ئا: رۆشنە عومەر


حكومەت تاچەند هەوڵێ چارەسەركردنی نەمانی توندوتیژی داوە؟
بەڕێوەبەری گشتی بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژ بەئافرەتان كوردۆ عومەر لەبارەی ئەو ڕەخنەو گلەییانەی كە لەسەرەتای دەست بەكاربوونییەوە ئاراستەی دەكرێن سەبارەت بەزیادبوونی ڕێژەی توندوتیژی و لەهەمانكاتدا چارەسەرێكیش نەدۆزراوەتەوە دەڵێ «زۆرێك لەچالاكوانانی بواری ئافرەتان پرسیاری ئەوە دەكەن، بۆچی ساڵێك و شەش مانگە ڕێژەی توندوتیژی كەم نەبۆتەوە و ڕۆژ بەرۆژ ڕوو لەزیاد بوونە؟ من دەڵێم بەپێنج شەش ساڵی تریش ئێمە مەمنوونین ئەگەر بتوانین ڕێژەكان كەمبێتەوەو ئەوەندەبێت كە دڵمان پێی خۆش بێت، من قەد دڵم بەوە خۆش نییە ئەمساڵ 10 خۆكوشتن كەمی كردبێت یان 10 سووتان یان 50 سووتان كەمی كردبێت، چونكە وەك گوتم تاقە یەك توندوتیژی كە قسەیەكی ناخۆشە بەژنێك بوترێت بەلای منەوە زۆرە، بەڵام وەك ئەوەی چالاكوانێك دێت لەگۆڤار و ڕۆژنامەكانەوە باسی ئەوە دەكەن ڕێژەی توندوتیژی زیادی كردووە. وابزانم بیست ڕۆژی یەكەم بوو یان دوو هەفتە بوو من هاتبووم لەم بەڕێوەبەرایەتیە دەوامم دەكرد، بووم بە بەڕێوەبەر ڕەخنەی ئەویان دەگرت بۆ توندوتیژی كەمی نەكردووە، من نازانم من زۆر دەمێكە لەبواری ئافرەتان كاردەكەم هەمیشە پلەی بەرزم بووە دواتر بوومە قائیمقام ڕەنگە ڕەخنەكان لەبەر ئەوەبن كەمن سەر بەلایەنێكی دیاریكراوم، ئەوان سەر بەلایەنێكی تر بن و ئەوان لەبەرئەوە گلەیی دەكەن. بۆیە دەڵێم دەبێت ئەو ئافرەتانەی دەگەنە پۆست هەموومان هەوڵبدەین بەیەكەوە هاوكاربین بۆ سەركەوتنی كارەكان نەك ڕەخنە بگرین بۆئەوەی ببێتە هۆی شكاندنی بەڕێوەبەرایەتیەكە نەك (كوردە)، چونكە ئەو بەڕێوەبەرایەتیە تازە دامەزراوە هەوڵبدەین كارەكانی دروستبكەین بۆئەوەی كە توندوتیژییەكان كەمبكرێتەوە و جگە لەوەش ئەم بەڕێوەبەرایەتیە سەر بەوەزارەتی ناوخۆیە.
كوردۆ عومەر وەك باسیشی دەكات، ئەگەر توندوتیژی بەو ڕێژە زۆرە نەبوایە، ئەوا پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی بەناوی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دەرنەدەكرد، چۆن گۆڕانكاری بڕگەكانی یاسای باری كەسێتی دەكرد بۆ كەمكردنەوەی توندتیژی. لەهەمان كاتدا زیاتر كردنی نووسینگەكان و كردنەوەی ئەنجوومەنی خانمان كەچەندین كەسی پسپۆر و شارەزای تێدایە، واتا حكومەت هەوڵی داوە بۆچارەسەركردنی نەمانی توندوتیژی و چارەسەركردنی كێشەكان. بەڵام ئەوەی ئێمە دەمانەوێت بەشێوەیەكی ئاسان ناكرێت، لەبەر ئەوەی توندوتیژی ڕەنگە لەدەرئەنجامی كەلتووری بێت واتا بەئاسانی كۆنترۆڵناكرێت». كوردۆ عومەر ئەوەش دەخاتەڕوو كە زۆربەی وڵاتەكان بەهیچ شێوەیەك ئامار بڵاوناكەنەوە، گەر بڵاویشی بكەنەوە ئامانجیان ئەوەیە ڕێكخراوەكان بێن كار لەسەر ئەو داتایانە بكەن و توێژینەوەی لەسەر بكەن.
