بیرمەندان جەخت لەوە دەكەنەوە كە خانمی سیاسەتمەدار پێویستە لە ناو ژان و ئازارەكانی ژنانەوە ببێتە سیاسەتمەدار، دروستكردنی ئەم زەمینەیەش كێڵگەیەكی بەپیت دروست دەكات بۆ بەرهەمهێنانی بەردەوامی خانمی سیاسەتمەدار، هەتا ئەم زەمینەیەش دروست نەبێت، ئەوا خانمان بشبنە سیاسەتمەدار، وەك پیاو بیردەكەنەوە نەك ژن، لە كاتێكدا ئامانج لە خانمی سیاسەتمەدار ئەوە نییە كە تەنیا لە رووی جەستە و بایۆلۆژییەوە لە پیاو جیاواز بێت، بەڵكو ئامانج ئەوەیە لە رووی ئەقڵ و بیركردنەوەشەوە جیاواز بێت. هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە ئەقڵی ژن و پیاو پێكەوە ژیان تەواو دەكەن و لەناو كەوانەیەكی فراواندا ژیانیش سیاسەت رێكی دەخات، كەواتە ئایا چۆن دەتوانین هەنگاوی یەكەم بە ئاراستەی دروستكردنی خانمی سیاسەتمەدار بنێین؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی


سەرەتا وداد حەمید سەعید بەرپرسی ئەنجومەنی ئافرەتانی قەزای دوبز، ئاماژە بەوە دەكات كە «سیاسەت كارێكی زۆر ئەستەم نییە، بەڵام ئیرادەیەكی بەهێزی دەوێت و ئافرەت دەبێت لە ناخیدا سرووشتی سیاسی و بڕیاردانی هەبێت و بە جورئەت بێت و خۆی لە پیاو بە كەمتر نەبینێت.» ئەو خاتوونە رایوایە «ئەگەر ئافرەتێك لە خانەوادەكەیان سیاسەتمەدارێك هەبێت و هەر لە منداڵییەوە ئەو كەسە مەیلی سیاسەتی بداتێ، بە تێپەڕبوونی زەمەن خۆی وردە وردە تێكەڵی سیاسی دەبێت، واتە بە جۆرێك تێكەڵ بە خوێندنەوە دەبێت و بە سیاسەت ئاشنا دەبێت و متمانە بەخۆبوونی لا دروست دەبێت، كە زۆر جار هەر لە تەمەنی منداڵییەوە لە چالاكیی قوتابخانەكەیدا بۆ نموونە لە كارێكی شانۆییدا بەشدار دەبێت و چاوكراوەتر دەبێت.» گوتیشی: «كچانی كورد زۆر حەزیان لە سیاسەتە، بەڵام نەریتی كۆمەڵگە و شەریعەتی ئایینی ڕێگایان لێگرتووە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێك لە كچەكانی كورد شان بە شانی براكانیان سیاسەتیان كردووە و تەنانەت لە خەباتی چەكداریش بەشدار بوون، كە تا ئێستاش نموونەیان لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا هەیە. ژمارەیەكی زۆری ئافرەتیشمان هەیە كە بە چەكی قەڵەم چالاكی سیاسییان هەیە و خۆیان گەیاندووەتە ئاستی باڵای حزبەكان، بەڵام بەگشتی بەسیاسی بوونی ئافرەت خولیا و ئارەزووی دەوێت و لەگەڵ ئەم خولیا و ئارەزووشدا دەبێت پشتگیرییەكی خێزانی هەبێت، تا بتوانێت بە متمانەی زیاترەوە خۆی تێكەڵ بە سیاسەت بكات، چونكە لە كۆمەڵگەی نەریتی ئافرەت لە سەر هەموو شتێك سانسۆری لەسەرە و تەنیا بە پشتگیریكردنی ئەندامانی خێزانەكەی دەتوانێت هەموو ئەو كۆسپانە ببڕێت كە لە پێشی دانراون».

