(د.كاترین میخائیل) چالاكوانێكی دیاری مافەكانی ژنانە، لە دایك بووی ساڵی (1950) ی شاری كەركووكە، خانمی (میخائیل) سەرباری ئەوەی خاوەن دكتۆرایە لە (ئەندازەی پیترۆڵ)دا هاوكات پشكدارییەكی بەهێزیشی لەواری رۆشنبیریدا هەیە، بە وتار و لێكۆڵینەوەكانی واقعیانە گوزارشتی لە ئاریشە و ماف و داواكانی ژنان كردووە، خانمی (میخائیل) زانیارییەكی وردی لەبارەی كۆمەڵگەی كوردی و ژیانی دێهاتنشین لە كوردستان هەیە، بەوپێیەی ساڵانێك شانبەشانی هێزی پێشمەرگە لە چیاكانی كوردستان ژیاوە، شایەتحاڵی هەڵمەتەكانی ئەنفال و جینۆسایدی گەلی كوردە كە لە هەشتەكانی سەدەی رابردوو رژێمی بەعس دەرهەق بە گەلی كورد پەیڕەوی كرد، ساڵی 1987 بەهۆی كیمیابارانی گەلی زێنوێ بریندار دەبێ، ماوەیەكیش لە وڵاتی جەزائیر نیشتەجێ دەبێ، لە زانكۆ بە ناوبانگەكانی ئەو وڵاتەدا وانەبێژی دەكات، لە دەرفەتێكدا هێنامانە دوان و چەند پرسێكی هەنوكەیی تایبەت بە مژارەكانی ژنانمان لەگەڵ تاوتوێ كرد، دەرەنجام ئەم گفتوگۆیەی لێكەوتەوە.
* بۆچوون و ئاڕاستەی جۆراوجۆر هەیە سەبارەت بە پرسی ئازادی ژنان، هەندێك وای دەبینن ژنان تەنیا ئەوكاتە خودان ئازادی تەواون كە دەگەنە پێگە بەرزەكانی بڕیاردان یان لە سەنتەری بڕیاردانەوە نزیكن، بەڵام لە رۆژهەڵاتدا زۆرینەی دەسەڵاتداران ئافرەت نەك وەك جەوهەر بەڵكو وەكو دیكۆر بۆ جوانكردنی دەسەڵاتی خۆیان بەكاردێنن، ئێوە چ روانینێكتان هەیە بۆ ئەم پرسە؟
- پێویستە جیاكاری لەنێوان (ئازادی) و (مافەكانی مرۆڤ)دا بكەین، لە زۆرینەی كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكاندا هاووڵاتییان یەكسان نین بەرامبەر یاسا، بەشی هەرە زۆری یاسای ئەو وڵاتانە لە مەبدەئی (الرجال قوامون علی النساء) سەرچاوەی گرتووە، ئەوە لە رۆژهەڵاتدا چەندین سەدەیە بۆتە كەلتووری كۆمەڵایەتی، بۆیە ژنان هیچ دەسەڵاتێكیان نییە لە بڕیارداندا، ئەوەی خاوەن هێز و دەسەڵاتە تەنیا پیاوە، مافی بڕیاردان و رەتكردنەوە تەنیا بەدەستی ئەوە.
