دەروونناس سامان سیوەیلی

ئەگەر بەخێرایی ئاوڕێك لەمێژووی مرۆڤایەتی بدەینەوە مەحاڵە ساتە وەختێك لەژیانی مرۆڤایەتیدا بدۆزینەوە كە تیایدا توندوتیژی بەكارنەهێنرابێت، مێژوو پێمان دەڵێت لەپێش پێنج هەزار ساڵ پێش ئێستاوە هەتاكو ئەم ساتەوەختەمان پتر لە پێنج هەزار جەنگ و كۆدەتا و شۆڕش و ڕاپەڕینی گەلان و شەڕی ناوخۆی وڵاتان و ململانێی خوێناوی ڕوویانداوە، سیناریست و دەرهێنەر و ئەكتەرەكانی ئەم جەنگ و ململانێ خوێناویانە ئەو بوونەوەرانەن كە پێیان دەگوترێت مرۆڤ، شانۆی ئەم جەنگانەش كۆمەڵگەكانی مرۆڤایەتی بووە. ئەگەر لەڕوانگەی ئایینی ئیسلامەوە لەتوندوتیژی بڕوانین ئەوا هەر لەگەڵ كەوتنەوەی یەكەم نەوەی (ئادەم و حەوا)دا توندوتیژی لەدایكبوو، ئەویش كوشتنی (هابیل) بوو لەلایەن (قابیل)ی برایەوە. بەدرێژایی قۆناغە جیاجیاكانی ژیانی مرۆڤایەتی مرۆڤ هەمیشە لەهەوڵی داهێنەرانەی خۆی بۆ هۆكارەكانی كوشتن و كاولكاری و بەكارهێنانی توندوتیژی غافڵ نەبووە، لەدوای شۆڕشی پیشەسازی و گەشەسەندنی تەكنۆلۆژیا لەسەردەمێكی وەكو ئێستادا داهێنانەكانی مرۆڤەكان بۆ ئامڕازەكانی كوشتن و كاولكاری زۆر گۆڕانكاری گەورەی بەخۆوە دیوە.
ئەگەر ئەو ڕاستییانە لەسەر ئاستی گەلان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و گروپ و تاقمەكانی ناو یەك وڵاتدا ئاشكرا و ڕوون بن، ئەوا لەسەر ئاستی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی نێوان تاكەكانیش بەهەمان شێوەیە، تاك بەكارهێنەری توندوتیژی جۆراوجۆرە یان فیزیكی یان دەروونی یان هەردووكیان پێكەوە، یان ئاڕاستەی بەرامبەر و دەوروبەری خۆی دەكات، یان ئاڕاستەی خۆی دەكات (وەك لە خۆكوژیدا بەرجەستە دەبێت). لەكۆمەڵگەی ئێمەدا زیاتر توندوتیژییە فیزیكییەكان دەخرێنە خانەی توندوتیژییەوە، لەكاتێكدا توندوتیژی دەروونی پانتاییەكی گەورەی لەژیانی كۆمەڵگەدا گرتووە.
لەم ڕۆژگارەی ئێستا مەحاڵە شەو و ڕۆژێك بەسەرماندا تێپەڕێت ئەگەر هەواڵی چەند حاڵەتێكی توندوتیژی تێدا نەبیستین. بواری ئایینداری (بزووتنەوە ئیسلامییە توندڕەوەكان) و پەروەردە و خێزان و سیاسەت و ...تد، تێكڕا تیایاندا توندوتیژی ئەسپی خۆی تاوداوە.
دەروونناسی ئەمەریكی بەناوبانگ (سكێنەر) دەڵێت: توندتوتژی لەهزرەوە سەرچاوە دەگرێت پاشان دەبێتە ڕەفتار (زارەكی یان جووڵەیی)، كەواتە هزری توندوتیژ بەرهەمهێنی توندوتیژییە، هەروەكو چۆن لەپشت تیرۆرەوە هزری تیرۆریست ئامادەیە، لەپشت هەموو ڕەفتارێكی توندتیژییەوە هزرێكی توندتیژ ئامادەیە، كەواتە گرفتەكە لە سەرچاوەكەدایە كە (بیر)ی مرۆڤە، باوەڕبوونە بەتوندتیژی، نەك لەخودی ڕەفتارەكەدا كە دەرئەنجامی (بیروباوەڕ)ەكەیە.
