ئا:رۆشنا عومەر


پەخشان زەنگەنە: حزبە سیاسییەكان لەبەرنامەكانیاندا ڕوڵی باڵایان هەبووە بۆ بەدەستهێنانی مافاكانی ئافرەت
بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی دژ بەئافرەتان لە وەزارەتی ناوخۆ پێیوایە بەرلەوەی باسی مافەكانی ئافرەت بكرێت، پێویستە ئەوە بزانین كە (دە) جۆر توندوتیژی هەیە بەرامبەر بە ئافرەت كە تاكوئێستا لەكوردستان پیادەدەكرێت. هاوكات ئەمینداری گشتی لە ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان بە پێویستی دەزانێت كە بەدوداچوونی توند بكرێت بۆ ئەوانەی ئەم یاسایانە جێبەجێ ناكەن كە تایبەتن بەمافی ئافرەت لەبەرئەوەی یاساكان پێشێلدەكرێن، دەڵێت «بۆیە ئێستا یەكێك لە كارەكانی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان بەدوداچوونە بۆ جێبەجێكردنی یاساكان، ڕێكخستنی كۆڕی هۆشیاریە لەگەڵ ڕێكخراوە نێودەوڵەتییە شارەزاكان لەو بوارەدا.


مافی ئافرەت وەك مرۆڤ
بەبپێی بەندی یەكەم لەجاڕنامەی مافی مرۆڤدا كە هاتووە دەڵێت (هەموو مرۆڤێك بەئازادی لەدایك دەبێت و كەرامەت و مافی یەكسانیان هەیەو هەموویان خاوەن ئەقڵ و ویژدانن لەگەڵ یەكدا هەڵسوكەوتی برایانەیان هەیە) بۆیە ئافرەتیش وەكو پیاو لەدایك دەبێت و بەیەكسانی وەكو پیاو لەمافدا دەبێت بەئازادی بژیت و لەنێو كۆمەڵگادا خاوەن بڕیاری تایبەتی خۆی بێت. ئەوەی جێگای باسە كە دەمانەوێت لێرەدا باسی بكەین ئەوەیە ئایا ئەو مافانە چین كە چەندین ساڵە ئافرەت داوای دەكات؟ یاخود ئەو هۆكارانە چین كەدەبنە هۆی پێشێلكردنی مافی ئافرەت؟ لەپرسیاری ئەوەی ئەو مافانە چین كە چەندان ساڵە ئافرەت داوای دەكات كە بۆتە شەڕێكی كەلتوری، توێژەر و بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی دژ بەئافرەتان لە وەزارەتی ناوخۆ بەگوڵانی ڕاگەیاند «ئەو شەڕەی کەلەماوەی چەند ساڵی ڕابردوو بەناوی پرۆسەی داکۆکی کردن لەمافەکانی ئافرەت دەستمان پێکردووە هەمووی کۆبکەینەوە پێیدەگوترێت(شەڕی کەلتوری)بۆیە ناوی لێدەنێم (شەڕ)، چونکە ململانێیەکی سەخت، بەڵام شاراوە لەنێوان دوو بەرەی دژ بەیەک لەسەرەتای شەڕەکەوە ئاماژەکانی دەرکەوتنی، بەرەیەک دەیهەوێ چیدیکە ئافرەت بەناوی قەداسەتی نەریتەکان کەرامەتی نەشکێنرێ، بەرەیەکیش بەپاساوی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و قەداسەتی نۆرمە کۆمەڵایەتیەکانەوە دەیهەوێ ژن لەو پێگە پاشکۆیەتیەی سەد ساڵی ڕابردوو هەنگاوێک نەچێتە پێشەوە. ئەو شەڕە کەلتووریە لەپاڵ ئەوەی کە لای من شەڕێکی موقەدەسە، بەڵام هەر لەسەرەتای دەرکەوتنی ململانێکانیشەوە نەتوانراوە هەموو کایەکان وەڵامی پرسیارێکی جەوهەری بدەنەوە.
