لە زۆربەی وڵاتانی دواكەوتوودا وەك نەریتێك باسی ئەوە دەكرێ كە ئافرەتان هیچ پێوەندیییەكیان بە مەسەلە سیاسی و ئابووری و پرسە كۆمەڵایەتییەكانەوە نییە، بەڵكو تەنیا ئەركیان بەخێوكردنی منداڵ و راگرتنی دڵی پیاوە، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ئافرەت لە ئەستێرەیەكی دیكەەوە هاتووەتە سەر زەوی؟ ئایا مافی هاووڵاتی بوونی ئافرەت زەوت دەكرێت؟ ئایا ئافرەتان بێ وڵاتن و تەنیا پیاو خاوەنی وڵاتە؟ بێگومان ئافرەت لە رابردووی كۆنەوە هەتا سەردەمی مۆدێرن و هەمیشە ئامانجەكانی دوور بووە لە كاولكاری و وێرانی و خەونەكانی لە سەر خشتی فەراهەمكردنی ئاشتی و رزگاركردنی مرۆڤایەتی بونیاد ناوە، لە ئێستاشدا ئافرەتان لە ئاستی جیهان و بە كوردستانیشەوە خوازیاری هاوبەشین لە بەرپرسیاریەتی بەرامبەر بە كۆمەڵگەی خۆیان و هەوڵی گەیشتن بە ناوەندەكانی دروستكردنی بڕیاری سیاسیش دەدەن. ئافرەتانی كوردیش بە پێویستی دەزانن بنەماكانی دیموكراسییەت لە ناو كۆمەڵگەی ئێمەش بە جددی پەیڕەو بكرێت و هەموو ئەو پیاوانەی لە دەسەڵاتن بە ئەقڵییەتی نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی كاربكەن و بڕوایان بەوە هەبێت كە ئافرەت هاوشان و هاوبەشی ئەوانن و داواكارن وەك چینێكی بێهێز سەیری ئافرەت نەكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان لەو بارەیەوە راوسەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.


ئەگەرچی لە هەرێمی كوردستان بەشداریی ئافرەت لە كاری سیاسی و ئەندامەتییان لە ئاستەكانی باڵای حزبیدا گەشەی كردووە، تەنانەت بەشدارییان لە دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردندا پەرەی سەندووە و گۆڕانێكی نەوعی بەدی دەكرێت، بەڵام تا ئێستا وەك ئافرەتێكی سەركردە باسیدەكات، هێشتا ئافرەتانی كورد لە بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی و دروستكردنی سیاسەتدا بەشدارییەكی ئەوتۆیان نییە، ئەوەش لە حاڵێكدایە كە هاوكێشە سیاسییەكان پاڵ بە هەرێمی كوردستانەوە دەنێت هەتا بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ هەنگاوی خێراتر هەڵبگرێ، هاوكات دەوڵەتداری لە ئاستی جیهانیدا بەبێ بەشداریی ئافرەت روخسارێكی دیموكراسی و شیاوی نییە و ئەو سیستمە حوكمڕانییانەی ئافرەتان لە دروستكردنی سیاسەت بێبەش دەكەن، بەردەوام لەژێر پرسیار و رەخنەدان، بۆیە چاودێرانی سیاسی بە پێویستی دەزانن لە كوردستان زیاتر بنەماكانی دیموكراسی پەیڕەو بكرێ و رێگە بۆ ئافرەتانیش بكەنەوە بۆ ئەوەی پتر لە پرسە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان بەشدار بن.