زۆر بەسانایی لەدیرۆكی مرۆڤایەتیدا سەدان و هەزار و بگرە ملیۆنەها پاڵەوانی كوشتن و بڕین و كاولكاری دەدۆزینەوە، بەڵام زۆر بەدەگمەن نموونەی وەك (گاندی) دەدۆزینەوە.
دەكرێت توندوتیژی بەبەشێكی دانەبڕاوی سروشت و پێكهاتەی سایكۆلۆژی مرۆڤ دابنرێت، تێنەگەیشتنی تەواو لەچەمكی توندوتیژی وایكردووە تەنها ڕووداوە خوێناویەكان خوێندنەوەی بۆ بكرێت، دەنا توندوتیژی خۆی لەچەندین فۆرمی تردا نماییش دەكات، بۆ نموونە، دیاردەی خەتەنەكردنی كچان بەفۆرمێكی توندوتیژی دادەنرێت كە بەرامبەر ڕەگەزی مێینە بەڕێوەدەچێت، بەڵام لەكۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكاندا وەك بەجێهێنانی سوننەتێك لێیدەڕوانرێت. ناپاكیی هاوسەریی هەر لایەنێك لە هاوسەران ئەنجامی بدەن بەتوندوتیژی دادەنرێت دژی بەرامبەر، بەڵام لەكۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكاندا وەك لادانێكی كۆمەڵایەتی دادەنرێت نەك توندوتیژی، خۆبەدوورگرتن لەئەنجامدانی پرۆسەی سێكسیی هەر لایەنێكی ژیانی هاوسەریی پێی هەستێت بەهەمان شێوە بە توندوتیژی دادەنرێت. جیاكاری لەنێوان منداڵاندا لەلایەن دایك و باوكانە بەتوندوتیژی هەژمار دەكرێت. جیاكاری لەنێوان فەرمانبەراندا لەلایەن بەڕێوەبەرانەوە بەبێئەوەی لەسەر بنەمای دڵسۆزی بۆ كار و پابەند بوون بە دیسپلینەكانەوە بێت، بەتوندوتیژی دادەنرێت، تەنگپێهەڵچنینی كچان لەڕێگاوبانەكاندا لەلایەن كوڕانەوە بەتوندوتیژی دادەنرێت. ئاڵوودەبوون لەسەر ئەلكهول و مادەهۆشبەرەكانی تر بەتوندتیژی دادەنرێت كە تاك ئاڕاستەی خود دەكرێت، ئەم هەڵوێستانە و چەندانی تر ڕۆژانە پیایاندا گوزەر دەكەین بێئەوەی هەڵوەستە لەسەر ناواخنە توندوتیژییەكانیان بكەین.
كەسانی توندوتیژ كەسانێكن لەڕووی سۆزدارییەوە ساردن، لەڕووی بەزەییەوە دڵڕەقن، لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە بێباكن، دەمارگیرن بۆ بیروباوەڕ و بۆچوونەكانیان، سەرسەختن لە مامەڵە و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیاندا، زۆر بەكەمی خوێندنەوە بۆ ئاییندەی ڕەفتارەكانیان دەكەن. كەسانی توندتیژ ویژدانیان دووچاری هەڵاوسان بووە، ئینجا ئەم هەڵاوسانە دەرەنجامی پەروەردەیەكی چەوتی خێزانی بێت یاخود لەڕێی شتنەوەی مێشكەوە بێت كە ئایدیۆلۆژیایەك یان تاقم و گروپ و حزبێك كاری لەسەر بكەن و تاك لە بەها مرۆییەكان بشۆنەوە. كەسانی ناتوندوتیژ لێبوردە نین، لێبوردەیی بە لاوازی و بەزین دەبینن. ئەگەر بەرامبەر داوای لێبوردنیان لێبكات ئەوا پەسەندكردنی ئەو داوایە بەبەزین دادەنێن، خۆشیان ئامادەنین داوای لێبوردن بكەن چونكە باوەڕیان وایە كە لاوازی خۆیان نیشان دەدەن، ئەمە لەكاتێكدا پرەنسیپەكانی دەرووندروستی پێمان دەڵێت، یەكێك لە خەسڵەتەكانی كەسانی دەرووندروست بریتییە لەلێبوردەیی. كەسانی ناتوندتیژ لەدوای ئەنجامدانی هەڵەیەك یان توندتیژییەكی كاتی هەست بەپەشیمانی دەكەن و تووشی ئازاری ویژدانیان دەبن، بەڵام كەسانی توندوتیژ هەست بەپەشیمانی ناكەن و ئازاری ویژدانیان تووش نابێت، چونكە لەبنەڕەتدا ویژدانیان وەك پێكهاتەیەكی سایكۆلۆژی نەخۆشە.
