پەرەپێدانی مرۆیی لەهەرێمی كوردستان لەسەرەتای ڕێگادایەو پێویستی بەئیرادەیەكی بەهێزی سیاسی هەیە، تاوەكو تاك بتوانێت پەرە بەتواكانی خۆی بدات و لەناو دامەزراوەی ئابووری ئاراستەی پەرەپێدانی سەرتاسەری بكرێت، بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش پێویستە رووبەرووی گەندەڵی ببینەوە، دەكرا پەرەپێدانی ئابووری و مرۆیی بەرنامەو ستراتیژییەت بووایە بۆ داهاتوو، بەڵام لەسەرەتای ڕێگا گەندەڵی وەكو ئاستەنگێك دەركەوت لەبەردەم گەشەپێدانی سروشتی و ڕێڕەوی ئاسایی بەڕێوەبردنی ئابووری بازاڕو تواناكانی بەفیڕۆ دا.
بوونی گەندەڵی خراپترین دیاردە و ئاستەنگی بەردەم گەشەپێدانی تواناكانە لەدامودەزگا حكومی و تایبەتییەكان، بگرە هۆكارێكە بۆ تێكچوونی پرۆسەی ئابووری و پەرەپێدانی مرۆیی، بنبڕكردنی گەندەڵی كارێكی پێویستە تاوەكو تاكەكانی ناوكۆمەڵ بتوانن لەناو دامەزراوەی رێكوپێك بەرنامەو كاروچالاكی خۆیان بكەن، تەشەنەكردنی گەندەڵی كاریگەری خراپی لەسەر پەرەپێدانی ئابووری و پەرەپێدانی مرۆیش كردووە..
پەرەپێدانی مرۆیی گەشەی ئابووری دەهێنێت
پەرەپێدانی مرۆیی لەسەر ئاستی جیهانی و نێوخۆیی تایبەتمەندی و گرنگی لە رادەبەدەری هەیە، بەتایبەت دوای ئەوەی لەبەرنامەو راپۆرتی ساڵانەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم چەمكە بووبە پێوەرێك بۆ پەرەپێدانی گشتی و حوكمڕانی باش.
كاتێك لەپرۆسەی پەرەپێدان مرۆڤ هۆكارو ئامانج بێت بۆ بەدەستهێنانی خۆشگوزەرانی و بەرزكردنەوەی ئاستی خزمەتگوزارییەكان و زامنكردنی پێداویستی تەندروستی و هەڵكشانی داهاتی تاكەكەسی، ئەو كات بایەخی پەرەپێدانی مرۆیی زیاتر دەردەكەوێت، چونكە تاك لەناو كۆمەڵدا سەركردەو رێكخەرو بزووێنەری ژیانی ئابووری و گۆڕانكارییەكانێتی، پەرەپێدانی مرۆیش دوو رەهەند لەخۆدەگرێت :( پەرەپێدانی مەعریفی و پێگەیاندنی تواناكانی تاك لەناوكۆمەڵدا لەڕێگای باشتركردنی بواری تەندروستی و خوێندن و مەشق و راهێنان - وەبەرهێنانی راست و دروستی دەرامەتە مرۆییەكان لەپێناو سوود وەرگرتن لەتەواوی ئەو دەرامەتانە بۆ زیادكردنی بەرهەمهێنان و گەیشتن بەخۆشگوزەرانی) بەم ڕێگایانە زامنی پەرەپێدانی سەرمایەی مەعریفی و وەبەرهێنانێكی باشی دەرامەتەكان دەكرێت لەپێناو گەیشتن بەژیان و خۆشگوزەرانییەكی باش، كە تێیدا تاك ببێتە خاوەنی داهاتێكی بەرزو ژیانێكی بەختەوەر، ناشبێت ئەوەمان لەیاد بچێت كە بەرزكردنەوەی ئاستی خۆشگوزەرانی دوا ئامانجە لەپرۆسەی پەرەپێدان و بزووێنەری سەرەكی دامەزراوەكانیشە.