هەر لەو بارەیەوە ئاواز حەمید ئەفەندی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت: «گرنگە ئافرەت دەرخەری راستەقینەی ناخی خۆی بێت، نەك نمایش بكات، وەك سیاسی، یان هەر پیشەیەكی دیكە. بێگومان ئەوەی گرنگە توانای مرۆڤە، واتە لەو بوارەدا رەگەزی نێر، یان مێ بابەتێكی ئەوەندە گرنك نییە. گرنگ ئەوەیە هەریەكەو خۆی وەك خۆی پیشان بدات، نەك نمایشی شتێ بكات كە لە خۆی زیاتر یان كەمتر بێت. بەگشتی ئافرەت و پیاو دەبێت تەواوكەری یەكتر بن، بۆ ئەوەی ئاشتیی كۆمەڵایەتی بێتەدی.» سەبارەت بە بەشداری بوونی ئافرەتیش لە سیاسەت و ناوەندە كارگێڕییەكاندا گوتی: «ئەو سەردەمە رۆیشت، كە ئافرەت تەنیا لە چالاكییە كۆمەڵایەتییەكاندا بەشداری بكەن، ئێستا ئافرەتان چالاكن و بەشداری كاریگەریان لە سیاسەت و ناوەندە كارگێڕییەكاندا هەیە. مادەم ئافرەت لە كۆمەڵگەدا بوونی هەیە، پێویستە لە سیاسەتیش بەشداری هەبێت و بگرە پێویستە لە هەموو كایەكاندا بەشدار بێت. راستە ئێمەی كورد لە دۆخێكی نالەبارداین، بەڵام كورد توانیویەتی بیروبۆچوونی كۆمەڵگەی خۆی بەراورد بە وڵاتانی ناوچەكە بگۆڕێت و گەشە بكات و ئافرەت لە سیاسەتیشدا بەشدار بێت، هەروەها ئافرەتی كورد بەشداری لە سەنگەری بەرگریدا كردووە، بە درێژایی مێژوو لە ئەركی خەباتد و شۆڕشەكاندا رۆڵی بەرچاوی هەبووە، تا ئێستاش لە پارستنی خاك و وڵاتەكەی بەرانبەر بە دڕندەترین هێزی تیرۆریستی بەشدارە، ئەو بەشدارییەشی بەجۆرێك بوێرانە بووە كە تەنانەت لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش دەنگدانەوەی هەبووە. نەك لە ئێستادا، بەڵكو هەر لە زووەوە ئافرەتی كورد هاوشانی پیاو بووە لە شۆڕشەكاندا، لە كاری سیاسی و كارگێڕیشدا بەشداری و چالاكی هەبووە. (عادیلە خانم) نموونەیەكی بەرچاوی ئەو ئافرەتانەی كوردە كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ساڵانی بیستەكاندا بۆتە قائیمقامی هەڵەبجە.»

ئەو پەرلەمانتارەی كوردستان جەخت لەوە دەكاتەوە «ئافرەتی كورد سەلماندوویەتی كە دەتوانێ داستانی سەركەوتن تۆمار بكات، چونكە لە جەنگیشدا بەشدار بووە و شانبەشانی پیاو پارێزگاری لە وڵات كردووە، تا ئێستاش ئەو وڵاتپارێزییەی ئافرەتی كورد بەردەوامە و بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە كە چەندین شەهیدی پێشمەرگەی ئافرەتمان هەیە كە دنیایان بەخۆیانەوە سەرسام كردووە.»
ئیبراهیم حاجی زەڵمی هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە كۆمەڵناسی هێما بۆ ئەوە دەكات كە «ئەگەر بڕیارە كۆمەڵگە بریتی بێت لە كۆبوونەوەی مرۆڤەكان بە ئامانجی پێكەوەبوون و پێكەوەژیانی ئاشتییانە و پێوەندیگرتنیان، ئیتر لەوێوە كۆمەڵگە دەبێتە سیستمێكی رێكخراو بۆ تاكەكانی و لەوێوە پرسە جۆربەجۆرە مرۆیی و كۆمەڵیبوون و سیستمەكانی وەك (سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و مەعریفی و ...