خوێندنەوەی تاكی توندوتیژ بۆ چەمكی (خێر و شەڕ)، (چاكە و خراپە)، (ڕەش و سپی)، هەمان خوێندنەوەی كەسە ناتوندوتیژەكان نییە، ئەوەی خوێندنەوە دەكات بۆ ئەم چەمكانە و ڕۆڵی دادوەر دەگێڕێت بریتیییە لە ویژدانی مرۆڤ، كەبەپێی بۆچوونەكانی دەروونناسی بەناوبانگ (سیگمۆند فرۆید) ناودەبرێت بە (خۆمەكی باڵا)، بەبۆچوونی ئەم زانایە مرۆڤ دوو ڕەمەكی هەیە یەكەمیان ڕەمەكی ژیان دۆستی و بنیاتنانە كە بە (ئیرۆس) ناوی دەبات، دووەمیان ڕەمەكی (ساناتۆس)ە كە پاڵ بەمرۆڤەوە دەنێت بۆ وێرانكاری و توندوتیژی، هەركاتێك ڕەمەكی دووەم زاڵ بێت لەسەر ڕەمەكی یەكەم ئەوا تاك تاكێكی توندوتیژ دەردەچێت. جگە لەمانە دەكرێت خێزان و ژینگە و بیروباوەڕێكی دیاریكراو و بۆماوە و بوونی هەندێ نەخۆشی، ببنە فاكتەری دروستبوونی توندوتیژی. لەزۆربەی حاڵەتەكانی ژیانی ئاسایی تاكەكاندا شكست لەهەڵوێستیە جیاجیاكاندا و بوونی بەربەست لەنێوان مرۆڤ و ئامانجەكانیدا گەورەترین هاندەرن بۆ توندوتیژبوونی ڕەفتاری مرۆڤ.
(توندوتیژی، شەڕەنگێزی دەخاتەوە) ئەمە ئەو پرەنسیپەیە كە دەروونناسان و قوتابخانە دەروونییەكان لەسەری كۆكن، كەواتە بۆئەوەی بتوانین كار لەسەر دروستبوونی نەوەیەكی ناتوندتیژ بكەین دەبێت فەزایەكی ناتوندوتیژ بخوڵقێنین، چ لەسەر ئاستی خێزان، چ لەسەر ئاستی قوتابخانە و كۆمەڵگەدا. بۆئەوەی بەر بەتوندتیژییەكانی ناو كۆمەڵگەش بگیرێت دەبێت یاسا وەك دەرمانێكی كاریگەر ڕۆڵی خۆی بگێڕێت لەكەمكردنەوەی ئەم پەتا دەروونییە كۆمەڵایەتییەدا.
دەبێت كۆمەڵگە ڕەتی هەر ئایدیۆلۆژیایەك بكاتەوە كە بەرهەمهێن و هاندەری توندوتیژی بێت، یان تاكەكانی كۆمەڵگە بەرەو ئەو ئاڕاستەیە ببات، دەبێت تۆوی یەكتر قبوڵكردن و لێبوردەیی لەناخی منداڵانی كورددا بچێنین، پرۆگرامەكانی خوێندن بەو ئاڕاستەیە كار بكەن، میدیای كوردی بەوریاییەوە مامەڵە لەگەڵ ڕووداو و هەڵوێستە جیاجیاكاندا بكات تاكو نەبنە فاكتەرێك بۆ بزواندنی هەستی شەڕەنگێزی و تاودان بە توندوتیژی.