لە رۆژهەڵاتدا چ لەسەر ئاستی یاساكانی یان لە نێو كەلتووری كۆمەڵگەدا پانتاییەكی ئەوتۆ بۆ یەكسان بوون لە مافدا لە نێوان نێرومێدا نابینی، كەلتووری نێرسالاری باڵی بەسەر زهنییەتی تاكدا كێشاوە و هەموو شتێكیش بەپێی ئەو زهنییەتە بەڕێوە دەچێ، واتە داری عادات و تەقالیدی نێرینە ئێستا و داهاتووی تاك و كۆمەڵ ئاڕاستە دەكات، ماوەیەكە هەندێ لە ئافرەتان هەوڵی شكاندنی ئەو واقیعە و باشكردنی باروزروفی كۆمەڵایەتی و ژیانیان دەدەن، بەڵام بەداخەوە رووبەڕووی بەرهەڵستكاری و ناخۆشی زۆربوونەتەوە، پیاوانی موحافیزكار بەهەر شێوەیەك بێ هەوڵی لەكەداركردن و ناشیرینكردنی سومعەی ئەو ئافرەتە بوێرانە دەدەن، هەندێكیان بوونەتە قوربانی و هەڕەشەی كوشتن و سزادانیان لێكراوە، لە راستیدا چیتر ئەو واقیعە تاڵە قابیلی قبوڵ نییە، دەبێ ریفۆرم و گۆڕانی كۆمەڵایەتی رووبدات، پێویستە پیاوان ئاگادار بن لەوەی كاتێك ژنان داوای مافەكانیان دەكەن مەبەستیانە هاوتای ئەوان بن لەمافدا، وەدەستهێنانی ماف مانای داواكردنی بەڕەڵایی و خۆ رووتكردنەوەی ئافرەتان نییە، وەك ئەوەی هەندێ لە پیاوانی موحافیزكار بەدەستی ئەنقەست ئەو جۆرە راڤەیە بۆ مافەكانی ژنان دەكەن.
? رێژەی نوێنەرایەتی ژنان لە پەرلەمانی ئێستای كوردستاندا زیاترە 25% و ژنان لە هەوڵی ئەوەدان ئەو رێژەیە هاوشێوەی وڵاتانی ئیسكەندەناڤیا بۆ 40% بەرزبكەنەوە، بەڵام گەر لەسەر ئاستی ژیانی سیاسی و پارتە كوردستانییەكاندا تەماشای رێژەكە بكەی دەبینی حزوری ژنان یەكجار لاوازە، بەڕای ئێوە هۆكارەكە لەبونیەی ئەو پارتانەیە یان لە بێ هێزی ئیرادە و هۆشیاری ژنان؟
- بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی كوردستان گەیشتنی ئەو رێژە بەرزەی ژنان بۆ پەرلەمانی شتێكی كەم نییە، هەنگاوێكی دڵخۆشكەرە، بەڵام بۆ ئەوەی بتوانین بێ ماندووبوونی زۆر وگرفت ئەو قورساییەی لە ئەستۆماندایە بیگەیەنینە شوێنی خۆی پێویستە هەنگاو بەهەنگاو رێ بكەین و قورساییەكە بەرز بكەینەوە، لێرەدا ئەوەی گرنگە جەخت كردنە لەسەر جۆر واتە چۆنایەتی ئەو ژنانەی لە پەرلەمان دەبنە نوێنەری كۆمەڵگە نەك ژمارە و چەندایەتیان، بەپێی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستی مندان ژنە پەرلەمانتارەكانی كوردستان لەرووی توانا و پسپۆڕییەوە هەمە جۆر و جیاوازن، بێگومان ئەمەش خاڵێكی باش و پێویستە، هەر لەو روانگەیەوە من گەشبینم بەداهاتووی ژنان لە كوردستاندا، ئافرەتانی كوردستان ناخۆشی و چەرمەسەری زۆریان بینیوە، قوربانی و فیداكاری زۆریشیان داوە، بەڵام توانیویشیانە خۆراگربن لە هەمبەر دوو فاقی عورفی كۆمەڵگە و یاسا، كۆمەڵگەی كوردستانی ئێستا لە ململانێیەكی توندی كۆمەڵایەتی دایە، هەنگاو و پێشڤەچوونی بەرچاو بەدیدەكرێت، بەڵام هێزی موحافیزكار كە عورفی خێڵ و هزری هەندێ لە پیاوانی ئایینی دواكەوتوو، نوێنەرایەتی دەكات، بەهاوكاری لەگەڵ هێزی دەرەكی كۆسپ و تاسە لەبەردەم ئەو پێشكەوتنە بەرچاوە دروست دەكەن و هەوڵی راگرتنی دەدەن، بۆیە دەبێ رۆشنبیران و بەرپرسانی هەرێم وردتر چاودێری ئەو لایەنە بكەن و بەردەوام بن لەسەر ئەوەی دەستیان پێكردووە.