هتد) لێی دروست دەبن و تاك لێیەوە بەهرەمەند دەبێت، بۆ ژیانكردن تیایدا و بۆ پرسە مرۆیی و كۆمەڵییەكانی ئیلهامی لێ وەردەگرێت. گوتیشی: «ئەگەر كۆمەڵكە خۆی و پێوەندییەكان و پرسەكانی كرانە بابەت و شوێنگەی قسە و پرسیار، ئەوە كۆمەڵگە بەرەو پێشەوەچوون بە خۆیەوە دەبینێت، بەڵام ئەگەر كۆمەڵگەیەك ئەم نەریت و خوە نەگریسەی دووەمی هەبوو، ئەوە دەبێتە خۆرەی خۆی و لە ناعەدالەتی و ئاسایشی كۆمەڵایەتی وپاشكەوتەیی و پاشكەوتووییدا دەیگوزەرێنێت.» ئەو كۆمەڵناسە رایوایە: «كاتێك هێز بووە بنەما بۆ زیاتر مرۆڤ بوون، ئیتر هەرچی نادادی و نایەكسانیە دەچێتە لاشەی كۆمەڵگەوە، ئەو كاتیش رەگەز و پێكهاتەی جەستەیی مرۆڤ دابەش دەبێت و چینەكانی مرۆڤ بوون دادەتاشێ بۆ ( پیاو، ئافرەت، منداڵ، پیر گەنج، جوان، ناشیرین، مرۆڤی ساغ و ناكام و ...هتد، ئیتر خەسڵەتی مادی و ڕوخساری شوێنگەی رۆح و مرۆڤ بوون دەگرێتەوە، دەبێتە بنەمای مرۆڤ بوون و پێگەبەخشینی مرۆییانە بە تاكەكانی كۆمەڵگە، ئیتر لەوێوە پێگەش دەبێتە مۆركی مرۆڤ بوون، نەك مرۆڤ ببێتە سەرچاوە بۆپێگە و رۆڵ و هەموو شتەكانی تر. لەوێوە پێگەكان پیرۆزتر دەبن لەمرۆڤ، ئەو كاتیش بۆ پێگەكان مرۆڤەكان دەكرێنە قوربانی و پێوەندییە ماددییە پێگەییەكان شوێنگەی پێوەندییە مرۆییە رۆحییەكان دەگرێتەوە. لەوێوە بێهێزەكان بەركەنار دەكرێن لە هەر پرسێكی پێگەیی، جا ئەو پێگانە سیاسی بن، یان ئابووری، یان كۆمەڵایەتی.

بۆیە لە هەر كۆمەڵگەیەكدا هێز كرایە پێوەر بۆ مرۆڤ بوون، بەدڵنیاییەوە بێهێزەكان یان دەبێت خزمەتگوزاربن و هاووڵاتی پلەدوو، یان گومان لەسەر هاووڵاتیبوونیان دەخرێتەسەر و جێگەیەكیان نابێت، بەم بنەمایەش ئافرەت و منداڵ و كەمئەندامەكان پلە دوو سێ و چواری كۆمەڵگەن. ئیتر لێرەوە قسەی بۆش و بەتاڵە باسی رۆڵی تاكێك (ئافرەت) بكەی، شوناسی مرۆڤبوونی پلە دوو بێت و پێگەیەكی پێ رەوا نەبیندرابێت لەسەر بنەمای مرۆڤ بوونی.»

حەسەن ساڵح قەرەداخی بەڕێوەبەری قوتابخانەی شەهیدانی قڕگە، جەخت لەوە دەكاتەوە كەوا «لە وڵاتانی دواكەوتوودا ژن وەك كاڵا و سامان و سەروەتێكی پیاوان سەیردەكرێت، هەر بۆیە سەیركردنی پیاوان بۆ ژنان سەیركردنێكی شكڵییانە و رووكەشییانە و جەستەییانەیە،» گوتیشی: «لە كۆمەڵگەی وادا ژن ئەو كاڵایەیە كە جوانیی لەش و لاری بەها و نرخەكەی دیاری دەكات، هەر بۆیە ژن لای پیاوان زیاتر بۆ چێژوەرگرتنە، نەك شەراكەت و هاوسەری و هاوفكری، بۆ نموونە: پیاوان دەتوانن لە ژنێك زیاتریان هەبێت، واتا وەك جۆرێك لە كاڵا و سامان، یان وەك خواردنێك پیاو دەتوانێت چێژی زیاتریان لێوەربگرێ، سەیركردنی زەقی پیاوانیش لە بازاڕ و بۆنەكاندا بۆ ژنان، دەلالەتی ئەوەیە پیاو پارەی لەگیرفاندایە و هەركات ژەمێكی خواردنی خۆشی بەرچاوكەوت، ئەوا بیر لە خواردنی دەكاتەوە، هەرواش سەیری ئافرەت دەكات. واتە پیاو لەم كۆمەڵگە داخراوانەدا ماڵ و ژنی پێكەوە گرێداوە، بە جۆرێك ئەگەرچی ژن ئێستا كاری دەرەوە و حكوومیش بكات، نابێت ئیش و كارە ژنایەتییەكانی ماڵەوەی بیربچێت، گوتیشی: گرفتەكە دید و تێڕوانینی عەقڵییەتی كۆمەڵگەیە بۆ مەكانەتی ژن، واتا ژن پێداویستییەكی پیاوە بۆ جنس و خزمەتكردنی پیاو و منداڵ خستنەوە، ئەم بۆچوونە هێندەی خایاندووە، ئێستا خودی ژنانیش هەمان ئەو كارەكتەرەن كە پیاوان بەدڵیانە، بەگشتی ئەوە ژینگە و پرۆسەی پەروەردە و كەلتووری كۆمەڵگەیەكە ئەقڵی ژنی فەرامۆش كردووە، لە كاتێكدا ژن دایكی پیاوە و هەر دەبێت ئاقڵتریش بێت.»