دواتر ئەمینداری گشتی لە ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان پەخشان زەنگەنە بەبۆچوونی ئەو كە لەمافەكانی ژن و پیاودا كێشەیەك نییە لەم چەند ساڵە سەری هەڵدابێت، بەڵكو پرسێكی مێژوویی دوورودرێژە، پێوەندی بە پەرەسەندنەكانی سەرەتای دروستبوونی كۆمەڵگەی مروڤایەتیەوە هەیە، لەگەڵ بەرپابوونی سەرەتاكانی هۆشیاری كۆمەڵایەتی، خەبات لەپێناو نەهێشتنی ئەو نابەرامبەریە، لەلایەن ژن و پیاوی هۆشیارەوە، بەردەوامە، كێشەكە لە ناوەڕۆكدا كێشەی نێوان ژن و پیاو نییە، هەرچەندە لە مومارەسەدا، وا دەردەكەوێت. بەڵكو لە ئەنجامی پرۆسەیەكی ئابووری-كۆمەڵایەتی، مێژووییەوە، ئەو نابەرابەری و نا یەكسانییە بەرپا بووە و چۆتە بونیەتی كەلتوری كومەڵگەی مرۆڤایەتیەوە و لەگشت بوارەكانی ژیانی كۆمەڵگە ڕەنگ دەداتەوە». پەخشان زەنگەنە پێیوایە لە كوردستان سەرەڕای بەرەنگاربوونەوەی زوڵم و زۆری نەتەوایەتی، بەڵام بەردەوام بەرەنگاربوونەوە و ئەو جیاكاری و نابەرامبەرییەی ژن پیاو لە گشت سات و سەردەمەكاندا بە گوێرەی هەل و مەرجە جیاجیاكان بوونی هەبووە. لە سەردەمانێكی زووەوە، بزووتنەوە ڕزگاریخوازەكانی گەلەكەمان و كەسانی هۆشیار و خاوەن قەلەمی ڕەوان، لە شاعیر و نووسەر و هونەرمەند و سیاسەتمەدار و مامۆستایانی ئایینی متەنەوس....وتاد.
لەكوردستاندا هەمیشە مافی ئافرەت بۆتە قوربانی
لەلایەكی دیكەوە، كۆسار كەریم ئەندامی ئەنجوومەنی خانمان دەڵێت «بەهۆی ئەو قەیرانە سیاسییە بەردەوامەی كە ئەمڕۆ هەرێمی كوردستانی تێدا دەژی هەمیشە ئافرەتان بوونەتە قوربانی و گەورەترین زیانیان پێكەوتووە، تەنانەت كاریگەری نالەباری سیاسی بۆتەهۆی سستبوونی زۆربەی ڕێكخراوەكانی ئافرەتان، چونكە هێندە حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی چارەسەری كێشە سیاسییەكان و دابینكردنی بارێكی ئارامە لەڕووی سیاسییەوە، هێندە ناتوانرێت بایەخ بەرێكخراوەكان بدرێت، ئەمە كاریگەری زۆری هەیە و بەئاشكرا هەستی پێدەكرێت.
پەخشان هەروەها دەڵێت «حزبە سیاسییەكان لە بەرنامەكانیاندا بایەخیان بەو پرسە داوە و ڕوڵی باڵایان گێڕاوە بۆ فراونبوونی بەشداری كارای ئافرەت لەو خەباتەدا و هاوكاری بەهێزیان بوون بۆ دامەزراندنی ڕێكخراوی ناحزبی ئافرەتان، بو كۆكردنەوەی فراوانترین جەماوەری ژنان بۆ چارەسەری ئەو پرسە، لەدوای ڕاپەرینی 1991ـەوە خەبات لەو بوارەدا كاراتر بوو، ژمارەیەكی بەرچاو ڕێكخراوی كومەڵگەی مەدەنی چوونە مەیدانی ئەو خەباتەو ڕۆڵی كاریگەریان نواندووە لە بەرەوپێشچوونی مافەكانی ئافرەتاندا.
لەم ساڵانەی دوایی یاساكان زۆربەیان گۆڕانكاری زۆریان بەسەرداهات
ئاری ڕەفیق دەڵێت «(دە) جۆر توندوتیژی بەرامبەر بەئافرەت لەکوردستان پیادەکراوە، لەوانە توندوتیژی (پەروەردەیی، کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری، ئیداری، میدیایی، خێزانی، یاسایی، عەسکەری، ئایینی) لەماوەی (40-50) ساڵی ڕابردوودا هەر دە جۆرەکەی لەسەرەوە ئاماژەم بۆکرد بە سیستماتیکی تاکەکانی کۆمەڵگەی کوردی پێ پەروەردە کراوە، بەڵام لەدوای (20) ساڵی ڕابردوو بەشێک لەم توندوتیژیانە کاری فرەلایەنی بۆکراوە تا کۆمەڵگە لەو تەنگژە کۆمەڵایەتی و دەروونییە دەربازی ببێ، هەریەک لەو توندوتیژیانە بە چەند نموونەیەک و بەکورتی شیدەکەینەوە:
بۆنموونە یەکێک لەو توندوتیژیانە بریتییە لە(توندوتیژی خێزانی) کە بەربڵاوترین و زۆرترین پێشێلکارییەکانی لەکوردستاندا لەخۆی کۆکردۆتەوە و جۆرێک لە ناسەقامگیری ئاسایشی خێزانی بەرهەم هێناوە، زۆرترین قوربانیانی توندوتیژی خێزانیش پێک دێت لە (رەگەزی ئافرەت) ئەگەرچی هەندێ جاران بەرامبەر بەمنداڵیش دەکرێت یاخود ئافرەت بەرامبەر بەپیاو دەیکات، ئافرەت لەخێزاندا و بەتایبەت لەو قۆناغە کۆمەڵایەتیەدا بەمافی سروشتی خۆی دەزانێ وەکو ڕەگەزی پیاو لەکەرتی حکومی و میدیایی و ڕێکخراوەیی و دامەزراوەکانی پەردوەردەییدا کار بکات و خاوەن سەرچاوەی دارایی خۆی بێ، ئەم تموحاتانەی ئافرەت لە خێزاندا جۆرێک لە بەریەککەوتنی دروستکردووە لەنێوان هەردوو ڕەگەزەکەدا، چونکە زۆرێک لەپیاوەکان هەن تەواو پێچەوانەی ئەو مافانە دەوەستنەوە کە ئافرەت بە مافە ئاسایی و سروشتی و یاساییەکانی خۆی دەزانێ.
