نیو ملیۆن دۆلار بۆ شایستە داراییەكانی قوتابیانی تواناسازی خەرج بكرێت. لە راگەیەندراوەكەدا ئاماژە بەوەش كرداوە كە لە چوارچێوەی هەوڵە بەردەوامەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بەهاوكاری وەزارەتی دارایی و ئابووری، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران رەزامەندی نیشانداوە لەسەر دابینكردنی شایستە داراییەكانی خوێندكارانی بەرنامەی تواناسازی. لە راگەیەنراوەكەدا هاتووە: «بەپێی دوایین بڕیاری سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، بۆ لەمەودا، مانگانە بڕی نیو ملیۆن دۆلار بۆ شایستە داراییەكانی خوێندكارانی تواناسازی خەرج دەكرێت.»
لەم سۆنگەیەوە وەزارەتی خوێندنی باڵا بەرنامەی تواناسازی ئاگاداردەكاتەوە، هەر كاتێك ئەو بڕە پارەیە خرایە سەر حیساب، ڕاستەوخۆ لیستی نوێی ئەو خوێندكارانە بڵاودەكرێتەوە، كە بەپێی ریزبەندی شایستەترن بۆ ئەوەی پارەیان بۆ خەرج بكرێ.