دلشاد نامیق ماستەری لە زانستە سیاسییەكان هەیە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە تێڕوانینی كۆمەڵگە سەبارەت بە ئافرەت بە پێی سەردەم و قۆناغە جیاوازەكان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بابەتی هاونیشتمانی بوونی ئافرەتیش تەنیا پەیوەست نییە بە بەشداری لە ئەركە سیاسی و سەربازییە قورسەكاندا، بەڵكو بە شێوەیەكی ئۆرگانی پێوەندیدارە بە رادەی دەستەبەركردن و گەرنتی كردنی مافەكانی ئافرەتان و گەرنتی كردنی مافیان لە رووی یاساییەوە، بەتایبەتی مافە یاسایی و سیاسییەكانی ئافرەتان لە كۆمەڵگەی كوردستاندا سەرەڕای زەروورەتی گەرنتی كردنیان، پێویستی بە هەڵمەت و بەرنامەی چڕوپڕ هەیە بۆ هۆشیاركردنەوەی ئافرەتان لە مومارەسەكردن و دەستبەردارنەبوون لەو مافانەی كە لەلایەن خودی خۆیانەوە بەشێوەیەكی دروست و زانستی و دادپەروەرانە گەڵاڵە كراون، لەهەمان كاتدا هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵیش زۆر گرنگە بۆ ئەوەی ئەو مافانە وەك ئیمتیاز تەماشا نەكات، بەڵكو وەك زەروورەت و مافێكی ساكاری ئافرەتان لێی بڕوانێت كە قابیلی پێشێلكردن نین.» گوتیشی: «مافی بەشداری سیاسی و وەرگرتنی پلە و پۆستە ئیدارییەكان و بەشداری لە شاند و بڕیارە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی وڵات لە ریزی مافە سیاسییەكانی ژنانن، كە هەر پشتگوێ خستن و زەوتكردنێك مایەی نەنگییە و نیشانەی ناهاوسەنگی كۆمەڵگەیە لە رووی ژیارییەوە، لە دەرەنجامیشدا دەبێتە هۆی بە پلەدوو هەژماركردنی ئافرەتان لە رووی هاووڵاتیبوونەوە، بێگومان چارەسەركردنی ئەم حاڵەتەش بەشێكی گرنگی دەكەوێتە ئەستۆی ئافرەتان خۆیان كە لە رێی فشارەكانی خۆیانەوە، رێگەی لێ بگرن، هەروەها پێویستە ئافرەتانی كورد كەڵك لە هەر جۆرە چالاكییەك وەربگرن بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی خۆیان، وەك چۆن لە نیشتمانپەروەری و وڵاتپارێزی خۆیان سەلماندووە و هاوشانی پیاوانن.»

سەبارەت بە پێگەی ئافرەتیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئاواز حەمید ئەفەندی دەڵێت: «بەشێوەیەكی گشتی ئافرەت لەم ناوچەیەدا وەكو پێویست گرنگی پێ نادرێت، بۆ بەشداری لە پرۆسەی سیاسیی كارگێڕی وڵات، ئەگەر ئازایانەش بەشداری بكات و گوێ بە بەرستەكانی نەدات، دەبێت قوربانی زۆر بدات، لە زۆر شتیش بێبەش دەبێت. لەو ناوچەیە ئافرەت بەهۆی كەلتووری نەریت و پیاوسالارییەوە ئازاری زۆر دەكێشێت، بەڵام لە ئێستا و لەم سەردەمەدا ناتوانرێ مافەكانی بشاردرێتەوە، ئافرەتیش بێ ئاگا نییە و لە گەڵ پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا بە تەواوەتی بە مافە لە دەست چووەكانی ئاشنا بووە و چیدی نایەوێ مافەكانی زەوت و پێشێل بكرێ».