لەئێوارەیەكی سارد كە باران نم نم دەباری تەلەفۆنم بۆ مامۆستا مەزهەری خالقی كرد بۆئەوەی سەردانێكی بكەم و گفتوگۆیەك دەربارەی چەند بابەتێكی تایبەت بەئەنیستیتۆتی كەلەپوری كوردی و هونەری كوردی بكەین، هەرچەندە كە هیلاك بوو و لەسەفەر گەڕابۆوە، بەڵام بەخۆشحاڵییەوە داواكەی ئێمەی قبوڵ كرد و لەو ژوانەی كە بۆ ئێمەی دانابوو چاوەڕێی دەكردین ئەو دانیشتنە خۆشە لەگەڵ مامۆستا مەزهەر ئەم گفوگۆیەی لێهاتە بەرهەم.

ئا:خەلیل بلەیی



* سەرەتا حەز دەكەین بزانین دوایین كاری ئەنستیتیۆتی كەلتوری كوردی بەكوێ گەیشتووە؟
- ئەوەی ڕاستی بێت ئەنیستیتۆتی یان كەلتور یان فەرهەنگی گەل ئەوا هیچ جیاوازییەك نییە، چونكە لەهەر میللەتێك نەوە دوای نەوە فەرهەنگ و كەلتووری خۆی بەجیا دەهێنێت و ئەمەش شتێكی بەردەوامە، بۆیە بەر لەسەد ساڵیش كاتێك كابینێت دامەزراوە وەزارەتێك هەبووە بەناوی وەزارەتی فەرهەنگ، ئێستاش هەیە و سەدان ساڵی دیكەش هەر دەمێنێت، چونكە كە دەڵێین كەلتووری فڵان كەس واتە تەواوی ئایدیا و بیركردنەوەی ئەو كەسە یان وڵاتە یان ئەو عەشیرەتە یان ئەو گەلە، هیچ مرۆڤێكیش بەبێ ئایدیای نەتەوەیی نییە، بۆیە هەمیشە بەپێی زەمەن ئەم ئایدیایە تووشی ئاڵۆگۆڕ دەبێتەوە و ئەوەی باشە دەمێنێتەوە و ئەوەی باشیش نییە كاڵ دەبێتەوە، بۆیە ناتوانم بڵێم دوایین كار، بەڵكو دوایین چالاكی، لەبواری كتێب هەر كتێبێك لەعێراق و دەوڵەتانی دەوروبەر و جیهانیش دەربچێت ئێمە هەوڵ دەدەین دەستمان بكەوێت بۆئەی دایبنێین، سەبارەت ئەرشیفی دەنگ و ڕەنگ، ئێمە هەمیشە لەكۆكردنەوەی بەرهەمی ڕەنگ و دەنگ بەردەوامین و دوایین قەوان كە گەیشتۆتە دەستمان هی سەیدی جزیرەیە و دەبێتە یەك سیدی لەساڵی 1929 لەقەوان دراوە بەمەش دەبێتە كۆنترین بەرهەمی كوردی كە چۆتە سەر قەوان، هیوادارم بەر لەهاتنی نەورۆز بتوانین چاپ و بڵاوی بكەینەوە، دوایین بەرهەمی بەشی كتێبیش قاموسی شەبەكە كە دوای دوو ساڵ لێكۆڵینەوە لەسەر زمانی شەبەك توانیمان زیاتر لە23 هەزار وشەی شەبەك كۆبكەینەوە و لەكتێبێكی 600 لاپەڕەییدا چاپی بكەین، هەروەها ژمارەیەكی زۆر وێنەی جلوبەرگی كوردەواری هەموو پارچەكانی كوردستانمان كۆكردۆتەوە.
