بنیادنانی ژێرخانی ئابووریی هەر وڵاتێك پێویستی بە گرتنەبەری سیاسەتێكی تۆكمەی ئابووری هەیە، سەرچاوەی داراییش بنچینەی ئەم سیاسەتە پێك دەهێنێت، هەرێمی كوردستانی عێراقیش بەهۆی سیاسەتی چەوتی حكومەتی ناوەند لە بڕینی بەشە بودجەو مووچەی فەرمانبەرانی حكومەتەوە دووچاری قەیرانی ئابووری بۆتەوە، بەڵام بە لێهاتوویی و دانایی سەركردایەتی سیاسیی هەرێم لە یەكەم هەنگاوناندا و بێ گەڕانەوە بۆ ناوەند هەنگاوی بەرەو فرۆشتنی نەوت هەڵهێنا، بەڵام پێویستە ئەم داهاتە بەشێكی زۆری بۆ بووژاندنەوەی ژێرخانی كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵی و خزمەتگوزاریی گشتی تەرخان بكرێت، لەم دیمانەیەدا دكتۆر لەتیف كەریم واحد مامۆستای پێشووی ئابووری لە زانكۆی وێستمنستەری لەندەن و قوتابخانەی زانستەكانی رۆژهەڵات و ئەفریكا لە هەمان زانكۆ و زانكۆی شاری هۆنگ كۆنگ، رۆشنایی دەخاتە سەر ئەم پرسە گرنگەو ئاماژەش بە لایەنی پۆزەتیڤانەو نێگەتیڤانەی بەكارهێنانی دراوی خۆماڵی یان بیانی دەكات لە رووی ئابوورییەوە، ئەمەو چەندین پرسیاری دیكەش ناوەڕۆكی دیمانەی گۆڤاری گوڵان بوو لەگەڵ دكتۆر لەتیف كە بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە.



* بەڕێزتان وەك پسپۆرێك لە بواری ئابووریی سیاسی، ئاگادارن كە لەسەرەتای ساڵی 2014 تووشی قەیرانێكی ئابووری بووینەوە، هۆكاری ئەم قەیرانەش ئەوەبوو كە حكومەتی ناوەندی مووچە و بودجەی كوردستانی بڕی، لەم حاڵەتەدا بارودۆخی كۆنترۆڵكردنی موسڵ و شكستی سوپای عێراقی بەسەرداهات، بەمەش بارودۆخێكی وا هاتە پێشەوە كە چیتر ئەم كێشەیە لەگەڵ بەغدا چارەسەر نابێت، ئایا لەم قۆناخەدا چی پێویستە بیكەین بۆ ئەوەی ژێرخانێكی پتەوی ئابووری بنیاد بنێین و ئەم قەیرانە كۆتایی بێت؟
- بنیادنانی ژێرخانی ئابووری كارێكی درێژخایەنەو پێویستی بە پلانی زانستیانە هەیە. لە پێش هەموو شتێكەوە پێداویستیی سەرەكی بۆ ئەو بنیادنانە سەرچاوەی داراییە كە هەرێمی كوردستان بەهۆی ئەو بارودۆخەی ئێستا تێی كەوتووە تێیدا دەوڵەمەند نییە. بەداخەوە، هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە وڵاتی عێراق لە رووی نێودەوڵەتییەوە تا ئێستا ئازاد نەبووە نەوتی خۆی بفرۆشێت. بەڵام ئەم قەیرانەی ئێستا <بەناچاری> ئەو دەرفەتەی رەخساندووە كە كوردستان بەبێ رەزامەندیی حكومەتی عێراقیش نەوتی خۆی هەناردەی بازاڕەكانی جیهان بكات. بێگومان داهاتی نەوت و گاز یەك سەرچاوەیەو سەرچاوەیەكی زۆر باش نییە بۆ گەشەكردنی ئابووری لە رووی زانستیی ئابوورییەوە. بۆیە