ئاری ئەوە دەخاتەڕوو كە (توندوتیژی یاسایی) جۆرێکی ترە لە ماوەی 50ساڵی ڕابردوو بە سیستماتیکی لە یاساکانی عێراقیدا زۆر بەئاشکرا پێشێلی مافەکانی ئافرەتی کردووە، ‌بەخۆشحاڵییەوە لەم ساڵانەی ڕابردوو هەندێک لەو یاسایانە هەموارکراون لەیاساکانی عیراقدا زۆر بەئاسانی مافی ئافرەت پێشێلکراوە.
لێرەدا چەند نموونەیەک لە پێشێلکاری یاساییانە دەخەینەڕوو لەگەڵ دەقە هەمووارکراوەکەیدا:
(لە ماددەی 409، یاسای ژمارە 111ی ساڵی 1969هاتووە (هەرکەسێک لەناکاو هاوسەرەکەی یان یەکێک لەمەحرەمەکانی لەحاڵەتی (زیناکردن) ببینێ یان لەگەڵ هاوبەشەکانی لەناو پێخەفی نووستن ببینێ و دەستبەجێ هەردووکیان یان یەکێکیان بکوژێ یان دەستدرێژی کردبێتە سەر هەردووکیان یان هەر یەکێکیان و ئەو دەستدرێژە بووبێتە هۆی مردن یان نەخۆشیەکی درێژخایەن، سزادەدرێ بەبەندکردن بۆ ماوەیەک لەسێ ساڵ زیاتر نەبێ).
ئەم ماددەیە لەلایەن پەرلەمانی کوردستان بەم شێوەیەی خوارەوە هەمووارکرا:
(ئەنجامدانی تاوان لەبەرامبەر ئافرەت بەبیانوی پاڵنەڕی ئابڕوپارێزی، بە بەهانەی یاسایی دانانرێ بۆ سووککردنی سزا، بۆ مەبەستەکانی جێبەجێ کردنی حوکمی ماددەکانی(128-130-131) لەیاسای سزدادانی عێڕاقی ژمارە(111)ی ساڵی 1969ی هەمووارکرا).
چەندین یاسایی تر هەن بەهەمان شێوە گۆڕانیان بەسەرداهات و تاڕادەیەكی باش بەرگریان لەمافی ئافرەت كردوە.
لەڕووی ئایینی ئیسلامەوە هەموو مافەكانی ژنان و پیاوان یەكسانن
سەبارەت بەوەی ئەوما فانەچین كە خودای گەورە لەئایینی ئیسلامدا داویەتیە ئافرەت، مامۆستا ئەحمەد شافیعی ئەندامی لیژنەی باڵای فتوا لەیەكێتی زانایان و ئەندامی لیژنەی تەنفیزی و مامۆستا لەپەیمانگای زانستە ئیسلامییەكان ئاماژەی بەوە دا كەخوای گەورە هەموو مافێكی بەمرۆڤەكان وەك یەك بەخشیووە، مامۆستا دەڵێت خوای گەورە لەقورئاندا دەفەرموێت: (یاأیها الناس إنا خلقناكم من ذكر وأنثی وجعلناكم شعوبا وقبائل لتعارفوا إن أكرمكم عند الله أتقاكم)، خوای گەورە لەم ئایەتە پیرۆزەدا دەفەرموێت كە هەموو مرۆڤەكان یەكسانن، هەموو مرۆڤەكان وەك یەكن و جیاوازی لەنێوان هیچ كام لەرەگەزەكان نییە هەموو مرۆڤەكان یەكسانن واتا خوای گەورە نەیوتووە یەكێكیان لەوی تریان باشترە ئەمە بێجگەلەوە پێغەمبەری خودا لە فەرموودەیەكی پیرۆزدا دەفەرموێت (النساء شقائق الرجال) واتا ئایینی پرۆزی ئیسلام لەرووی ئایینیەوە هەموو مافەكانی ژنان و پیاوان یەكسانن لەرووی كۆمەڵایەتیەوە هەمان مافی هەیە، لەڕووی پەروەردەكردنەوە هەمان مافی پیاوی هەیە لەڕووی بازرگانیەوە هەموو مافەكانی پێدراوە، دەتوانێت خاوەنی دارایی سەربەخۆبێت ڕەنگە تەنیا چەند حاڵەتێك نەبێت كە ڕەوشی ئافرەتەكە وەهابخوازێت ئەوكات ئافرەتەكە ئەو ئەركەی نەبێت.