سەبارەت بە چەمكی پەرەپێدانی مرۆیی و گرنگی و رەنگدانەوەی لەسەر ئابووری عێراقی و كوردستانی گفتوگۆیەكی ئابوورییانەمان لەگەڵ دكتۆر نزار زەیاب ئەلعەساف ئوستادی ئابووری نێودەوڵەتی لەزانكۆی ئەنبار سازدا، لێرەدا پوختەی بۆچوونەكانی بڵاودەكەینەوە، سەرەتا ئەلعەساف پێی وابوو: ناكرێت باس لەگەشەی ئابووری بكرێت بێ ئەوەی هەنگاو بەرەو بنیاتنانی مرۆڤەكان نەنرێت، ئەمەش خۆی لەپرۆسەیەكدا دەبینێتەوە كە پێی دەوترێت پەرەپێدانی مرۆیی.چەمكی پەرەپێدانی مرۆیی لەفیكری ئابووری و پەرەپێداندا پێگەو شوێنێكی تایبەتی و گرنگی داگیركردووە، ئەم چەمكە لەبیردۆزە ئابوورییەوە گواسراوەتەوە بەرەو پرۆسەیەكی واقیعی و پێداویستییەكی سەردەم، بۆتە بەشێك لەپرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام و سەرتاسەری، چونكە هەنگاونان بەرەو ئەم شێوازە لە پەرەپێدان خۆشگوزەرانی دەهێنێت بۆ هاووڵاتییان، هەر لەبواری بەدەستهێنانی مەعریفەوە تاوەكو ئازادی و بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی تاك و دابینكردنی ژیانێكی بەختەوەرو سەقامگیرو ئارام. زامنكردنی ژینگەیەكی لەباروگونجاو بەئامانجێكی سەرەكی پەرەپێدانی مرۆیی دادەنرێت، لەپێناو دەستەبەركردنی ژیانێكی باش و تەندروست، ئەوەی زیاتر رۆڵ و پێگەی پەرەپێدانی مرۆیی لەم چەند ساڵەی رابردوو زیاتر كردووە، كەوتنەوەی شەڕو ماڵوێرانی و زیادبوونی توندوتیژییەكان و تیرۆرو زۆربوونی رێژەی هەژاری و برسێتی و كۆچكردن و دەیان كێشەو گرفتی تری ئابووریی و شوێنەوارە مەترسییەكانیەتی بۆسەر ژیانی مرۆڤایەتی، كە وایكردووە زۆربەی حوكمڕانەكان لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو و دواكەوتووەكاندا هەنگاو بەرەو بەرزكردنەوەو چاككردنی رێژەی پەرەپێدانی مرۆیی بنێن، تاوەكو ببنەخاوەنی كۆمەڵگایەكی مەدەنی و سەقامگیرو ئارام دوور لە ململانێی سیاسی و دەمارگیری ئایینی و تایفییەوە.