زۆرێك لە بیرمەندان و لەوانە فۆكۆیاما پشتیوانی لە «بە مێ كردنی سیاسەت» دەكەن و رایانوایە ئەقڵی ژنان توانای ئەوەی هەیە سیاسەتێكی نەرم و شیاوتر دروست بكەن و بە پێویستیشی دەزانن، ئەقڵی ئەو ژنانەی لە ناو سیاسەت كاردەكەن، پرسیاری ژنانە دروست بكەن. لەوانەیە بپرسن مەبەست لە دروستكردنی پرسیاری ژنانە چییە؟ لەوەڵامی ئەمەشدا دەڵێن: پێویستە ژنانی ناو كایەی سیاسی زۆر بوێرانە ئەو پرسیارە رووبەڕووی خۆیان بكەنەوە كە بۆچی ئافرەتان بەتایبەتی لە كۆمەڵگەی نەریتسالاریدا رقیان لە سیاسەتە؟ بێگومان ئافرەتانی كوردستانیش لەو بازنەیە دەرناچن، بەڵام بۆ دەسكەوتنی وەڵامی ئەم پرسیارە هیچ پێویستمان بە گەڕان بە دوای سەرچاوە و وەڵامدانەوەی ئەكادیمیست و تەنانەت فێمینیستەكانیش نییە، بەڵكو پێویستمان بەو وەڵامە سادانەیە كە ژنە سادە و ساكارەكان گوێمان لێیان دەبێت. مەبەست لە ژنی سادە و ساكار، ژنی خێزانە هەژارەكان نییە بە تەنیا، بەڵكو پێش هەمووان پێویستمان بە وەڵامی ژنە سادە و ساكارەكانی بەرپرسان و بازرگان و بزنسمان و ئەوجا ژنە سادە و ساكارەكانی خێزانە هەژارەكان هەیە. سەرنج بدەن ئەم خاڵە چیمان فێر دەكات؟ بێگومان ئەوەمان پێدەڵێت لە نێو ژان و ئازارەكانی ژنان و تێڕوانینیان بۆ سیاسەت و ژیان، جیاوازی چینایەتی و دەوڵەمەندی و هەژاری هێندە زەق نییە، بەو ئاستەی كە لە نێوان پیاواندا بوونی هەیە. كەواتە چۆن هەوڵبدەین ئافرەتی سیاسەتكار و دروستكەری سیاسەت بەرهەم بهێنین؟

حەسیبە سەعید ئیبراهیم، بەرپرسی بەشی ئافرەتان لە كۆمەڵەی دوستایەتی كوردستان و ئەڵمانیا، لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا بەمجۆرە راوسەرنجی خۆی دەخاتەڕوو: «خێزان بنەمای دروستبوونی تاكی كامڵە بە هەموو پێوەرەكانیەوە، بۆیە هەر كاتێك خێزان توانی بە ئەركەكانی هەستێت و تاكی خۆی بە پێوەری بەهاكانی مرۆڤایەیی پەروەردە بكات، ئەوا ئەو پیاوسالارییە باوی نامێنێت و هەریەكەیان بە سەركەوتووترین شێواز بە رێگای خۆیدا دەڕوات، چونكە هەرتاكێك دڵنیایی خێزانی هەبێت، دڵنیام كە دەتوانێت لەسەر هەموو شانۆكانی ژیان بە جوانترین شیواز رۆڵی خۆی بگێڕێت و كاریگەری نەرێنیی كۆمەڵگەی لەسەر بەدیار نەكەوێت. دەتوانم زور بە راشكاوانە پەنجە بخەمە سەر ئەوەی كە لە هەر سەرنەكەوتنێكی تاك، بەتایبەتی رەگەزی مێ، خیزان تاوانباری یەكەمە. سەبارەت بە ئافرەتی سیاسەتمەداریش، پێویستە ئەوە بە بیر بخەینەوە كە دەوترێت: «لەپاڵ هەر پیاوێكی مەزن، ئافرەتێك هەیە». بۆیە ئافرەت بە گرنگترین ئەكتەر دادەنرێت لە سەر شانوی ژیان، چ لە بواری سیاسی، یا رۆشنبیری و زانستی...هتد. لە دوای پاڵپشتی خێزانیش، ئەوەی وادەكات ئافرەتێكی سیاسیی سەركەوتوو دروست بێت، خودی ئافرەتەیە كە دەبێت بەردەوام بێت لە هەوڵدان بۆ ئەوەی بوونی خۆی لە نیو كۆمەڵگەدا بسەلمێنێت و بتوانێ خاوەنی بڕیاری خۆی بێت و هەمیشە شانازی بە ژنبوونی خۆیەوە بكات و رێگا نەدات ببێت بە ئامرازیك كە كۆمەڵگە بیچەوسێنێتەوە، هەروەها دەبێت خاوەنی هزرێكی جوان بێت و نابێت ترسی لە رووبەڕووبوونەوە هەبێت. لە دیدی منەوە هەردوو رەگەز لە هەموو بوارەكانی ژیان دەبێت وەك خودی خۆیان بیربكەنەوە، نەك خانمێك لە قاڵبی هزری پیاوانەدا كاربكات، یان بەپێچەوانەوە پیاوێك بە روانگەیەكی ژنانەوە كاربكات. ئەوەش لە بەر ئەوەیە كە ئەو دوو روانگەیە بتوانن تەواوكەری یەكتر بن، گەر وانەبێت هەوڵەكان جارانی سفر دەبن. لە لایەكی دیكەوە، خانمی سیاسیی مەزن كاتێك دروست دەبێت كە تێكەڵاوی ئازاری كۆمەڵگە و مەینەتییەكانی ژیان و بەتایبەتی دۆخی ژنان بێت و كۆڵی نەدابێت بۆ سەركەوتن و بەدەستهێنانی ئامانجەكانی.