? عەدالەت پێودانگێكی گرنگە لە هەڵسەنگاندنی دیموكراسیدا، هەر هێز و نیزامێكی سیاسی بیەوێت راست و دروست رابەرایەتی كۆمەڵگە بكات، پێویستە ئەو پێودانگە لەبەرچاو بگرێ، بۆیە دەپرسم چۆن دەكرێ لە رووی پەرەپێدانی سیاسییەوە بە عەدالەت و یەكسانی بگەین؟
- عەدالەتی كۆمەڵایەتی تەرازووی پێوانەكردنی دیموكراسییە، تەجرەبەی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا تەجرەبەیەكی زیندوو و نزیكە، ئەو وڵاتە كە خاوەن دەیان كەلتوور و پێكهاتە و ئیتن و مۆزایكی جیاوازە و دەوڵەتێكی بەهێزی ئابووریشە، لە رووی سیاسی و ئابوورییەوە رابەرایەتی جیهان دەكات، وڵاتەیەكگرتووەكانی ئەمەریكا هەموو ئەو سەنگ و هەیبەتەی لە سەروەری یاساكەیەوە وەرگرتووە، ئەو یاسایەی كە هەمووان لەسەرەك كۆمارەوە تا دەگاتە سادەترین هاووڵاتی لەبەردەمیدا یەكسانن، واتە دواحوكم بۆ یاسایە نەك ئەم حزب و ئەو حزب یان ئەو تایەفە و یان ئەو بەرپرسە و فڵانە بەرپرس، كەی توانیمان خۆمان لەو شتانە قوتار بكەین، ئەوكات دەتوانین بڵێین عەدالەت و یاسا بەرقەرارە، كە بێگومان ئەمەش پێویستی بە پەرەپێدانی هزری پیاوانی قەڵەم و یاسا هەیە لەگەڵ رێگەدان بە میدیا و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی بۆ چاودێریكردنی كارەكانی حكومەت.
? هەندێ لە رێكخراوەكانی ژنان پرسی ئازادی بە یەكسانی بوونیان بە پیاوان دەبەستنەوە، پێت وانییە پیاوانی رۆژهەڵاتیش ئیرادە زەوت كراو نائازادن؟ پێت وانییە مەسەلەی مافەكانی ژنان مەسەلەیەكی شمولی گشتگیرە؟ وابەستەی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوروییە؟
- راستە لە كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكاندا پیاوانیش مەغبون و زوڵم لێكراون، بەڵام ژنان زیاتر لە غوبن و زوڵمێكیان لەسەرە، كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە جووڵە و پێشكەوەنی بەردەوام دایە، كۆمەڵگە هاوشێوەی ئابووری و زانست و هەر لایەنێكی دیكەی ژیان گۆڕانی بەسەردا دێت، بێگومان ئەو حاڵە پەیوەندی بە سیاسەت و ئابووریشەوە هەیە، پەیوەندی بە زروفی كۆمەڵایەتی هەنوكەیی و گۆڕانی كەرستەی بەرهەم هێنان و پەیوەندی كارەكتەرەكانی پرۆسەی بەرهەم هێنانیشەوە هەیە.
? ئیرادەی ژنان لە كۆمەڵگە داخراوەكاندا ئیرادەیەكی بێ هێزە، گەر ئیرادەشیان هەبێ ناتوانن بیكەنە كردار، بەڕای ئێوە هەبوونی یەكسانی ژێندەری لەنێوان نێرومێدا بەسە بۆ گەیشتن بە كۆمەڵگەیەكی تەندروست یان ئەوەتا مەسەلەكە پەیوەندی بە كەلتووری تاك و كۆمەڵگە هەیە؟
- كێشەی سەرەكی ژنان نەبوونی یاسایەكە پارێزگاریان لێبكات، یاسا و كۆمەڵ هەمویان دژی ئەو دەوەستن. مەسەلەكە یەكەمجار گرێدراوی پێشكەوتنی پەیوەندی نێوان كارەكتەرەكانی بەرهەم هێنانە، ئینجا رۆڵی یاسا، یاسا رۆڵی یەكەم دەبینێ هەر لە دەستوورەوە تا دەگا بە ماددە یاساییەكانی پەیوەست بە كرێی كاركردن و یاسای باری كەسێتی.
