سوقڕات دەڵێت: «ئەگەر پیاوێك رۆشنبیر بێت، ئەوا تاكێك رۆشنبیر دەبێت، بەڵام ئەگەر ئافرەتێك رۆشنبیر بێت، ئەوا خێزانێك و كۆمەڵگەیەك رۆشنبیر دەبن.»
بە مەبەستی تیشك خستنەسەر كێشەكانی كچان و دۆزینەوەی رێگەچارەی گونجاو و نەهێشتنی بەربەستەكانی بەردەم پراكتیزەكردنی مافەكانیان و دابینكردنی ژیانێكی باشتر و نەهێشتنی جیاكاری رەگەزی، لە رێكەوتی 19/10/2011 نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە 66/70 بڕیاری دا ئەو رۆژە بە رۆژی كچ لە جیهان بناسرێت، بۆ یەكەمجاریش نەتەوە یەكگرتووەكان لە 11/10/2012 یادی رۆژی جیهانی كچانی كردەوە، تەنانەت ساڵی 2015 لەلایەن بان كیمۆنی سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان كرا بە ساڵی كچان و لەلایەن كۆمەڵێ وڵات واژووی لەسەر كرا و پەسند كرا، گرنگترین هەوڵەكانیش بۆ برەودان بە خوێندنی كچان و وەبەرهێنان لە كچان و هاوكات رێگریكردن لە دیاردەی زوو بە شوودانی كچان بوو. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان دید و بۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

لە دەستپێكی راپۆرتەكەدا د.ڤیان سلێمان سکرتێری گشتی یەکێتی ئافرەتانی کوردستان دەڵێت :» دیاریكردنی رۆژێك وهك رۆژی جیهانی كچان له لایهن رێكخراوی نهتهوه یهكگرتوهكان، ئهو راستیه دهسهلمێنێت، كه پێشێلكردنی مافی كچان دیاردهیهكی جیهانیهو له زۆر له كۆمهڵگهكاندا كچان دووچاری جیاكاری و توندوتیژی دهبنهوه، هۆكاری سهرهكی ئهمهش دهگهرێتهوه بۆ پهروهرده لهسهر بنهمای جێندهر، سهرهتاش له خێزانهوه سهرچاوه دهگرێت، كه زۆر جار له یهكهم ساتی له دایكبوونی منداڵی كچ و منداڵی كوڕ دهست پێدهكات، خێزان هاتنه دنیای منداڵی كوریان لا خۆشتر و پهسهندتره وهك له منداڵی كچ، ئهمهش لهبهرئهوهی كه له ههست و نهستی خێزانهكهدا ئهوه چاندراوه، كه رهنگه له پاشهرۆژدا كچهكه كێشهیان بۆ دروست بكات و له نۆرمه كۆمهڵایهتیهكان لابدات و به ئهقڵی خۆیان عهیبهیان بۆ بهێنێت، له یهكهم ساتهوه كۆمهڵێك دهستهواژهی وهك نهكهی، نهچی، عهیبهو تۆ كچی به گوێیدا دهئاخنرێ، ههندێك بواریان بۆ یاساغ دهكرێ، رێگری له بههرهكانیان دهكرێ وهك هونهر و وهرزش، ئهمانه رێژهین و گشتگیرنین، بهڵام دهتوانین بڵێین بونیان ههیه و به رێژهیهكی زۆریش . ئهم رێگریانه وا دهكهن، كه كچان هاوئاست لهگهڵ كوڕان له ههموو بوارهكاندا بهشداریان نهبێت و رۆڵی هاوتایان نهبێت، ئهمهش لاسهنگی درووست دهكات و زیانی زۆر به كۆمهڵگه دهگهیهنێت، چونكه كچان خاوهن وزهیهكی زۆرن و پێویسته وهبهرهێنان لهو وزهو توانایه بكرێت و به شێوهیهكی نهرێنی ئاراسته بكرێت، كچان مافی خوێندن و چاودێری و پاراستن و دابینكردنی پێداویستیهكانی ژیانیان ههیهو، دهبێت لهوپهری ئارامی و ئاسایشدا به شێوهیهك پهروهرده بكرێن.»