ئێمە ئامار بڵاو ناكەینەوە ببێتە مانشێتی ڕۆژنامەو گۆڤارەكان
هەندێ لەچالاكونانی بواری ژنان گلەیی لەوە دەكەن كە ساڵانی پێشوو سێ مانگ جارێك ئامارێك بڵاودەكرایەوە، بەڵام ئەوە ماوەی ساڵێكە ئەو ئامارە بڵاو نەكراوەتەوە، كوردۆ عومەر لەو بارەیەوە دەڵێ «بڵاوكردنەوەی ئامار شتێكی نوێیە، دەبێت ساڵ بەساڵ بەشێوەیەكی زانسییانە سوودی لێوەربگرین و ببێتە زەختێك بۆئەوەی حكومەت و پەرلەمان هەوڵی چارەسەركردنی بدات، ئێمە پارساڵ دووجار ئامارمان بڵاوكردەوە، بەڵام كەس كاری لەسەر نەكرد و چالاكوانانی بواری ژنان هیچ كارێكیان لەسەر ئەو ئامارانە نەكرد. بەداخەوە تەنیا لەچەند ڕۆژێك كرا بەمانشێتی ڕۆژنامەو گۆڤارەكان، ئێمە ئامار بڵاو ناكەینەوە ببێتە مانشێتی ڕاگەیاندنەكان، بەڵكو دەمانەوێت خەڵك و ڕێكخراوەكان كاری لەسەر بكەن». كوردۆ وتیشی گەر ئێستا داوای (دە) ڕاپۆرت یاخود توێژینەوە بكەین لەسەر خۆسوتاندن و تەحەروش كردن ئەوە نیمانە، یاخود زۆربەی زۆری كێشەكانی ژنان بەهۆی مۆبایلەوە یان زۆربەی جیابوونەوەكانی هاوسەری لەهەژدە بۆ سی ساڵیە «ئایا چالاكوانان و رێكخراوەكان هاتن ئیش لەسەر ئەو بوارە بكەن؟» ئێمە خۆمان وەك بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی دژ بەئافرەتان ئەمساڵ بەرنامەمان داناوە بۆ كردنەوەی سیمینار لەسەر خۆسووتان قسەمان كردووە و بەنیازین هەڵمەتێك لەسەر خۆسووتان ئەنجامبدەین، بەڵام ئەمە ئیشی دەوێت ئێمە بەتەنیا ناتوانین ئەو كارانە بكەین، دەبێت وەزارەتە پێوەندیدارەكان هاوكاریمان بكەن».
یەكێتی ئافرەتان و یەكێتی ژنان بەدەنگ داواكارییەكانی ئێمە نەهاتن
سەبارەت بە نەبوونی تەنسیق لەنێوان بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی دژ بەئافرەتان و ڕێكخراوەكانی ئافرەتان و ژنان، كوردۆ عومەر وتی «لەگەڵ ڕێزم بۆ رێكخراوەكانی یەكێتی ژنان و یەكێتی ئافرەتان، ئێمە ساڵی پار داوامان لەیەكێتی ژنان و یەكێتی ئافرەتان كرد و سێ جاریش كۆبوونەوەمان كرد، بەڵام بەداخەوە هەر بەدەنگ داوكارییەكانی ئێمەوە نەهاتن، بەڵام هەندێكیان تاڕاددەیەك بەشداربوون لەهەڵمەتی قوتابخانەكان داوامان كرد كە كۆبوونەوەكان وەرزی بێت بۆئەوەی بتوانین ئاڵۆگۆڕی بیروڕاكان بكەین. بۆیە لەرێگەی گۆڤارەكەی ئێوەوە داوادەكەم ئەو ڕێكخراوانەی كە بەدەنگمانەوە نەهاتن هەوڵبدەن باشتر تەنسیقمان لەگەڵ بكەن و دەرگای بەڕێوەبەرایەتی گشتی كراوەیە بۆ هەموویان بۆئەوەی بتوانین ئاڵۆگۆڕی بیروڕاكان بكەین و بەدوای چارەسەر بگەڕێین».