حكومەتی كوردستان بۆ فرە سەرچاوەكردنی داهاتەكانی پێویستە بایەخی گرنگ بدات بە سەرچاوەكانی دیكەی ئابووری، لەوانەش، كەرتی خزمەتگوزاری و كەرتی بانكی و كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی. هەریەك لەو كەرتانەش تایبەتمەندیی خۆیان هەیەو هەروا بەئاسان و بە پەلە نایەنە دەستەوە كە بەكەڵكی قەیرانی هەنووكە بێن. لایەنێكی دیكەی سەرچاوەی دارایی بۆ حكومەت باجی داهاتە كە ئێستا لە ئابووریی كوردستاندا سەنگێكی ئەوتۆی نییە. پێویستە حكومەتی كوردستان ئەو سەرچاوەیە كارا بكاتەوەو لە رووی كۆمەڵایەتییەوە بە تایبەتی لە روانگەی سیستەمی دیموكراسی و هاووڵاتی بوونەوە رێوشوێنی بۆ خۆشبكات. جگە لە مانەش بەڕای من، كەرتی خزمەتگوزاری و كەرتی بانكی دوو كەرتی هەرە گرنگی ئابوورین كە خێراتر سوودەكانیان دەبەخشن و لە هەل و مەرجی ئێستای كوردستاندا توانای كاریگەریان هەیە لە بووژاندنەوەی ئابووریدا. ئەو دوو كەرتە لە داهاتوویشدا دەبنە پاڵپشت و كۆمەكی زۆر بۆ كەرتەكانی دیكەی ئابووری. بۆیە پێویستە بایەخی خۆیانیان پێبدرێت و لە رووی یاساییەوە لە كۆت و بەربەستی ئایینی و داب و نەریت ئازاد بكرێن. لە رووی سەرچاوەی مرۆییەوە، ئابووریەكی سەردەم و پێشكەوتوو دانەمەزێت بەبێ سیستەمێكی پەروەردەو خوێندنێكی باڵای پێشكەوتوو. بەداخەوە خوێندنی باڵای ئێستای كوردستان لە ئاستێكی بەزەیی پێداهاتنەوە دایە كە وەڵامی داخوازیەكانی هەنووكەیی پێشكەوتنی ئابووری ناداتەوە. پێویستە گۆڕانی بنەڕەتی لە خوێندنی باڵادا بكرێت و ئەوەش خۆی لەخۆیدا كارێكی ئاسان و هەرزان نییە. بەكورتی، بنیادنانی ژێرخانێكی پتەو بۆ كوردستان پێویستی بە پلانی درێژخایەن هەیە، هەروا لە وەڵامی قەیرانێكی كتوپڕیدا دانامەزرێت.
* دیارە بەهۆی نەناردنی بودجە لە بەغداوە، رۆژ لەدوای رۆژ بڕی سیولەی دراوی عێراقی لەكوردستان كەم دەبێتەوە، بۆیە لەم حاڵەتە دەبێت بیر لە دراوی ئەلتەرناتیڤ بكرێتەوە، هەندێك ئاماژە بەوە دەكەن، دەكرێت دۆلار لەبری دیناری عێراقی بكرێتەوە و لە بازاڕەكانی كوردستان دۆلار بەكار بهێنرێت، بەڵام هەندێكی دیكە ئاماژە بەوە دەكەن، گرنگە ئامادەباشی بۆ چاپكردنی دراوێكی تایبەت بە كوردستان بكرێتەوە، ئایا تاچەند داهاتی فرۆشتنی نەوتی كوردستان دەبێتە ژێرخانێك بۆ چاپكردنی دراوی كوردستانی؟