راستە جیاوازی هەیە لە نێوان سایكۆلۆژی ژن و پیاو لە رووی هەبوونی بیر و رای جیاواز و دروستبوونی كێشە، بەڵام كەم و زۆری بەندە بە رادەی تێگەیشتن لە نێوان هەردوو رەگەزدا، ئەمەشیان راستییەكی زانستییە و زۆر جار دەبێتە هۆی ئەوەی لە هەڵسوكەوتدا وەك مروڤی دوو دنیای جیاواز بن، بەلام باشترین رێگا ئەوەیە هەردوولا ئەوە قبووڵ بكەن كە پێویستە هەر یەكیان وەك رەگەزی خۆی رەفتار بكات لە بواری كاركردنیدا. ئافرەت خاوەن بیرێكی قووڵ و جوانە، بۆ نموونە پڕوفیسۆر (مستەفا زەلمی) كە خاوەنی زیاتر لە (50) پەرتووكە لە یەكێك لە توێژینەوەكانی باس لەوە دەكات كە ئافرەت خاوەنی توانای هزری زیاترە لە پیاو، هێما بۆ ئەوەش دەكات كە زانست سەلماندوویەتی دوای شیكاری لەسەر (موخی ئافرەت و پیاو) دەركەوتووە كە موخی ئافرەت دوو(فص)ی هەیە لە كاتێكدا هی پیاو یەكە.كەواتە ئافرەت خاوەنی دوو سەرچاوەی هزری بەتوانایە، ئەمەش وادەكات گەر خۆی وەك ئافرەت بیەوێت، دەتوانێت زۆر زیرەكانەتر لە تەك پیاودا كاربكات و توانا و كارامەیی خۆی بسەلمێنێت.»

لە لای خۆیەوە نووسەر و رۆژنامەنووس محەمەد وانی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «رۆڵی ژنان، یان ئافرەتان لەناو كۆمەڵ و پلەی پێشكەوتنیان بەستراوەتەوە بە رەوتی شارستانیی كۆمەڵگەوە، واتە هەرچەندە كۆمەڵگە لە رووی شارستانیی هاوچەرخ پێشبكەوێت، ئەوە رۆڵی سیاسیی خانمانیش زیاتر پێش دەكەوێت، بەپێچەوانەشیەوە هەر راستە. هەڵبەت بە كۆمەڵگەیەكیش دەگوترێ پێشكەوتوو، كە لە هەموو بوارەكاندا پێشبكەوێ، نەكە لەلایەك پێشبكەوێ و ولەلایەكی دی دوابكەوێ، دەكرێ لە بوارێ زیاتر پێشكەوتووبێ، بەڵام لە بوارەكانیتریش تا رادەیەك پێشكەوتوو بێ، نەك دواكەوتوو.» گوتیشی: «لە پۆڵینكردنی وڵاتانی دونیا دوو دەستەواژە هاتوونەتە كایەوە، یەكەمیان دەستەواژەی (جیهانی یەكەم بە مانای پێشكەوتوو) و دەستەواژەی دووەمیش (جیهانی دووەم و سێیەم، یاخود وڵاتانی دواكەوتوو، یانیش تازەپێگەیشتوو=النامیە)، وڵاتانی پێشكەوتوو خاوەن شارستانیی هاوچەرخن، واتا هەموو هۆكانی پێشكەوتنی هاوچەرخیان تیایە، بەڵام