هاوڕاز شێخ ئەحمەد راوێژكاری ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆكاروباری خوشكان، باسی ئەوە دەكات كە پێش ئەركی حكومەت و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ، ئەركی پەروەردە و دروستكردنی كەسایەتیی كچان، ئەركی دایك و باوكە و هەر لەو بارەیەوە گوتی: «پەروەردەكردن و ئاراستەكردن و دروستبوونی كەسایەتی كچان و متمانە بەخۆبوون و بەهێزبوونیان لەناو كۆمەڵگە سەرچاوەكەی لەوێوە هەڵدەقوڵێت، كاتێ خێزان هۆشیار و پێزانە بە ئەرك و بەرپرسیاریەتیەك كە خودا پێی سپاردووەو كەلتوور و عاداتی ناتەبا لەگەڵ دینی خودا ناكاتە بنەما و ئەساسی بیروبۆچوونی، پەروەردەكردنی وا، تاكێكی تەواو تەندروست و پێگەیشتوو دەهێنێتە ناو كۆمەڵگە، ئەوكات بێگومان كچان كەمتر لەوەی ئێستا كێشە و گرفتیان دەبوو، چونكە بە دیدی من كێشەی سەرەكی كە بۆ كچان دروست دەكرێ، سەرچاوەكەی لەناو خێزانەوەیە و دواتر رەنگدانەوەی دەبێت بۆ نێو كۆمەڵگە، كاتێ ئیسلام جەخت لەسەر عەدالەتی نێوان منداڵەكان دەكات، سەرەتا داوا لە دایك و باب دەكات كە جیاوازی نەكەن لەنێوان منداڵەكانیان. پێغەمبەری سەروەرمان (د.خ) لە فەرموودەیەكی سەحیحدا دەفەرموێت:- ((اتقوا الله، واعدلوا بین أولادكم))، هەروەها دەفەرموێت هەركەسێ دوو كچی هەبێ و باش پەروەردەیان بكات و باش پێیان بگەیەنێ دەچێتە بەهەشت، پێغەمبەری سەروەرمان بە ئەندازەیەك رێزی لە كچ ناوە، كاتێ كە فاتیمەی كچی هاتۆتە لای لەبەری هەستاوەتەوە، بۆیە پێویستە هەمیشە گرنگی بە خێزان بدرێـت و خاڵی دەستپێك بێت لەم بابەتە و ئاستی هۆشیاری خێزان بەرزبكرێتەوە.» گوتیشی: «بێگومان دەوڵەت و حكومەت و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤیش بێ ئەرك نین لەبەرامبەر ئەوە، ئەگەرچی لەپێشووشدا هەوڵ و كۆشش هەبووەو كاری جددی كراوە، وەلێ ئەركی حكومەت و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ هەر لە دەستگرتن بە خێزانەوە دەستپێدەكات تاوەكو بواری خوێندن و فێربوون و پێگەیاندن و بە ئامانجگەیاندن بە هاوتایی بۆ هەردوو رەگەز بەبێ جیاكاری، هەر سەبارەت بە حكومەت و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ بێگومان گرنگە كۆنفرانس و دیبەت و سیمینار بگرن و بەرنامەڕێژی بكەن بۆ ئەو خزمەتانەی كە دەبێت پێشكەش بە كچان بكرێت. بە نموونە. كێشەی كچانی ئێزیدی یەكێكە لە كێشە هەرە پڕ ئازارەكانی ئەم میللەتە كە دەبێت حكومەت بە جددیتر كاری بۆ بكات و ئاوڕی لێبداتەوە.»