لەلایەكی ترەوە ناتوانرێت پارێزگاری لەدیموكراتییەت و مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان بكرێت بێ پارێزگاری كردن لەئاستی گەشەی پەرەپێدانی مرۆیی، ئەم واقیعە بەتەواوی لەبارودۆخی ئەمڕۆی عێراقدا رەنگی داوەتەوە ئەوەتا عێراق لە ئاكامی شەڕو گەمارۆو نائارامی سیاسی و ململانێی توندی پارتە سیاسییەكان لەسەر دەسەڵات، دۆخ و ژینگەیەكی نائارام و خراپی لێكەوتۆتەوە، كە زیانێكی زۆری بۆ سەر پرۆسەی پەرەپێدانی ئابووری و مرۆیی هەبووە، دانیشتووانی كوردستانیش بەشێكن لە دانیشتوانی عێراق و دووچاری هەمان شەڕو شوێنەواری خراپی ئەوان بوونەتەوە، من سەردانی هەرێمی كوردستانم كردووەو شارەزاییم لەو گۆڕانكارییە خێراو پێشكەوتنانە هەبووە، بەڵام پێم وانییە لەبواری پەرەپێدانی مرۆیی هەنگاوی گەورەو گرنگ نرابێت،كوردستان لەسەرەتای ڕێگادایە بەرەو پەرەپێدانی مرۆیی، دەتوانن پەرەپێدانی مرۆیی ئەنجام بدەن كە پاڵپشتی سەرەكی پەرەپێدانی ئابووری و چەسپاندنی روخساری گەشی ئابوورییەكەتانە. دەتوانن لەهەرێمی كوردستان پەرەپێدانی مرۆیی ئەنجام بدەن بەمەرجێك ئیرادەی سیاسی و ویست بۆ ئەو گۆڕانكارییە هەبێت تاوەكو هەنگاوی گەورەو خێراو بوێر بنێن.
تێكچوونی بارودۆخی سیاسی و ئابووری عێراق زیانی گەورەی بۆسەر پەرەپێدانی مرۆیی و ئابووری هەرێمی كوردستانیش دەبێت
لەگەڵ ئەم گرنگییەی پەرەپێدانی مرۆیی بۆ گەشەپێدانی هەرێمی كوردستان و پێشخستنی ئابووری عێراق بەگشتی كەچی ئەم پرۆسەیە لەعێراقدا بۆ پێشەوە نەچووە، سەبارەت بەكاریگەری ناسەقامگیری بواری سیاسی و نائارامی لەعێراقدا كە هۆكارێكە بۆ نەبوون و لاوازی پرۆسەكانی پەرەپێدان و نەبوونی دامەزراوەكان دكتۆر عەلی راوی پسپۆرو شارەزا لەبواری ئابووری لەزانكۆی بەغدا پێی وابوو: سەقامگیری ئابووری تەواوكەری سەقامگیری سیاسییەو بگرە پێوەندییەكی توندوتۆڵ و ئەزەلی هەیە لەنێوان سیاسەت و ئابووری، شوێنەوارو كاریگەرییەكانی هەردوو بوار لەلایەك هۆكارەو لەلایەكی تر شوێنەوارە، بەدرێژایی مێژووی دامەزرانی حكومەتی عێراق مەسەلەی ئابووری بۆتە قوربانی سیاسەتە چەوتەكانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق و لەمبوارەشدا ئابووری و پرۆسەی پەرەپێدان بەگشتی دووچاری داڕمان و قەیرانی گەورە بۆتەوە، قەیرانی ئابووری عێراق كاریگەری توندی لەسەر هەرێمی كوردستان و تەنانەت وڵاتانی دەوروبەری عێراقیش هەبووە، زۆرجار بەسوودی ئەوان تەواو بووەو زۆرجاریش بە زیانی ئەوان كۆتایی هاتووە، بەو پێیەی كەوتنەوەی قەیرانی ئابووری كاردانەوەی توندی لەسەر ناوچەكەو ئارامی ئابووری هەیە، لەلایەكی ترەوە دەستێوەردانی وڵاتانی دەوروبەرو دراوسێ لەكاروباری ناوخۆی عێراقدا بەمەرامی سیاسی بۆتە هۆی كەوتنەوەی نائارامی و ناسەقامگیری بگرە پشێوی ئابووری و سیاسی لێكەوتۆتەوە، بەمشێوەیە لەبری ئەوەی بەهێزبوون و سەقامگیری سیاسی ببێتە هۆی بەهێزبوونی ئابووری و پەرەپێدان بە تواناكانی مرۆڤ و سوود وەرگرتن لەم توانایانە بۆ خزمەتكردنی گەشەی ئابووری، تاك بووە قوربانی و نەبووینە خاوەنی دامەزراوەی ئابووری رێك وپێك كە بۆ پەرەپێدانی مرۆیی و ئابووری پێویست بوو. نەبوونی دامەزراوەی بەتواناو پێشكەوتوو ئەوەندەی تركێشەكانی ئاڵۆزتر كردووەو چارەسەركردنی دوورخستۆتەوە، كاتێك باس لەئاڵۆزی بارودۆخی سیاسی و ئابووری عێراق دەكەین دەبێت ئەو راستییە بزانین كە كاریگەری خراپی لەسەر هەرێمی كوردستانیش هەیە. شوێنەوارێكی خراپی تێكچوونی بارودۆخە سیاسی و ئەمنییە كە كاریگەری لەسەر هەرێمی كوردستانیش هەیە بەرزبوونەوەی تێچوونی وەبەرهێنانی بیانی لێكەوتۆتەوە، چونكە خەرجی هاتنی بیانییەكان و شارەزایان و دڵنیابوونیان و دانانی پاسەوان هەمووی تێچوونێكی زیاترە لەسەر وەبەرهێن، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ بەرزبوونەوەی مەترسییەكان و ئەگەری كەوتنەوەی نائارامی سیاسی و ئابووری.