* ئەی بینایەی نوێی ئەنیستیتۆت؟
- ئێستا لەبینایەی نوێین كە هیوادارم ببێت بەیەكێك لەبینایە سەرنجڕاكێشەكان بۆ مەسەلەی كەلتووری، بەداخەوە ئەم بینایە دەبوایە لەساڵێكدا تەواو ببێت، بەڵام دوای شەش ساڵ ئینجا تەواو بوو، ئێستاش هەندێك كەموكوڕی هەیە، لەوانە ئێمە ستۆدیۆیەكمان هەیە كە شوێنی 300 كەس دەبێتەوە، بەڵام لەبودجە پارەی بۆ تەرخان نەكراوە بۆ كورسی كە زۆر زۆر پێویستە، هەروەها دوو ستۆدیۆمان هەیە یەكیان هی دەنگە و ئەویتریشیان ئۆنڵاینە كە باشترین ستۆدیۆیە لەعێراق و ناوچەكە، ئەم دوو ستۆدیۆیە پێداویستییەكانی بۆ دابینكراوە، من هەوڵی زۆر دەدەم لەمانگی شەش بكەونە كار بۆ ئەوەی گەنجانی سلێمانی و دەوروبەری سوودی لێ ببینن بۆ هەموو چالاكیەكانیان، ئومێدم زۆرە كە لەوێ بتوانین بەیەكگەیشتنێكی كەلتووری لەنێوان فەرهەنگە جیاوازەكان لەهەر چوار پارچەی دیكەی كوردستان و خەڵكی وڵاتانی دیكە بۆ ئەوەی ئاڵۆگۆڕیەك دروست بكەین لەنێوانیاندا.
* ئایا هاریكاری حكومەت بۆ ئەنیستیتۆتەكەی ئێوە و دەزگا هاوشێوەكانی وەك پێویستە؟
- سەبارەت بەخۆم قسە دەكەم گلەیی زۆرم هەیە، بەڵام من خۆم ئەم كارە بكەم، هەرچەندە یارمەتییان داوم، بەڵام بەوشێوەیە نەبوو كە لەئاست داخوازی و ئاواتەكانمان بێت، هیوادارم هەر بەقسە نەبێت و بەجددی ئاوڕمان لێ بدەنەوە، هەندێك پێوەر دانراوە بۆ (NGO) كان هیوادارم ئێمەش نەخەنە نێو ئەم پێوەرانەوە، چونكە خاوەن ڕابردوویەكی هەشت ساڵەین كە ناكرێ لەگەڵ هیچ یەكێك لە(NGO)كان بەراوردمان بكەن و ڕێگا بەهیچ بەرپرسێك نادەم كە بەو چاوەی جێگای گومان بێت سەیری ئێمە بكەن.
* دوای ئەو بەرهەمانەی بڵاوتان كردەوە پێشوازی خەڵك جێگای ئومێد بوو؟
- من مرۆڤێكی حەق بینم ئەو كارەی كە كرا دوو سوودی هەبوو، یەكەمیان پاراستنی دەنگی ئەو هونەرمەندە نەمرانەیە، دووەم بیانخەینە بازاڕەوە، ئەو پێشوازییەی لێیكرا سەلماندی كە تاكی گەلەكەمان زۆر تامەزرۆی هونەری ڕەسەنی كوردییە، لەبواری فرۆشتن و بازاڕیشەوە جێگای خۆشحاڵییە كە دەبینین بەشێك لەخەرجییەكانی ئەنیستیتیۆت لەفرۆشتنی ئەو بەرهەمانەیە كە دەیانخەینە بازاڕەوە، لێرەدا پێویستە ئەوە بڵێم كە میدیای حكومی و ئازاد یارمەتیمان بدات، بەداخەوە ڕیكلامی بەرهەمەكانمان وەك كارێكی بازرگانی سەیر دەكات و هیچ بیر لەوە ناكەنەوە كە ئەمە كارێكی كەلتوورییە و پێویستە ڕیكلامەكانی ئێمە و هاوشێوەكانمان لەو میدیایانەی كە حكومەت یارمەتیان دەدات بەخۆڕایی بڵاوبكرێتەوە، تەنیا لەسلێمانی و زاگرۆس بەخۆڕایی ڕیكلامەكانم بۆ دەكەن.