ئابووریناس هۆشمەند رەفیق، بەشداری كارای ئەقڵی و جەستەیی رەگەزی مێ لە كایە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و فەرهەنگییەكاندا بەرزدەنرخێنێ، بەتایبەت لە كایە ئابوورییەكاندا، گوتیشی: «هیچ كۆمەڵگەیەك پێشكەوتن بەخۆیەوە نابینێت، ئەگەر بەشداری راستەقینەی ئافرەتی تێدا نەبێت. ئەگەر ئافرەت لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا پشكداری نەكات ئەوا هەرگیز داهێنان لەو وڵات و كۆمەڵگەیە دروست نابێت، واتا داهێنان لە كۆمەڵگە بەندە بە بەشداری ئەقڵی ئافرەت لە پڕۆسەی هاوبەشی داهێنانكاریدا، ئەگەر لە روانگە ئابوورییەكەوە بڕوانینە رۆڵی ئافرەت و رەگەزی مێ بەتایبەت كچان كە هەم لە رووی ئەقڵی و جەستەییەوە خوێنی تازەیان پێیەو هەمیش هزری نوێ لە مێشكیان چەكەرەدەكات، ئەوا دەتوانن لە هەر بەرهەمێك و كارێك و هاتنە دنیای شتێكی دیكە رۆڵی ئەكتیڤ ببینن، وەك چۆن لە هاتنە دونیای منداڵێك لەگەڵ رەگەزی نێردا منداڵێك لە شێوەی فریشتە دەهێننە ئەم جیهانە كە دواجار مرۆڤێكی بەرهەمهێن دروست دەكەن بۆ خزمەتكردن لە هەموو بوارەكانی ژیان، كە رەنگە ببێتە سەركردەیەكی سیاسی، بازرگان و...هتد.» گوتیشی: «دەتوانین بڵێین ئافرەت وەك چۆن لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان ئازادیی هەیەو بە ئازادی بیردەكاتەوەو بە ئەقڵێكی ئازادیش هاوبەشی لە پڕۆسەی پێشخستنی كۆمەڵگە دەكات، نەك بە دانانی رێژەی كۆتا لە بەشداری پێكردنی لە كایەی سیاسی و كارگێڕیدا، بەوە ئافرەت بچووك دەكرێتەوە، چونكە ئاستی زیرەكیی ئافرەت هیچی لە پیاو كەمتر نییە، بەتایبەت لە كایەی ئابووریدا زۆر زیرەكترو ژیرانەتر مامەڵەكە لەگەڵ دۆخەكە دەكات، واتە پرسی ماڵداری بەشێوە ئابوورییەكەو بیركردنەوە بۆ گەشەپێدان لە ماڵەوە بیگرە تا دەگاتە وڵات ئاستی دیزاینی بیركردنەوەی زۆر جوانترو راستگۆییانەتر نەخشەڕێژی دەكات. كە رەنگە پلانەكەی لە پیاو دوورمەوداتر بێت، بە دیوێكی دیكەدا دەكرێ بڵێین بەكارهێنانی ئەقڵی و جەستەیی ئافرەت بۆ جیهانبینییەكی تازەترو ئایندەیەكی خۆشگوزەرانی ئابووری راستگۆییانەترو دڵسۆزترەو بەڵێنەكانیشی بەوپەڕی متمانە دەباتەسەر، جا ئەگەر سەیری كۆمەڵگە پێشكەوتووەكانی جیهان بكەین كە لە ریزبەندی زلهێزترینی ئابووری جیهاندا، ئەوا بۆمان دەردەكەوێت رەگەزی مێ هاوشان لەگەڵ رەگەزی بەرامبەر بەشدارە لە پڕۆسەی بەرهەمهێنان، بۆ نموونە وڵاتانی وەك چین، ئەمەریكا، یابان، كۆریای باشوور، زۆرێك لە وڵاتانی دیكەی ئەوروپا، بەڵام بەپێچەوانەوە وڵاتانی دواكەوتوو كە ئافرەت بەشداری ناكات لە پڕۆسەی بەرهەمهێنان تەنانەت دوای دەرچوونیشیان لە زانكۆكان راستەوخۆ دەبنە كابانی ماڵ و شوودەكەن، وەك كالای خۆشگوزەرانی بەكاردەهێندرێن، یا لە كەرتی گشتیی حكومەت دادەمەزرێن، رۆڵیان پێنادرێت، ئەگەر هەشبێت تەنیا بۆ دیكۆرە.»