ئێمە سەر بەوەزارەتی ناوخۆین و ڕێكخراوێك نین تاكو بتوانین خەڵكی جۆراوجۆر بهێنین
هەندێ لەچالاكوانانی بواری ژنان ڕەخنە لەستافی تازەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدوادەچوونی توندوتیژی دژ بەئافرەتان دەگرن كە گوایە نەیانتوانیوە وەكو پێویست كار بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی بكەن، كوردۆ عومەر لەو بارەیەوە دەڵێت «ئێستا ژمارەیكی زۆر لەپسپۆری جیاوازمان لەگشت پسپۆرییەكان دامەزراندوە، دەكرێت ئەوانە سەرەتا زۆر شارەزانەبن، دواتر دەتوانن وردەوردە شارەزایان بكەین و خولیان بۆبكرێتەوە، چونكە ئێمە سەر بەوەزارەتی ناوخۆین و ڕێكخراوێك نین تاكوبتوانین خەڵكی جۆراوجۆر بهێنین، بەڵام ئێستا ئەنجوومەنی باڵای خانمان كراوەتەوە دەتوانین سوود لەتواناكانی ئەنجوومەنی باڵای خانمان وەربگرین، من ساڵێك و چەند مانگێكە لێرەم ژمارەی نووسینەگەكان لەشەش نووسینگەوە بۆتە سیانزە نووسینگە و چەندین خولمان بۆ ئەفسەران و كارمەندان كردۆتەوە، جگە لەمەش پێشتر ئافرەت كەمتر بەرپرسیی وەردەگرت، ئێستا سێ بەرپرسی نووسینگەكان ئافرەتن (شەقڵاوە، سێمێڵ، خەبات) لەم ماوەیەدا سێ خولمان بۆ ئەو ئەفسەرانە كردۆتەوە، لەگەڵ (UN) دا ستراتیژمان بۆماوەی چوار ساڵ دانا كەپێشتر هیچ ستراتیژێك نەبوو بۆكاركردنی ئێمە، هەروەها بەدەیان پرۆفایلمان داناوە بۆئەوەی خەڵك وشیاربێتەوە.
دەزگایەكی تایبەت نییە بۆدیاریكردنی ئاماری توندوتیژی
جوان بابان چالاكوان و چاودێر سەبارەت بەزیادبوونی ڕێژەی توندوتیژی دەڵێت «سەبارەت بەڕێژەی توندوتیژی هەتا ئێستا دەزگایەكی دیاریكراو نییە تابتوانین بڵێین ڕێژەكە بەرزبۆتەوە یان نزمبۆتەوە، لەبەر ئەوەی گومانمان هەیە لەو ئامارەی كە دیاری دەكرێت. بۆئەوەی بتوانین بڵێین ڕێژەكە بەرزبۆتەوە یان نزمبۆتەوە، ڕاستە لەوەزارەتی ناوخۆ بەڕێوەبەرایەتیەك بۆئەم مەبەستە كراوەتەوە و ئاماری تایبەت بەخۆیان هەیە، بەڵام لەدەزگاكانی پۆلیس ئامارێكی تر هەیە، تەنانەت لەنەخۆشخانەی ئمێرجنسی و ڕێكخراوی یوئێنیش ئامارێكی تر هەیە، هەر یەكەشیان بەجۆرێكن لەبەر ئەوە دەستنیشانكردنی ڕێژە لەم قۆناغەدا زۆر ئاڵۆزە و ناتوانی جەخت بكەیتە سەر هیچ ئامارێك بۆئەوەی بڵێین ڕێژەی توندوتیژی زیاد بووە یان كەم بۆتەوە».
جوان بابان سەبارەت بەستراتیژی كارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی دژ بەئافرەتان وتی «تێبینم لەسەر ستراتیژی كارەكانیان هەیە، بەتایبەتی ئەو ستراتیژەی كەبۆ چوارساڵ ڕایانگەیاند، لەهیچ كام لەبەندەكانی دا باسی بەدواداچوون نەكرابوو تەنیا لەدوو خاڵدا ئاماژەی پێدرابوو، پێویست بوو بەدواداچوون بەدرێژی باس بكرێت و بەندێكی بۆتەرخان بكرێت، لەبەر ئەوەی كارەكان زیاتر پێویستی بە بەدواداچوون هەیە». جوان هۆكاری سەرنەكەوتنی كارەكان دەگەڕێنێتەوە بۆئەنجام نەدانی بەدواداچوون لەسەر كێشەكان.