وڵاتانی دواكەوتوو هۆكانی پێشكەوتنیان تیا نییە، لەوانەیە خاوەن شارستانیەتێكی گەورەی مێژووییش بن، (میسر بۆ نموونە)، بەڵام لە شارستانیەتی هاوچەرخ بێبەش و كۆڵەوارن. كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان خاوەن دامودەزگای دێرینی چەسپاو و كاران و بە هۆی ئەوانەوە وڵات بەڕێوەدەبرێت، هەرئەوانیش پلانی سیاسی و ئابووری و رۆشنبیری و .. هتد دادەڕێژن وجێبەجێی دەكەن، بەڵام لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكان كە ئێمە و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوینیش لەوانین، ئەمجۆرە دامودەزگایانە بوونیان نییە و رۆڵی هەڵسووڕانیان كەوتۆتە دەست تاكەكەس، یان حزب، یان دەسەڵاتێكی سەربازی و پۆلیسی و چەوسێنەر. بۆیە ئەگەر بمانەوێ خانمی سیاسەتمەدار لە كۆمەڵگەكەمان دروست بكەین، دەبێ پەیمانگا و خوێندنگای تایبەتمان هەبێ بۆ خوێندن و فێركردن و پێگەیاندنیان لە بواری دروستكردنی سیاسەت و دەبێت كۆمەڵێ لە شارەزا و پسپۆڕانی بواری سیاسەت و ستراتیژیەت ئەو خوێندنگا تایبەتانەی پێگەیاندنی ئافرەتانی سیاسی بەڕێوەببەن. خۆ ئەگەر شارەزایانی بیانی بن، ئەوە باشتر و لەبارترە، بەڵام ئێستا لەبەر نەبوونی پارە و نشوستی دارایی زەحمەتە ئەوە بكرێ. هەرچەند كارێكی قورس و درێژخایەنە، بەڵام بە هەوڵدان وپشتگوێ نەخستنی دەكرێ. زۆرم هەوڵدا لەگەڵ سەركردەكانی هەرێم كە دوای ٢٠٠٣ كارێكی لەمجۆرە بكەن، لە وتارەكانمدا زۆر هانیانم دا، بەڵام گوێیان پێنەدا و بەلاوەیان نا. ئامادەكردن و پێگەیاندنی نەوەیەكی سیاسەتمەداری زیرەك لە هەردوو رەگەز، ئەركی نیشتیمانییە و دەبوا حكومەت لە سەرەتای ساڵی ١٩٩٢ پێی هەڵسابا، بەڵام لەبەر نەبوونی دامودەزگایەكی نیشتمانی و چەسپان و داكوتانی رۆشنبیریی حزبایەتی لەناو كۆمەڵگە، نەمانتوانیوە ناوەندێكی پێگەیاندنی سیاسەتكار دروست بكەین. لەوانەیە هەرپارت ولایەنێك جۆرێك لەو مەڵبەندە سیاسییەی هەبێ بۆ پێگەیاندنی كادیرەكانیان، بەڵام لە هەموو هەرێمدا مەڵبەندێكی بەرفراوانی نیشتمانی و سەرتاسەریمان نییە لە كاتێكدا زۆر پێویستە هەمانبێ.