- هەردوو هەڵبژاردنەكان باشی و خراپی خۆیان هەیە و پێویستیان بە روونكردنەوە هەیە پێش ئەوەی بڕیاریان لەسەر بدرێت. خۆ بەستن بە دراوی وڵاتێكی بیانییەوە دیاردەیەكی نوێ نییەو پێشینەو ئەزموونی لە وڵاتانی دیكەی جیهاندا هەیە. لایەنی باشی خۆبەستنەوە بە دۆلاری ئەمریكییەوە ئەوەیە كە سیاسەتمەدارانی ناوخۆ ناتوانن بە ئارەزووی خۆیان دۆلار چاپ بكەن هەركاتێك ئارەزوو و بەرژەوەندیی سیاسیان پێویستی كرد. ئەمەش دەبێتە هۆی نزمبوونی رێژەی هەڵئاوسان لە ئابووریدا كە خۆی لە خۆیدا سوودێكی زۆری هەیە بۆ سەقامگیریی پلانی ئابووری و وەبەرهێنان و متمانەی خەڵكی بە باری ئابووریی وڵات. لایەنە خراپەكەی ئەوەیە، كە لەڕووی دیموكراسییەوە و سەروەریی وڵاتەوە، حكومەت دەسەڵاتی بەسەر چەكێكی گرنگی ئابووریدا نییەو بە ئاسانی خۆی خستووەتە ژێر ركێفی وڵاتێكی بێگانەوە. لێرەشدا، سیاسەتە داراییەكانی ئەمریكا بە باش و بە خراپەوە كارتێكەریان لە سەر ئابووری ناوخۆدا دەبێت. بۆ نموونە، گەر ئەمریكا بڕیار بدات رێژەی سوود لەسەر دۆلار (Interest rate) كەمبكاتەوە بۆ ئەوەی دۆلار هەرزان بكات و برەو بدات بە هەناردنەكانی خۆی، لە كوردستانیشدا، گەر دۆلار دراو بێت، رێژەی هەڵئاوسان لەوانەیە بەرزببێتەوە كە خۆی لە خۆیدا زیانبەخشە. كەمبوونی دۆلاریش لە بازاڕدا لە ئاستی شلەیی كەمدەكاتەوەو دەبێتە رێگر لەڕێی وەبەرهێنان و بازرگانیدا. بۆیە، هەر بڕیارێكی ئەمریكی لە رووی دراوەو كاری ئەرێنی و نەرێنی لە سەر ئابووری كوردستان دەبێت.
هەبوونی دراوی خۆیی نابێ پابەند بێت بە سەربەخۆیی كوردستانەوە. بۆ نموونە سكۆتلەندا هێشتا لە بەریتانیا سەربەخۆ نییەو دراوی خۆی هەیە كە بەستراوە بە پاوەندی بەریتانیاییەوە. هەبوونی دراوێكی تایبەت بە كوردستان باشیی سیاسی و ئابووری و كەموكوڕی خۆیشی هەیە. لایەنە باشەكانی دراوی خۆیی ئەوەیە كە سیاسەتمەداران دەسەڵاتیان هەیە بەسەر سیاسەتی دراوی وڵاتدا و دەتوانن وەك چەكێكی ئابووری لە كاتی پێویستدا بە كاری بهێنن بۆ بووژاندنەوەی ئابووری. لە رووی سەروەرییەوە، دراوی خۆیی هەستی نەتەوەیی دەبەخشێت و چیدی كوردستان لە رووی داراییەوە پابەند نابێت بە سیاسەتی دراوی عێراقەوە و لە ژێر بەزەیی سیاسەتمەدارانی وڵاتانی دیكەدا نابێت. خراپیی هەبوونی دراوی خۆیی وەك هەر دراوێكی دیكەیە لە جیهاندا كە تێچووی گۆڕینەوەیەتی بە دراوەكانی دیكەو چاپكردن و بەردەوام كردنێتی. لەڕاستیدا، ئەزموونی كوردستان لە گەڵ رژیمە یەك لەدوای یەكەكانی بەغدا ئەوە نیشاندەدات كە ئابووری كوردستان لە هەردوو دراوی عێراقی (دیناری سەردەمی بەعس و دیناری سەردەمی شیعە) زەرەرمەند بووە و ئێستاش پشكی كوردستان لە داهاتی نەوتی عێراقدا كراوەتە چەك بۆ خنكاندنی ئابووریی كوردستان چونكە كوردستان ناتوانێت ئەو دراوە چاپ بكات.