پێشخستن یان باشكردنی كەلتووری هەر میللەتێك پرۆسەیەكی بیریكاری هاوشێوەی 1+1=2 نییە، بەڵكو پرۆسەیەكە سەرەتا پێویستی بە داڕشتنی كۆمەڵە تەشریعاتێكی دروست هەیە ئینجا رادەی قەبوڵ كردنی ئەو تەشریعاتانە لەلایەن كۆمەڵگەوە كارپێكردن و چاودێری جێبەجێكردنیان لەلایەن كۆمەڵگە مەدەنی و دەوڵەتەوە، دیاردەیەكی دیكەی ترسناك كوشتنی ژنانە بە بیانووی كڕینەوەی نامووس لە كۆمەڵگەی كوردیدا، بەڕاستی ئەمە كارێكی یەكجار ترسناكە و سەرباری هەوڵەكان هەر بەردەوامە، من پێموایە هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە تا ئێستا یاسا وەك پێویست بە رۆڵی خۆی لەو مەسەلەیە هەڵنەستاوە، هەر لێرەوەش دەستخۆشی لە میدیای كوردی دەكەم كە كاریگەرییەكی باشی هەبووە لەم پرسەدا و بوێرانە تەرحی ئەو جۆرە بابەتانەی كردووە بە پێچەوانەی میدیای عێراقی كە خۆی زۆر تەریك و لابەلا كردووە، لە ئاریشە كۆمەڵایەتییەكان.
? لە رۆژئاوادا ژنان بەشدارییەكی فراوانی ژیانی ئابووری دەكەن، خاوەن داهاتێكی ئابووری سەربەخۆن، بەڕای ئێوە سەربەخۆیی ئابووری تا چەند خزمەتی پرسی ئازادی ژنان دەكات؟
- بێگومان سەربەخۆیی ئابووری فاكتەرێكی بەهێزە لە چەسپاندنی كەسایەتی ئافرەت و سەربەخۆبوونی لەنێو خێزاندا، بیركردنەوەی ئافرەتانیش خاڵێكە حەزدەكەم تیشكی بخەمە سەر، بەداخەوە تا ئێستا هەندێ لە ئافرەتان خۆیان بە كەمتر یان بە سێبەری پیاوان دەزانن، ئەوان لە مافە ئابووری و كەسییەكاندا دوو ئافرەت بە هاوتای پیاوێك دادەنێن، یان ئاشكرا رەتی یەكسانی ژێندەری دەكەنەوە وەك ئەوەی داواكردنی مافی یەكسانی بەڕەڵڵایی بێ!! من هەرگیز لەگەڵ بەرەڵایی نیم، زۆر موعجەبم بە یەكگرتوویی پێكهاتەی خێزانی عێراقی و خۆشم لەسەر ئەوە پەرورەدە كراوم و شانازیشی پێوە دەكەم، بەڵام هەرشتێكیش بۆنی جیاكاری و نایەكسانی لێبێت پێویستە رەتی بكەینەوە و چیتر قەبووڵی نەكەین.