دواتر عەلی كەریم سەرۆكی سەنتەری ئەنستیۆی كورد بۆمافەكانی مرۆڤ لەهەرێمی كوردستان، پێیوایە كە دوو پێوەر هەیە، پێوەری یەكەم بانگەشەی سەرەتای ئەم دەزگایە تا كوئێستا لەگەڵ ئەوشتانەی كردوویەتی باس بكرێت كە بانگەشەی ئەوەی كرد كە توندوتیژی كەمدەكاتەوە و ئەم دەزگایە سەر بەنووسینگەی سەرۆكی حكومەت دەبێت و هەموو گرفتەكان چارەسەر دەكات، دەڵێت «بەڵام زیادبوونی توندوتیژی وەك دەردەكەوێت كەمتەرخەمی ئەم دەزگایەی بەدەرخستووە، چونكە ئەوان بەڵێنیاندا كە توندوتیژی كەم بكەنەوە، بەڵام ئێستا زیاتر بووە، لەبەر ئەوە دەتوانن هەر بەخۆیان بڕیاربدەن بۆئەوەی بزانن تاچەند كاریان كردووە، خاڵێكی تر ئەو توانا ماددی و مەعنەوییانەی لەبەر دەستی ئەم دەزگایەدایە ئەوە بەراورد بكەین بە ئەركەكانی و ئەنجامەكانی، ئیمكانیاتێكی ماددی زۆرە، نووسینگە لەزۆربەی شارەكان هەیە لەگەڵ زۆری كارمەندو پۆلیس. عەلی كەریم دەشڵێ «ساڵانی ڕابردوو ڕاپۆرتێكیان هەبووە، ئەمساڵ ئەم ڕاپۆرتەش بڵاونەكرایەوە تائێستا نازانین كەی دەردەچێت، بەڵام ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە گەر ئەوەش نەكەن هیچ مانایەك نامێنێتەوە بۆكارەكانیان. من وەك هاووڵاتیەك دەپرسم ئایە بەڕێوەبەرایەتیەك تایبەت بەتوندوتیژی ئافرەتان و ئەو دەزگایە ئامارێكی لا نەبێت و كارێك نەكات جیابێت لەهی ڕێكخراوەكانی تر، ئەم دەزگایە بەم هەموو ئیمكانییەتەوە ئەوە دەستكەوتەكانی بێت كە خودی فەرمانبەرانی خۆی گلەییان لێی هەبێت و هەموو خەڵكێك گلەیی هەبێت كەواتە ئەم بەڕێوەبەرایەتیە كەمتەرخەمە لەكارەكانی دا. بۆیە پێویستە بەر لەوەی كە پلانی ساڵانە دابنێت هەڵسەنگاندنێكی گشتی بۆساڵی ڕابردوو بكەن ئەم هەڵسەنگاندنە خەڵك بیكات یان ڕێكخراو یان خەڵكانی پسپۆر بیكەن تا ئەوان بزانن بەرچاوڕوونانە لەكێشەكە بگەن».
ئەو ئافرەتانەی كە پلەی بەرزیان هەیە تائێستا نەیانتوانیوە خزمەت بەدۆزی ئافرەتان بكەن
نەعیمە خالید بەرپرسی لقی هەولێری یەكگرتووی خوشكانی ئیسلامی دەڵێت «زیادبوونی ڕێژەی توندوتیژی جێگەی داخە لەكاتێكدا دەبوو بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی هەنگاوی خێرای ئەنجامدابایە و هەماهەنگی لەگەڵ هەموو ڕێكخراوەكانی ئافرەتان هەبوایە و بیتوانیایە كاری جددی بكات، بەڵكو ئەگەر بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی بیەوێت سەركەتووبێت پێویستە تەنسیقی لەگەڵ ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بكات. نەعیمە خالید ئاماژە بەوەشدەدات كە ئەو ئافرەتانەی كەپلەی بەرزیان هەیە هەتائێستا نەیانتوانیوە خزمەت بەدۆزی ئافرەتان بكەن، لەبەر ئەوەی كە ئەو ئافرەتانە هیچ دەسەڵاتێكی ئەوتۆیان نادرێتێ، بەڵكو تەنیا وەك ڕواڵەت لەپلەكاندا دادەنرێن.
هەروەها ئەڤین ئیبراهیم فەتاح چالاكوان لەبواری ئافرەتان سەبارەت بەزیادبوونی ڕێژەی توندوتیژی دەڵێت «بەرزبونەوەی ئامارەكان لەگۆشەنیگای منەوە دوو جۆر خوێندنەوەی هەیە، یەكێكیان ئیجابیە، چونكە جاران كێشە هەبوو، بەڵام خەڵك قسەی نەئەكرد. كەچی ئێستا ئافرەتان وشیاربوونەتەوە شكات ئەكەن لەلای پۆلیس، بەشێكی تر نیشانەی ئەوەیە كە توندوتیژی لەزیادبووندایە لەبەر ئەوەی ئەو شوێنەی كە ناونراوە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لەبەر كێشەی ئافرەتان دروست نەكراوە، لەبەر ئەوەیە كە كێشەی توندوتیژی بۆتە قەزیەیەكی نیودەوڵەتی بۆئەوەی بڵێن ئێمەش كێشەی ئافرەت چارەسەر دەكەین، لەكۆتاییدا ئەو شوێنە دانەنراوە بۆچارەسەری كێشەی ئافرەتان ئەوەندەی بۆ شتێكی شەخصی دانراوە لەدوو لاوە، لەلایەكەوە ڕێكخراوەكان خەڵك وشیاردەكەنەوە خەڵك شكات دەكەن ژمارەكە زۆر دەبێت ئەوە بڵاو دەكەنەوە بەڵام هەوڵی چارەسەركردنی نادەن لەبەر ئەوە ڕێژەكە زیاد دەبێت، چونكە خەڵك وشیار دەبێتەوە كەسیش كێشەكانیان چارەسەرناكات.