لە وەڵامی ئەوەی كە ئایە داهاتی نەوتی كوردستان دەبێتە پاڵپشتێكی باوەڕپێكراو بۆ چاپكردن و سەقامگیریی بەهای دراوی خۆیی كوردستان، دەبێت ئەوە بگوترێت كە سەقامگیریی بەهای دراو بە شێوەیەكی گشتی دەگەڕێتەوە بۆ زرنگی و دروستیی سیاسەتی دارایی و دراویی وڵات. بێگومان لە وڵاتێكدا كە نەوت سەرچاوەی سەرەكیی داهات بێت، نرخ و بڕی هەناردەی نەوت كاریگەریی راستەوخۆی دەبێت لە سەر بەرزی و نزمیی نرخی دراوی وڵاتەكە. بەڵام دەبێ ئەوەش لە یادنەكرێت كە لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا، كەرتی خزمەتگوزاری بەتایبەت گەشت و گوزار بووەتە كەرتێكی زیندوو لە ئابووریی كوردستاندا. ئەوەش كاری گرنگ دەكاتە سەر سەقامگیری و هێڵانەوەی بەهای دراوەكە. بە كورتی، شیكردنەوەی ئابووری ئەوە نیشاندەدات كە هەبوونی دراوێكی خۆیی بە كوردستان سوودی زیاتری دەبێت لە زیان، بەڵام پێویستە بە زرنگانە كاری پێبكرێت و بەڕێوەببرێت. لە هەمان كاتدا، دەبێت داهاتی نەوت بەكار بهێنرێت بۆ پاراستن و پشتیوانی كردن لەو دراوە بە شێوەیەك كە بانكی ناوەندیی كوردستان هەموو كات هێندە یەدەكی پارەی بیانی هەبێت كە بتوانێت بەرگری لە دراوەكە بكات گەر وڵاتانی نەیار بیانەوێت شكستی پێ بهێنن.
* بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان سەردانی كەركوكی كرد، هەروەها بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بە یاوەری د.نەجمەدین كەریم پارێزگاری كەركوك لە سەردانی ئەنقەرەدان، ئەم دوو رووداوە ئاماژەن بۆ گۆڕانكاری تازە، سەبارەت بە یەكەمیان سەردانی سەرۆكی هەرێم ئاماژەیە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە پێشمەرگە لەكەركوك ناكشێتەوە، ئەمەش واتە كەركوك دەبێتەوە بە بەشێك لە هەرێمی كوردستان، ئەوەی دووهەمیشیان كە سەردانی پارێزگاری كەركوكە بە یاوەریی بەرێز نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنقەرا، واتە نەوتی كەركوك لەمەودوا بە بۆرییە نەوتیەكانی كوردستان هەناردەی دەرەوە دەكرێت، پرسیاری من ئەوەیە ئایا بەڕێزت وەك شارەزایەكی ئابووری و سیاسیی چۆن ئەم واقیعە دەخوێنیتەوە؟