* بەحوكمی تەجروبەی زۆرت لەڕادیۆی كرماشان، ڕا و تێبینی و سەرنجت دەربارەی ڕادیۆ كوردییەكان چییە لەڕووی هونەری و پاراستنی زمانی كوردی؟
- ئەمە مەسەلەیەكی قووڵە و حەز ناكەم بكرێ بەیەك بابەت، لەدنیای ئازاددا سێ ستوونی سەرەكی هەیە لەگەڵ ستوونێكی تر كە پێی دەڵێن ستوونی چوارەم ئەویش میدیایە، لەكوردستان ستوونی چوارەم بەهۆی كەموكوڕییەكانەوە نەیتوانیوە بەشێوەی گشتی ڕۆڵی خۆی ببینێت بۆ نەتەوەی كورد، ئەمە ڕەخنەیەكی منە و ڕاستەوخۆو بەدڵسۆزانە دەیڵێم، چونكە پێگەیاندنی نەوەیەك كە بڕوای بەنەتەوە و بەها و ڕەوشتی كۆمەڵایەتی و ئەمڕۆی شارستانیەت ئەركی میدیا بووە، كەچی لەم بوارەوە كەم كاری كردووە، كەچی دەبینین ڕیفلێكتی میدیای كوردی زۆر شێواوە، ئەمەش بۆتە گرفتێك بۆ حكومەت و میللەت بەجۆرێك نازانی لەگەڵ كامیان قسە بكەی، خەڵك دابەشكراوە بەهەندێك ئایدۆلۆژیا و بەرژەوەندییەوە جا لەبەر ئەوە پێویستە پێداچوونەوەیەكی ئەم مەسەلەیە بكرێت تەنانەت ئەگەر پێویست بێت شارەزایانی دەرەوەش بهێنن بزانن ئەم فەوزایە بۆ دروستبووە، ڕۆژنامەیەك بخوێنەوە بزانە زمانەكەی دروستە ئایا نووسینی ئێمە گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە، بەهەمان شێوە لەبواری ئەدەب، كەلتوور، ئەخلاقی كۆمەڵایەتی، بەگشتی میدیای ئێمە ئاڵۆزە و دەبێ ئامانج و ڕێوشوێنی خۆی بناسێت بزانێت بۆچی كار دەكات، چونكە خەڵك لەو میدیا ڕەشو سپییە وەڕس بووە، چونكە ئەوەی لێرە بەناوی ئازادی هەیە من پێی دەڵێم بەرەڵڵایی نەك ئازادی، چونكە میدیا ناتوانێت ئەوەندە ڕووت و پەتی بێت، بەڵكو حورمەت و ئەخلاقی خۆی هەیە.
* مامۆستا هەر لەڕێگای میدیاوە ڕەخنە لەهونەرمەندان دەگیرێت كە پێویستە هونەرمەندان شانازی بەڕەخنەی زانستی و بونیادنەرەوە بكەن، بەڵام هەندێك كەس بەناوی ڕەخنەوە لەكەسایەتی هونەرمەند دەدەن و باس لەلایەنی شەخصی دەكەن ڕات چییە لەسەر ئەم مەسەلەیە؟
- ئەو ئازادییە كە بەرەنجامی خوێنی شەهیدان و ئەنفال و هەڵەبجە و خەباتی چەندین ساڵمانە، بەشێوەیەكی دروست سوودمان لێی وەرنەگرت، لەهەموو شوێنەكانی كۆمەڵگای ئێمە جۆرە شڵەژاوییەك هەیە كە بێگومان لەهونەریش ڕەنگدانەوەی هەیە، هەموومان باش دەزانین دەبوایە موزیكی كوردی لەو حاڵەی ئێستای باشتر بوایە، لەم بارودۆخەدا نەوەیەكی تازە هاتە ئاراوە بەویست و ئارەزوو و فكری تازەوە، بێگومان گۆرانیش دەگۆڕێت، نەوەی سەید عەلی ئەسغەر و عەلی مەردان ڕۆیشتن، بێگومان لەم نەوەیەشدا كۆمەڵێك لەگۆرانی و میلۆدی و موزیكە ڕەسەنەكان ئاڵۆگۆڕیان بەسەردادێت، بۆیە دروستبوونی كەسانێكی وەكو زەكەریا شتێكی سروشتی بوو، لەپاڵ ئەمە بوونی كەسانێك كە كاری ڕەسەن بكەن ئەمەش دیسان سروشتییە و دەبێ شان بەشان یەكتری بڕۆن بەجۆرێك نەدەتوانی ڕەسەنەكان نە ئەو هونەرمەندانەی شتی نوێ پێشكەش دەكەن فەرامۆش بكرێن و ئەمە لەهەموو دنیادا باوە، بۆیە نابێ بەهیچ شێوەیەك ڕەخنەكان بێنە ئاستی شەخصی هونەرمەند، هەڵبەتە من لەوەشدا گومانم نییە كە هونەر شتێكی خواییە، كاتێك خەڵك خۆشەویستی خۆی بۆ هونەرمەند دەردەبڕێ وەك مەعشوقێك قسەت لەگەڵدا دەكات ئەمەش هەستە، بۆیە پێویستە هونەرمەند گۆرانی و موزیكەكەی چەند جوان بێت خۆیشی لەگەڵ ئەو جوانیەدا بگونجێنێت، ئەگەر نەتگونجاند بێگومان قسە دێتە سەرت، ئەگەر هونەرمەندێك چەند باش و بەتوانا بێت، بەڵام لەو لایە ئەفیون بكێشێت بێگومان ئەمە جێگای ڕەخنەیە ئەمەش لەهەموو جیهان وایە، بۆیە من بەهونەرمەندان دەڵێم قەدری هونەر و خۆشەویستی خەڵك بزانن و هەر هیچ نەبێت دڵی خەڵك بریندار نەكەن.