? زۆرجار تێبینی ئەوە دەكرێت ژنان لە كاری سیاسی و بڕیارە كۆمەڵایەتییە گرنگەكان پاشكۆی پیاوانن، بەڕای تۆ چی پێویستە بۆ گەڕاندنەوەی هەیبەت و كاریگەری ژنان و بەشداریپێكردنیان لە بڕیارە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكاندا؟
- لەوانەیە كاریگەرییە سیاسییەكان و بەرژەوەندی هەندێ لە ئافرەتان وایكردبێ ژنان ببنە پاشكۆی پیاوان، ئەگینا ئەگەر تەماشای مێژووی ئافرەتی كوردستانی بكەی دەبینی هەندێ لەوان پێگەی سەركردایەتییان هەبووە یان لەنێو خێڵ و بنەماڵەكاندا خاوەن نفوز و بڕیاری بوون و كەسایەتییەكی كاریگەرییان هەبووە، من لە گوندەكانی كوردستاندا ئافرەتی لەوجۆرەم بینیوە، پاشخانی كەلتووری سەدان ساڵە كاریگەرییەكانی بەشەو و رۆژێك هەڵناگیرێ، وەك گوتم دەبێ لەدەستوورەوە دەست پێبكەین ئینجا گۆڕینی یاسای كار و باری كەسیەتی، پێویستە پێوەندییەكانی ئافرەتان رێكخراو و یەكگرتووبن، ئاگاداری چالاكی و بۆچوونەكانی یەكدی بن، میدیای كوردیش پێویستە بەردەوام بێ لەسەر خستنەرووی زوڵم و نەهامەتییەكانی ژنان و بایەخدان بە بڵاوكردنەوەی رۆشنبیری مافەكانی مرۆڤ.
? گەر تەماشای بزاڤی فیمینیستی رۆژهەڵات بكەین دەبینین زیاتر پیاوان رابەرایەتی بزاڤەكە دەكەن، بەڵام لە رۆژئاوادا پێچەوانەیە، چۆن شرۆڤەی ئەو واقیعە دەكەن؟
- واباشە ژنان خۆیان رابەرایەتی بزاڤەكەیان بكەن، ساڵی 2002 لە واشنتۆن كۆنفرانسێك دەربارەی ژنانی كوردستان گرێدرا، لە یادمە هەندێ لە ئافرەتە چالاكوانە بەشداربووەكانی كۆنگرەكە گومانیان هەبوو ژنان بتوانن رابەرایەتی سیاسی بكەن، ئەمڕۆ گەر تەماشای گۆڕەپانی سیاسی عێراق بكەی دەبینی چەندین ئافرەت بە ژنانی كوردستانیشەوە مەوقیعی سیاسی باڵایان هەیە و سەركەوتووشن، دەبێ ژنانی چالاكوان لە پرۆژە و بۆچوونەكانیاندا پێش هەموو شتێك بەرژەوەندی هاورەگەزەكانیان لەبەرچاو بێ، كار بۆ ئەوە بكەن جیاكاری ژێندەری رەت بكەنەوە و یەكسانی راستەقینە دابین بكەن.
* لە پەرلەمان و نێوەندی رۆشنبیری كوردیدا، پیاوانێك پشتگیری لە داواكاری و مافی ژنان دەكەن، كار لە پێناو دەرچوواندنی ئەو یاسایانە دەكەن كە خزمەتی پرسی ئافرەتان دەكات، ئەو هەڵوێستە چۆن دەنرخێنن؟ ئایا ژنان بێ پشتگیری ئەو جۆرە پیاوانە دەتوانن بە مافەكانیان بگەن؟
- پێویستە پرسی یەكسانی و مافەكانی ژنان ببێتە پرسێكی جەماوەری، لە پشتگیری نوخبەوی دەربچێت و رای گشتی لێ بكەوێتەوە، پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاش بەتایبەتی میدیای بینراو بەشداربن، باشكردنی گوزەرانی ژنان و دەستەبەركردنی مافەكانیان وابەستەی باشبوونی بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەیە، بەتەجرەبەش دەركەوتووە گەر بارودۆخی مەوزوعی ژنان گونجاو بێ دەتوانن داهێنان و پێشڤەچوون ئەنجام بدەن و پێشبڕكێی پیاوان بكەن و لەوانیش سەركەوتووتر بن.