دوریا زكری چالاكی مەدەنی لە سۆران، جەخت لەوە دەكاتەوە كە كچ و كوڕ لەهەمان ئاست و پلەدایە كەچی لەزۆربەی كۆمەڵگەكاندا بەچاوێكی كەمتر سەیردەكرێت، گوایە كچ تەنیا بۆ شووكردن و خزمەتی ماڵ و منداڵە، تەنانەت لە هەندێ كۆمەڵگە كچ زیندەبەچاڵ دەكران، دواتر ئایینی پیرۆزی ئیسلام زیندەبەچاڵكردنی حەرام كرد. گوتیشی: «ئێستاش ئەركی حكومەت و رێكخراوە مافپارێزەكان ئەوەیە كە لە رووی ماددی و مەعنەوی پاڵپشت بن بۆ یارمەتیدانی كچان و پاراستنیان لەهەندێ دابونەریت كە ژیانیان وێران دەكات، وەك بەزۆر بەشوودان و ژن بە ژنە و لە هەر هەمووی گرنگتر رێگریكردن لەخوێندن لەلایەن خێزانەكەیەوە بە بیانووی جۆراوجۆر، كارەسات ئەوەیە پیاو هەیە هاوسەرەكەی نەخۆش دەكەوێت بەدوای دكتۆرێكی ئافرەتدا دەگەڕێت، بەڵام رێگری لە خوێندنی كچ و خوشكی خۆی دەكات. ئەركی میدیا و رێكخراوەكانە كۆمەڵگە وشیار بكەنەوە لە رێگەی كۆڕ و سیمینار و بەرنامەی تەلەفزیۆنی و تەنانەت سەردانی قوتابخانە و دام و دەزگە حكوومییەكانیش بكرێت، هەروەك چۆن ساڵانی رابردوو ئافرەتانمان لەشاخ خزمەتی برا پێشمەرگەكانیان كردووە، ئەمڕۆش بەقەڵەم و لەرێگەی خوێندن خزمەت دەكەن، كە مافێكی سروشتی خۆیانەو پێویستە پیاو چ وەك باوك، یان برا هەنگاو بە هەنگاو لەگەڵ كچ بن و وەكو هاوڕێ رەفتاری لەگەڵ بكەن، تاكو بتوانێ سەركەوتوو بێت و بڕوای بەخۆی بێت و كەسایەتییەكی بەهێز بنیادت بنێت، لەگەڵ هەموو ئەوانەش ئەركی كچە كە گرنگی بە بونیادنانی كەسایەتی خۆی بدات و بوێرانە رووبەڕووی كێشەوگرفتەكانی ببێتەوە .
چالاكی مافناس باران محەمەد، سەبارەت بە هەمان پرس ئاماژە بەوە دەكات كە نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی 11ی ئۆكتۆبەری وەك رۆژی جیهانی كچان دەستنیشان كردووە، ئەمەش خۆی لە خۆیدا لە پیناو ئەوەدایە تێڕوانین و دید و بۆچوونی كۆمەڵگە بەشێوەكی گشتی رابكێشیت بۆ خزمەتی كچان و بە گرنگ زانینی بەهاكانیان و زیاتر خزمەتكردنی كچان لەو بوارانەی كە تییدا ئارەزوو دەكەن. وتیشی: «ئەركی هەریەك لە حكومەت و رێكخراوەكان ئەوەیە نەك هەر لە رۆژێكی وەك ئەمڕۆدا بایەخ بە كچان بدەن، بەڵكو پێویستە لەسەریان لە تەواوی سێكتەرو چەمكەكانی ژیان لە هەموو رۆژیكی ژیانیان بەتەواوی هاوكاری كچان بكرێت، نەك پابەند بكرێن بە رۆژیكی دیاریكراو كە ئیتر كۆمەڵگای نێودەوڵەتی وا تێبگەیێنن لەم رۆژەدا هەموو كارێك بۆ كچان كراوە، بەڵكو كچان بۆ فەراهەمكردنی ئازادییان پێویستە لە هەموو روانگە ئینسانییەكانەوە گرنگییان پێ بدرێت، لە رێگەی كردنەوەی خول و سیمینارو پێكهێنانی گرووپ، تا ئاستی رۆشنبیرییان زیاتر بەرز بكرێتەوە، چونكە هەر كچانن لە داهاتودا دەبنە دایك و نیوەی كۆمەڵگە پێكدەهێنن. ئەوەشمان لە بیر نەچێت كچان بە شێوازێكی گشتی لە رووی یاسا و عورفە نێودەوڵەتییەكانیشەوە تا رادەیەك پەراوێز خراون، ئەمە بۆخۆی گرفتێكی زۆری بۆ كچان دروستكردووە، بەتایبەت لە وڵاتە تازە پێگەیشتووەكان، یان لەو وڵاتانەی كە سیستەمی سیاسیان دیكتاتۆریە، بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە مەجالێكی ئەوتۆیان بۆ ئازادیی كچان نەهێشتووەتەوە، ئەمەش وایكردوە كە بەشوازێكی گشتی بارێكی نالەبارو ناهەموار بۆ كچان بڕەخسێت. بۆیە پێویستە لەسەر كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و یاسا و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بەتەواوی بایەخ بە داواكاری و لایەنە ئەرێنییەكانیان بدات، تا هەست بە لاوازی نەكەن و وەك كەسێكی ئازاد هەڵسوكەوت بكەن.