هەروەها مامۆستا ئەحمەد شافیعی ئەوەدەخاتەڕوو «داواكردنی مافی ئافرەت بەو شێوەیە دەگەڕێتەوە بۆچەند هۆكارێك لەوانە داواكردنی مافی ئافرەت لەو وڵاتانەی كەئایینی تێیدا نەبووە وای كردووە كەئافرەت مافەكانی پێشیل بكرێت و ئەو وڵاتانەش كە ئایینیان تێدابووە بەهەڵە هەندێك لە شتەكان شیكراوەتەوە، هەندێك عورفی ناپەسەندی كۆمەڵگە بۆتە هۆی پێشێلكردنی مافەكانی ئافرەتان، واتا عورفە كۆمەڵایەیتەكان بوونەتە هۆی دروستبوونی كێشەكان، چەمكی ئایینی بەهەڵە لێكرداوەتە و بەهۆی عورفی كۆمەڵایەتی ئەو دیاردانەیان دروستكردووە لەمبارەیەوە مامۆستا دەڵێت جارێكیان ئافرەتێك چووە خزمەتی پێغەمبەر درودی خوای لیبێت، ئافرەتەكە وتی كەباوكی بەزۆر بەئامۆزایەكی بەخشیوە بەێ ئەوەی ڕەزامەندی هەبێت، پێغەمبەر فەرمووی دەتوانیت فەسخی زەواج بكەیت و هەڵیبووەشێنێتەوە، بەڵام ئافرەتەكە وتی من هەڵیناوەشێنمەوە، بەڵام ئێمەی ئافرەت مافی خۆمان هەیە، ئەمەش باشترین بەڵگەیە كە ئایینی پیرۆزی ئیسلام بایەخی بەئافرەت داوە و بەرگری لەمافەكانیان كردووە، پێغەمبەریش بەهەموو شێوەیك مافەكانی بەخشیون.
پێویستە ڕێكخراوەكانی ئافرەتان هەماهەنگی بەردەوامیان لەگەڵ زانایانی ئایینی هەبێت
مامۆستا ئەحمەد شافیعی پێشیوایە: زۆربەی ئەو بەربەستانەی كە بۆتە ڕێگر لەژیانی ئافرەتاندا زیاتر عورفە كۆمەڵایەتیەكانن و ئایینی ئیسلام بەهیچ شێوەیەك ڕێگری لەئافرەتان نەكردووە، بەڵكو عورفە كۆمەڵایەتییەكان بوونەتە ڕێگری هەموو كێشەكان. هەربۆیە پێویستە ڕێكخراوەكانی ئافرەتان هەماهەنگی بەردەوامیان لەگەڵ زاناینی ئایینی هەبێت، بەر لەوەی هەریاسایەك لەپەرلەماندا بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە پێوستە لەگەڵ یەكێتی زانایاندا جۆرە حیوارێك بكرێت، واتا دەبێت ڕێكخراوەكانی ژنان و یەكێتی زانایان زۆر هەماهەنگ بن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان.
لەداڕشتنی یاساكان پرس و ڕا بەیەكێتی زانایان ناكرێت
سەبارەت بەپرۆژە یاساكانی پەرلەمان مامۆستا ئاماژەی بەوەدا كە یەكێتی زانایان ڕەزامەندی لەپەرلەمان هەیە بۆداڕشتنی یاساكان كەچی پرس و ڕا بەیەكێتی زانیان ناكرێت و پەرلەمان كاتێك پرس بە یەكێتی زانایان دەكات كە یاسایەك تێپەڕیوە و چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، لەبەر ئەوەی هەر یاسایەك ئەگەر بێت و بەگفتوگۆی هاوبەش پەسندبكرێت، ئەوكات دەتوانرێت باشتر سەركەوتن بەدەست بهێنێت، مامۆستا پێشیوایە كەیاسای لەشفرۆشی لەم كاتەدا هیچ خزمەت بەكۆمەڵگەی كوردی ناكات.