پەرەپێدانی مرۆیی لە ژینگەیەكی گەندەڵدا ئەنجام نادرێت بوونی گەندەڵی وای لەوڵاتێكی وەكو نێجیریا كردووە بگەڕێتەوە ئاستی دواوەی وڵاتانی جیهان لەكاتێكدا لەپەنجاكاندا لەپێش وڵاتی كۆریای باشوورەوە بوو، پەرەپێدانی مرۆیی لەپشت گەشەی خێرای كۆریای باشوورەوە بوو هەروەها وڵاتێكی وەكو سلۆفاكیای گەیاندە قۆناغی گەشەی ئابووری و پەیڕەوكردنی ئابووری بازاڕ. بۆیە گەر بمانەوێت بەرەو پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی بڕۆین و لەم پێناوەدا هەنگاوی بوێرو خێرا بنێین پێویستە رووبەڕووی گەندەڵی ببینەوە، چونكە گەندەڵی وەكو نەخۆشی( ئایدز) وایە، هەروەكو چۆن لەش بەرگری نامێنێت، كۆمەڵگاش توانای پەرەپێدان و چاكسازی نامێنێت و، كەسەكانی ناو كۆمەڵگاش دووچاری بێزاری و لاوازی ئاستی نەتەوەیی و نیشتمانی دەبنەوە ..
لەدوا راپۆرتی نێودەوڵەتی بۆ گەندەڵی (2009) كە لەلایەن رێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتییەوە دەردەچێت و هەڵسەنگاندنی بۆ 188 دەوڵەت تێدایە، چەند زانیارییەكی خستۆتە روو. ئەوەی پێوەندی بە ئێمەوە هەبێت بوونی ناوی عێراقە لەدوای سۆماڵ و دواتر میانمار، ئەمەش زیانی گەورەی بۆسەر هەرێمی كوردستانیش هەیە لەلایەك داهات و سیاسەتی دارایی و نەختینەیمان لەگەڵ حكومەتی عێراق یەكەو وەكو هەرێمێكی فیدرالی ناتوانین لەبوارە ئابوورییەكان بەتەواوی سەربەخۆ بین، لەلایەكی تر بوونی گەندەڵی لەعێراق دەمانخاتە ناو چوارچێوەیەكی داخراوی ململانێ و پارت و دامەزراوەی بێ تواناو پڕ لە كێشمەكێش . لی كوان یو كە یەكەمین سەرۆك وەزیرانی سەنگافورە بوو توانی وڵات لە جیهانی سێیەمەوە بۆ یەكەم ببات، ئێستاكە لە سەنگافورە سیاسەتێكی بەهێزی دژی گەندەڵی هەیە، كە پێی وایە كۆنترۆڵكردنی گەندەڵی: گرنگییەكی ستراتیجی هەیە بۆ گەشەكردنی نیشتیمانی و سەرچاوەی كێبڕكێی نێوان كۆمپانیاكانەو پەرەپێدانی مرۆیمان بۆ زامن دەكات، بەو پێیەی كەسانی وەبەرهێن حەز دەكەن لە ژینگەیەكی شەفاف و خاوێندا كار بكەن، نەوەك لە ژینگەیەكی پڕ لە بەرتیل، بەمشێوەیە بەڕێوەبردنێكی باشی ئابووری لە بەرژەوەندی هاووڵاتیاندایە، لەلایەكی ترەوە دەبێتە هۆی دامەزرانی كەسانی بەتوانا كە سەرچاوەی بەڕێوەبردنی باشی دامەزراوەكانن.