- وەك ئاشكرایە، بەداخەوە زۆربەی رووداوەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە كوردستانیش دەگرێتەوە بە رێكەوت دێنە كایەوە و كەم جار بەپێی پلانێكی داڕێژراوو وردبین دەبن. ئەم رووداوانەی ئێستای عێراقیش دەچنە هەمان ریزبەندییەوە. ئەوەی گرنگە بگوترێت لێرەدا ئەوەیە بە پێچەوانەی ئەو رووداوانەوە سیاسەتی گەشەپێدانی كەرتی نەوت لە كوردستاندا سیاسەتێكی دووربینانە بووە خۆشبەختانە رووداوەكانی نوێی ئەم دواییە دەشێت ئەو ستراتیژیەتە بەهێز بكەن. بۆ نموونە، حكومەتی عێراق بەشە بودجەی لە كوردستان بڕیوە و كوردستان ناچارە نەوتی خۆی بفرۆشێت بۆ دابینكردنی بژێوی خەڵكی كوردستان. ئەمەش رەوایی دەبەخشێت بە سیاسەتێك كە حكومەتی بەغدا بە نایاسایی لە قەڵەمی دەدا. بەبێ گەشەپێدان و پەرەپێدانی كەرتی نەوت و بەبێ هەبوونی بۆریەكی نەوت كە نەوتی كوردستان ببەستێتەوە بە بازاڕی جیهانەوە ئەم مەبەستە بەدی نەدەهات. بۆیە لە ئێستادا سیاسەتی نەوتی حكومەتی كوردستان وەڵامی قەیرانێكی نادیار و چاوەڕواننەكراوی داوەتەوە. لەهەمان كاتدا، رووداوەكانی ئەم دواییەی عێراق رێگەیان خۆشكرد بۆ گێڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم. ئەمەش بەڕێكەوت هاتە كایەوە و بواری بۆ حكومەتی كوردستان رەخساند كە ئەو ناوچانە بگەڕێنێتەوە بۆ سەر كوردستان. سوود وەرگرتن لەم قەیرانە لە بواری نەوتی كەركوكەوە نەدەهاتە دی گەر حكومەتی كوردستان سیاسەتێكی ژیرانە و دووربینانەی نەبوایە لە بواری نەوت و گازدا. ئێشتاش فرۆشتنی نەوتی كەركوك دەچێتە چوارچێوەی هەمان شیكردنەوەوە. كوردستان دەبێت نەوتی كەركوك بفرۆشێت بۆ دابینكردنی بژێوی دانیشتوانی ئەو ناوچە تازانەی ئێستا لەژێر دەستی كوردستاندان و ئەمەش پرسێكی رەوایە سەرەڕای ناڕەزایی لایەنە عێراقییەكان. بە كورتی، حكومەتی كورستان دەبێت ئەو ناوچانە وەك هەلی رەخساوی نەوتی سەیر نەكات و بایەخی زۆر بدات بە بوژانەوەو سەقامگیریان. بۆ ئەو مەبەستەش گەر فرۆشتنی نەوتی كەركوك پێویست بێت نابێت سڵی لێ بكرێتەوە. لەلایەكی دیكەوە، گەڕانەوەی كەركوك بۆ كوردستان یەدەگی نەوتی كوردستان بەڕێژەیەكی بەرچاو بەرزدەكاتەوە و پێگەی كوردستان لە بازاڕی وزەی جیهاندا بەهێزتر دەكات. ئەمەش هەلێكی مێژووییە و پێویست دەكات بە هەستیارانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.