لەلای خۆیەوە رۆئیا محەمەد بەرپرسی قوتابیان و كارگێڕی رێكخراوی ناوچەی ئایندە دەڵێت: « بێگومان بوونی رۆژێكی تایبەت بە كچان لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە گرنگیی كچان و كاریگەرییان لە ناو كومەڵگەدا دەردەخات، كچانی ئێمەش دەبێت داوای دەرفەتی یەكسان بكەن تاكو بتوانن بەهرە و تواناكانیان بخەنەڕوو، ئەركی سەرشانی حكومەتیشە كە دەرفەت بۆ كچان بڕەخسێنێت لە بوارە جیاجیاكان هەتا لە پلە بەرزەكانی ناو حكومەتیش بەشداربن. هەروەها ئەركی رێكخراوە مرۆڤپارێزەكانە زیاتر پارێزەری مافە مرۆییەكانی كچان بن، ئەویش لە رێگەی پاراستنی مافەكانیان و پاڵپشتی كردنیان بۆ ئەوەی كچان بێنە مەیدان و توانا و بیرۆكە جوانەكانیان بخەنەڕوو، هەتا چیتر هەست بەوە نەكەن لە كۆمەڵگەیەك دەژین كە تەنیا بۆ مانەوە لەناو چواردیواری ماڵ و بەڕێوەبردنی ئەركی ئەو چواردیوارە دروستكراوە.»
بەپێی دوایین ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژانە 47 هەزار و 700 كچ لە جیهاندا دنیای پڕ لە بەرائەتی خۆیان جێدەهێڵن و واقعێكی سەپێندراو لە كچۆڵەییەكەوە دەیكات بە هاوسەر و دواتر دایك، 700 ملیۆن ئافرەت لە جیهاندا پێش تەمەنی 18 ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە، هاوسەرگیری پێشوەخت لە خێزانە هەژارەكان دوو ئەوەندە و نیوی خێزانە دەوڵەمەندەكانە، لە وڵاتانی نامی رۆژانە 20 هەزار حاڵەتی لە دایكبوونی دایكانی خوار تەمەنی 18 ساڵی تۆمار دەكرێت كە ساڵانە دەگاتە 7 ملیۆن حاڵەت.
یەكێك لە ئامانجەكانی بەیاننامەی هەزارەی نەتەوەیەكگرتووەكان، واتە خیتابی نەتەوە یەكگرتووەكان دوای كۆتاییهاتنی ساڵی 2000 و دەستپێكی سەدەی بیست و یەكەم ئەوە بووە، كە تا ساڵی 2015 هەوڵبدرێت، لە هیچ وڵاتێكی دنیادا ئەو دیاردەیە نەمێنێت كە كچان و كوڕان قۆناخی خوێندنی سەرەتاییان تەواو نەكردبێت، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كە یەكسانی رەگەزی كە بەردی بناخەی پەرەپێدانە لە خوێندنی كچانەوە دەستپێدەكات .
دوای تیپەڕبوونی ساڵانێك بەسەر بەیاننامەی هەزارە، توانراوە رۆژێك بۆ كچان دەستنیشان بكرێت، بەڵام وەك خاتوو ئایزۆبل كۆلی مان دەڵێت: هەتا ئێستاش لە جیهاندا رۆژانە 250 هەزار كچ لەخوار تەمەنی 18 ساڵییەوە بەشوو دەدرێن.
لەلایەكی دیكەوە رێكخراوی یونسێفی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان لە بەیاننامەیەكدا لەبارەی بەشوودانی كچانی ژێر 15 ساڵ هۆشداری داوەتەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و داوای كۆتاییهێنان بەو دیاردەیە دەكات. هاوكات ئاشكرای دەكات كە ساڵانە لە جیهاندا 23 ملیۆن كچی ژێر 15 ساڵ بە مێرد دەدرێن. لە بەیاننامەكەی یونسێف (سندووقی منداڵانی نەتەوەیەكگرتووەكان)دا هاتووە: كە لە ئاستی جیهاندا یەك لەسەر سێی ژنانی تەمەن 20 تاكو 24 ساڵانی ئێستا كە دەكاتە 70 ملیۆن كچ، لە تەمەنی ژێر 15 ساڵییەوە ناچاركراون هاوسەرگیری بكەن. سەرەڕای پێشنیازی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ وڵاتان لەساڵی 1994 بۆ سەرخستنی تەمەنی هاوسەرگیری بۆ 18 ساڵ، هێشتا زیاتر لە 50 وڵاتدا هاوسەرگیری منداڵانی ژێر 18 ساڵ یاساییە، كەچی بەهۆی ئەو دیارەدەیە، ساڵانە نزیكەی 50 هەزار ژنی دووگیان لە تەمەنی 15 تا 19 ساڵی لەئاستی جیهاندا گیانیان لەدەست دەدەن.