كۆنترۆڵكردنی گەندەڵی گرنگییەكی ستراتیجی هەیە بۆ گەشەكردنی نیشتیمانی
ئەزموونی سەنگافورە لەبەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بۆ ئێمەی كورد بەسوودە، چونكە ئەوانیش بەهاوشێوەی ئێمە لەگەڵ كرانەوەی بازاڕەكان و فراوانبوونی كاری بازرگانی و ئابووری دووچاری گەندەڵییەكی رادەبەدەربوون.
دكتۆر نزار زەیاب ئەلعەساف پێی وایە ئەزموونی زۆر لەجیهانی پێشكەوتوو هەیە كە توانیویانە لە ڕێگای دەسەڵاتی سیاسی و وەزارەت و دامەزراوەكانیانەوە بگەنە ئاستێكی بەرز لە پەرەپێدانی مرۆیی، بۆنموونە وڵاتی چین كە لەماوەیەكی كەمدا توانی ئاستی گەشەی پەرەپێدانی مرۆیی بگەیەنێتە 12%، ئەمەش ئەزموونی ئیسرائیل و مالیزیام بیردەخاتەوە كە بەڕاستی نموونەی باشی ئەو وڵاتانەن كە لە ڕێگای پەرەپێدانی مرۆییەوە هەنگاوی خێراو بوێر دەنێن، دەكرێت خوێندنەوەمان بۆ ئەزموونی ئابوورییانەی هەریەك لە كۆریای باشوورو ژاپۆنیش هەبێت كە لە ڕێگای گرنگیدان بەكەرتی پەروەردەو خوێندن ڕێزیان لەچەمكی هاووڵاتیبوون گرتووە و سەرمایەی مەعریفی لەو وڵاتانەدا بازدانی پێوانەیی تۆماركرد، ئەمەش دوای ئەوەی بەڕێژەی %12 یان لەبودجەی وڵات بۆ پەرەپێدانی مرۆییان تەرخانكرد، لەبەرامبەردا زۆر وڵاتمان هەیە كە نەیانتوانیوە پەرەپێدانی مرۆیی ئەنجام بدەن و پەرەپێدانی ئابووریشیان لەدەستدا وەكو وڵاتی یەمەن و سۆماڵ
دكتۆر بورهان عوسمان شارەزا لەبواری دارایی و ئابووری لەزانكۆی كەركووك سەبارەت بەگرنگی پەرەپێدانی مرۆیی بۆ گەشەسەندنی ئابووری و گەیشتن بەقۆناغی پێشكەوتوو وتی: پەرەپێدانی مرۆیی بنەمایەكە بۆ پەرەپێدانی ئابووری و پێشكەوتنی خزمەتگوزارییەكان، وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان هەر هەمووی خاوەنی بەرنامەو پلانی ئابووری تایبەت بەخۆیان بوون، تەنانەت یەكێك لەهۆكارەكانی گەشەسەندنی ئابوورییان بۆ پەرەپێدانی مرۆیی دەگەڕێتەوە، بەریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیاو وڵاتانی ئەسكەندەنافیا هەمووی نموونەی زیندوون لەمبارەیەوە لەكیشوەری ئاسیاش پڵنگەكانی ئاسیاو كۆریای باشوورو ئوردن توانییان لەڕێگای پەرەپێدانی