* بەڕێزت ئاگاداری هەرێمی كوردستانن كە بۆ بەردەوامی ئاوەدانكردنەوەو پەرەپێدان، پێویستی بە داهاتێكی زۆر هەیە، ئەمە بێجگە لەوەی لەم قۆناخەدا ناوچە دابڕاوە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمیش بە ئەمری واقیع بوونەوە بەبەشێك لە هەرێم، واتە دەبێت هەرێم بودجەو مووچەیان بۆ دابین بكات، بۆ ئەمەش هەموو چاومان لە سیاسەتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستانە، ئایا تۆ چۆن سەیری سیاسەتی نەوت و گازی هەرێم دەكەیت و پێویستە لە قۆناخی داهاتوودا چۆن ئەم سیاسەتە پەرەی پێبدرێت؟
- لە وەڵامی پرسیارەكانی پێشوودا زرنگی سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمم خستە روو. لێرەدا پێویستە ئەوە بگوترێت كە شێوەی بەكارهێنانی داهاتی نەوت جیاوازە لە سیاسەتی گەشەپێدانی كەرتی نەوت. رەنگە سیاسەتی گەشەپێدانەكە سیاسەتێكی دروست بێت، بەڵام شێوەی بەكارهێنانی داهاتی كەرتەكە زیانبەخش بێت. بەداخەوە هێشتا كوردستان لە قۆناغی قەیران و گواستنەوەدایە، بۆیە دەبێت داهاتی نەوت بۆ سەقامگیری باری كوردستان بەكار بهێنرێت و رێخۆشكەربێت بۆ سەربەخۆیی كوردستان. لە قۆناغی داهاتوودا، سیاسەتی ئابووریی كوردستان نابێت تەنیا پشت ببەستێت بە داهاتی نەوت و گاز. بۆیە، حكومەتی كوردستان دەبێت هەر لە ئێستاوە بیر لە فرە سەرچاوەكردنی داهات بكاتەوەو هەوڵبدات زیانە لاوەكییە ئابوورییەكانی داهاتی نەوت كەمبكاتەوە. ئەمەش جارێكی دی پێویستی بە پلانی دووربینی هەیە كە زۆربەی وڵاتانی پشتبەست بە داهاتی نەوت تێیدا سەركەوتوو نەبوون.
* تاچەند ژێرخانێكی ئابووریی پتەو زامنە بۆ بڕیاری سەربەخۆیی كوردستان، بەڕێزت بۆ ئێستا چۆن ئەو ژێرخانە هەڵدەسەنگێنیت؟ ئایا لە ئێستاوە پێویستە چی بكەین بۆ ئەوەی ژێرخانی ئابووریی سەربەخۆی كوردستانی لەسەر رابوەستێت؟
- هەڵەیەكی باو هەیە لە كوردستاندا كە گوایە دەبێت لە رووی ئابوورییەوە ئامادەیی تەواو هەبێت بۆ سەربەخۆیی پێش راگەیاندنی. هەڵەكەش لەوەدایە كە زۆربەی خەڵكی پێینازانن كە هیچ وڵاتێكی جیهان سەربەخۆیی ئابووری نییە لە وڵاتانی تر. لە لایەكی دیكەوە، پێویستە خەڵك ئەوە بزانن كە سەربەخۆیی كوردستان پرسێكی سیاسییە نەك ئابووری. بۆ نموونە، گەر كوردستان بەربەستی سیاسی لەلایەن وڵاتانی دراوسێ و زلهێزەكانەوە نەبێت لە رووی ئابووریەوە هیچی كەمتر نییە لە وڵاتانی دیكە كە سەربەخۆییان بەدەستهێناوە. بە پێچەوانەی زۆربەیانەوە، لە رووی ئابوورییەوە كوردستان پێگەیەكی زۆر بە هێزی هەیە بۆ بنیادنانی ئابوورییەكی پتەو و سەقامگیر بەتایبەت هەبوونی سەرچاوەیەكی بەهێزی دارایی وەك نەوت و گاز. شێوەی بەكارهێنانی ئەو داهاتەش پابەندە بە سیاسەتی ئابووریی داهاتووەوە. بێگومان ژێرخانی ئابووریی كوردستان لە باری ئێستادا لاوازە لە هەردوو رووی سەرمایەی مرۆیی و شمەكەوە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت ئەم ژێرخانە چاك ناكرێت و پەرەی پێنادرێت. بەڕای من، باشترین سیاسەتێك بۆ سەركەوتنی ئابوورییەكی سەقامگیر لە كوردستانێكی سەربەخۆدا ئەو سیاسەتەیە كە هەوڵی پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی دەدات لە رێگەی گەشەپێدان و چاكسازی پەروەردە و خوێندنی باڵاوەو فرە سەرچاوەكردنی داهاتی نەتەوەیی، دوور لە داهاتی نەوت، دەكات بە ئامانجی سەرەكیی سیاسەتی ئابووری خۆی.