سنەوبەر سابر رەشید ئەندامی دەستەی رێكخراوە جەماوەری و پیشەییەكان و بەرپرسی سەنتەری كاراكردنی ئافرەتان، سەبارت بە هەمان پرس رایوایە: «ئافرەتی كورد لە زۆربەی بوارە جیاوازەكان رۆڵی ئەكتیڤ و كارای هەبووە و توانیویەتی تا رادەیەك جێپەنجەی خوی بە دیار بخات.» گوتیشی: «دیارە بەشداریكردنی ئافرەت لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمەكەمان بۆ ساڵانێكی زۆر كۆنتر دەگەڕێتەوە، هەرچەندە رێژەیان كەم بووە و بەپێی خواست نەبووە، هۆكاری ئەمەش بۆ كۆمەڵێ فاكتەر دەگەڕێتەوە، لەوانە: ئافرەتی كورد بە هۆی نەریتی كۆمەڵگەوە كەمتر ئارەزووی بەشداریكردنی لە سیاسەت هەیە، لایەنە سیاسییەكانیش هەوڵێكی ئەكادیمی و زانستییان بۆ دیراسەكردنی بەشداریی ئافرەتان لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی نەبووە، لەگەڵ ئەمانەشدا ئافرەتی كورد لە نێو رێكخستن و كایەكانی حزب و لایەنە سیاسییەكان وجوودی هەبووە، بەتایبەتی ئەگەر لە مێژووی خەباتی پارتی دیموكراتی كوردستان بڕوانین، دەبینین لە بایەخێكی زۆر بە پێگەیاندنی ئافرەتی سیاسی و سەركردە دراوە و لە سەردەمی بارزانی-ی نەمرەوە واتە لە سەرەتاوە تا ئێستا بەشداری ئافرەت لە سیاسەتدا، نەك هەر بە شتێكی تۆخی حزبی نەكراوە، بەڵكو بە شتێكی مەدەنی و گشتگیر كراوە، بۆیە هەتا هاتووە بەشداری ئافرەتی سەركردە لە سیاسەتدا زیاتر بووە و زیاتریش دەبێت، ئەو هەوڵانەش هاوكات بووە لەگەڵ ئەوەی كە هەمیشە خێزان و كۆمەڵگە رێگربوون لە بەردەم خواستی كاراكردنی ئافرەت و تەنانەت بە دەرەوە چوونی ئافرەت ناڕازی بووە، چ بگا بەوەی كە لە كاروباری سیاسی بەشداری بكات، بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا دەبینین ئافرەتان لە رێكخستنەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و لە كۆنگرەكانیدا بواری باشی بۆ رەخساوە هەتا بوونی خۆی بسەلمێنێ و شان بە شانی پیاوان لە كاری سیاسی بەشداری بكات. بەڵام لێرەدا پرسیارێك دێتەئاراوە، ئەویش ئەوەیە ئەو خانمە بەڕێزانەی كە لە زۆر پێگە و جومگەكانی رێكخستنەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان، یان هەر حزبێكی دیكەدا بەشدارن و پشكیان لە بەشداری سیاسی و بڕیاردان هەیە، ئایا وەك ئافرەت تا چەند هزر و بیروبۆچوونیان خستووەتە خزمەت كەیسی ئافرەتان و تا چەند بە مەینەت و ئازارەكانی ئافرەت شارەزان و تا چەند هەوڵیان داوە، ئافرەتان نەك هەر لە نەهامەتی رزگاربكەن، بگرە بۆ بەشداری لە دروستكردنی سیاسەت و سیاسەتمەداری پەلكێشیان بكەن؟»

بەیان حەمە غەریب مامۆستای ئامادەییە و قسەكانی بە پرسیارێك دەست پێ دەكات و دەڵێت: «دەبێت سەرتا ئێمە بزانین مانای سیاسەت چییە و ئایا سیاسەت و بڕیار و ئاكامەكانی تەنیا و تەنیا پێوەندی بە ژیانی رەگەزی نێرەوە هەیە، یان بە هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە بە هەردوو رەگەزەوە گرێداروە؟ وەڵامی ئەو پرسیارە بێگومان ئاشكرایە، بۆیە مادەم سیاسەت پێوەندی بە هەر تاكێكی كۆمەڵگەوە هەیە، ئافرەتیش نیوەی كۆمەڵگەیە، ئەگەر زیاتریش نەبێت، ئەوا دەبێت پشكی خۆی لە سیاسەتكردن و دروستكردنی بڕیار هەبێت. بۆیە هیچ كۆمەڵگەیەك بە بێ بەشداریردنی ئافرەت لە سیاسەت و سیاسەتمەداری كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو نابێت و دەبێت هەموو زەمینەكان بۆ راهێنان و پەروەردەی ئافرەتی سیاسەتمەدار خۆش بكرێن.

مامۆستا نورهان كەركووكی خاتوونێكی كوردە و ساڵانێكی زۆرە مامۆستایە و لە شاری كەركووك دەژی و خۆی گوتەنی لە پەروەردەی دوو جیل رۆڵی هەبووە، ئەو مامۆستایە قسەكانی لە چەند خاڵدا كورت دەكاتەوە و دەڵێت: « ئەگەر ئافرەت بە ئەقڵی پیاو سیاسەت بكات، ئەوا چ جیاوازییەكی لەگەڵ پیاو هەیە؟ ئافرەت تایبەتمەندی خۆی هەیە و دڵسۆزییەكانی دایكانەی و وردبینییەكانی بۆ پەروەردەی منداڵ، ئەگەر لە سیاسەتیش بەكار بهێنێت، ئەوا زۆر لە پیاوان سەركەوتووتر دەبێت .»