مرۆییەوە پێشبكەون، لەكیشوەری ئەفریقیاش میسر نموونەیەكی باشی پەرەپێدانی مرۆییە. لەعێراق بارودۆخەكە راست پێچەوانەیە ئەم وڵاتە بۆتە گۆڕەپانێكی شەڕو پێكدادان و ململانێی سیاسی و سەربازی هەموو ئومێدەكانی دووبارە بووژانەوەو پەرەپێدانی لایەنی سەرمایەی مەعریفی فەرامۆشكرا، بۆ نموونە با سەیری بارودۆخی شاری كەركوك بكەین، حكومەتی ناوەندی بەتەواوەتی فەرامۆشی كردووەو ئامادە نییە پارەیەكی تێدا خەرج بكات كە ببێتەهۆی پەرەپێدانی ئابووری و مرۆیی. بەشێوەیەكی گشتی گەندەڵی بەیەكێك لە هەرە هۆكارەكانی خراپبوونی بارودۆخەكە دادەنرێت، گەندەڵیش چەند جۆرێكە (گەندەڵی دارایی و ئابووری و ئیداری و سیاسی..) هەموو ئەمجۆرە گەندەڵییانە زیانی لەپرۆسەی پەرەپێدان بەشێوەیەكی گشتی داوە بەتایبەتی پەرەپێدانی مرۆیی كە بەتەواوی لە عێراق و شاری كەركوك فەرامۆشكراوە، بگرە كاریگەری بۆسەر هەرێمی كوردستان و ئەو هەوڵانەش دەبێت كە بۆ پەرەپێدانی مرۆیی تارادەیەك دادەنرێت.
دكتۆر بورهان عوسمان پێی وایە تەرخانكردنی بەشێك لەبودجەی عێراق یا بودجەی كوردستان بۆ پێشخستن پەرەپێدانی مرۆیی و دەوڵەمەندكردنی لایەنی سەرمایەی مەعریفی زۆر گرنگە، ئەو لەو بڕوایەدایە گەربێت و حكومەتی ناوەندی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕە پارەو داهاتێكی باشیان بۆ پەرەپێدانی ئەم لایەنە تەرخان بكردایە ئەوكات بودجەو داهاتێكی كەمتر بەفیڕۆ دەدرا لەبواری پاراستنی ئەمنییەت و بونیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری، راستە بارودۆخەكە لەهەرێمی كوردستان جیاوازەو تارادەیەك هەوڵدراوە بۆ پێشخستنی ئەمبوارە بەڵام لەعێراق بەشێوەیەكی گشتی و كەركوك بەتایبەتی ئەم لایەنە بەتەواوی فەرامۆشكراوە، ئەوەتا لەو ناوچانە بارودۆخی هاووڵاتییان زۆر رووی لەخراپی كردووە بەداخەوە بەشێكی زۆری ئەو كوردانەی دەكەونە شاری كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان دوچاری هەمان كێشەو گرفت بوونەتەوەو ئەمەش زیان بەهەرێمی كوردستانیش دەگەیەنێت، چونكە ناكرێت ناوچەیەكی كوردستان بەدواكەوتوویی بمێنێتەوەو كاریگەری لەسەر هەرێمی كوردستانیش نەكات.
مامۆستا ئیدریس رەمەزان لەكۆلێژی كارگێڕی و ئابووری زانكۆی سەلاحەدین پێی وایە: تارادەیەكی زۆر كەم دەكرێت بوترێت پەرەپێدانی مرۆیی لەهەرێمەكەدا بوونی هەیە، ئەمەش رێژەیەكی زۆر كەمەو لەئاست ئەو كرانەوەو پێشكەوتنە ئابوورییە نییە كە جیهان بەخۆیەوە دەبینێت، زۆرجار هەوڵی پێشخستنی تواناكان و كردنەوەی خولەكانی مەشق و راهێنان دەدرێت، بەڵام بوونی دەیان گرفت و ئاستەنگی جۆراوجۆر ڕێگرن لەبەردەم ئەنجامدانی پرۆسەیەكی ئابوورییانەی سەرتاسەرییە لەبواری پەرەپێدانی مرۆیدا، خراپترین دیاردە و ئاستەنگی بەردەم گەشەپێدانی تواناكان بوونی گەندەڵییە لەدامودەزگا حكومی و تایبەتییەكان بگرە هۆكارێكە بۆ تێكچوونی پرۆسەی ئابووری، بنبڕكردنی گەندەڵی كارێكی پێویستە تاوەكو تاكەكانی ناوكۆمەڵ بتوانن لەناو دامەزراوەی رێكوپێك بەرنامەو كاروچالاكی خۆیان بكەن كە، تەشەنەكردنی گەندەڵی كاریگەری خراپی لەسەر پەرەپێدانی ئابووری و پەرەپێدانی مرۆییش كردووە، رەنگە بوونی چەندین فاكتەری ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی ڕێگر بن لەبەردەم گەشەی مرۆیی و پێگەیاندنی كارمەندو كادیری لێهاتوو پرۆڤیشناڵ، هەندێكجار لایەنی دواكەوتوویی كۆمەڵگاو كەمی ولاوازی ئاستی خوێندەواری و هەژاری و دواكەوتوویی كۆمەڵگا ببێتە هۆی كەوتنەوەی دەیان كێشەو گرفتی ئابوورییانە كە دواتر كاریگەری لەسەر گەشەی ئابووری بەتایبەتی پەرەپێدانی مرۆیی هەیە.
سەركردایەتی سیاسی كوردستان پێویستە روئیایەكی لەسەر چۆنیەتی رووبەرووبوونەوەی گەندەڵی و ڕێگا گرتن لە تەشەنەبوونی هەبێت، گەر بیەوێت چارەنووسی داهاتووی ئابوورییەكەی زامن بێت و هەنگاو بەرەو پەرەپێدانی مرۆیی بنێت، لەم پێناوەشدا پێویستە سەرەتا پلانێكی ئابووری داڕێژێت و لەو پلانەدا خاڵە ستراتیژییەكانی ( گەیشتن بە ئابووری بازاڕ، گەڕانەوەی پێگەی چینی ناوەراست، چەسپاندنی دامەزراوەكان، بنبڕكردنی گەندەڵی )لەخۆگرتبێت تاوەكو بتوانێت زامنی پەرەپێدانێكی مرۆیی و ئابووری بكات و سوود لەئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتوو لەمبوارەدا وەرگرێت . كاتی ئەوە هاتووە دامەزراوەكانی چاودێری و یاسایی و قەزائی مەلەفەكانی گەندەڵی وەرگرێت بۆرووبەڕووبوونەوە و دژایەتی فراوانبوونی نەك تەنیا بۆ بەكارهێنانی وەكو دروشم. حكومەتی هەرێمی كوردستان هەروەكو چۆن لەجەنگی تیرۆردا سەركەوتنی بەدەستهێناو ویستی ئابووری ئاراستە بكات بەرەو ئابووری بازاڕ بەهاوشێوەی ئەزموونەكانی تایوان و سەنگافوورەو لەریفۆرمی ئابووری نەترسا و سەرەتای ڕێگای گرتەبەر بەرەو پەرەپێدانی ئابووری و مرۆیی، كە دەكرا بەرنامەو ستراتیژییەت بوایە بۆ داهاتوو بەڵام لەسەرەتای ڕێگا گەندەڵی وەكو ئاستەنگێك دەركەوت لەبەردەم گەشەپێدانی سروشتی و ڕێڕەوی ئاسایی بەڕێوەبردنی ئابووری بازاڕو تواناكانی بەفیڕۆدا.