* لەوەڵامی پرسیارێك كە ئاراستەت كرا ئەگەر نەوەیەك هات و (مەزهەری خالقی)یان نەناسی هەست بەچی دەكەی؟ جەنابت بەخەمێكی قووڵەوە وەڵامت دایە، ئەم خەمە لەچییەوە هەڵقوڵا بوو؟
- هەر شتێك زەمەنی خۆی هەیە، من بۆ یەك شت موتەئسرم، ئەویش ئەوەیە كە زۆر شت هەیە نەمكردووە، ئامادەگی و توانای زیاترم هەبووە، بەڵام دەرفەتی كەمترم هەبووە، ئەگینا من هیچ كات لەهونەرمەندە گەورەكانی میللەتانی تر گەورەتر نەبوومە و ئەوان چ چارەنووسیان هەبووە منیش هەمان چارەنووسم دەبێ.
* هەندێك لەهونەرمەندان پێیانوایە كە لاوەكان پەلە دەكەن لەوەی گۆڕەپانیان بۆ جێ بهێڵن، ڕات چییە بەرامبەر بەو مەسەلەیە؟
- ئەم پرسیارە پێویستی بەوەڵامێكی كەسییە، من كاتی خۆی حەزم دەكرد ئەگەر كەسێك لەمن باشتر هەبێت خۆزگە من بگەمە ئاستی ئەو كەسە، چونكە موزیك و هونەر هەستێكی بازرگانی نییە، هەتا دەنگی خەڵكی ترت خۆش نەوێـت حەز لەدەنگی خۆت ناكەی و ئەگەر حەز لەدەنگی خۆت بكەی ئەوە دەبێتە خۆ پەرستی و بەهیچ ناگات، هونەرمەند سەرەتا حەز لەدەنگ و ستایلی كەسێك دەكات دواتر خۆی دەدۆزێتەوە، بۆیە پێموانییە هیچ هونەرمەندێك لەدنیا هەبێت هونەرمەندانی سەرووتر لەخۆی خۆش نەوێت و ئەوەی تۆ باسی دەكەی پەلەی هونەرمەندانە نییە، بەڵكو پەلەكردنێكی بازرگانییە.
* پێتوایە تەلەڤزیۆنەكان بەرامبەر بەهونەرمەندانی هاوشێوەی بەڕێزتان كەمتەرخەم بووبن لەنمایشكردنی گۆرانییەكانیان و باس كردنیان؟
- من بەو شێوەیە بیر ناكەمەوە، ئێمە پێشبینی زۆر لەتەلەڤزیۆنەكانی خۆمان دەكەین، لەدەرەوەش ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەكان جودا بوونەتەوە واتە هەر جۆرە موزیكێك كەناڵی خۆی هەیە، هەر لەم تەلەڤزیۆنانە سەدان ڕیكلام بۆ فیلم و گۆرانییە ڕەسەن و كۆنەكان دەكرێ، هەروەها مرۆڤ دەتوانێت هەموو شێوەكانی لەماڵەوە هەبێت واتە كەرەستەكانی میدیا ئاسانتر بووە، مرۆڤەكان دەبێ ئەوەندە دەرفەتیان هەبێت كە لەنێو ئەو هەموو فرەییەدا خۆیان بدۆزنەوە، بۆیە دەڵێم ژیان گەورەیە ئەگەر فكرمان گەورە بكەین شتەكان بەگەورەیی دەبینین.
* بەڵام گەنجێك ئەگەر لەتەلەڤزیۆن گوێی لەسەید عەلی ئەسغەری كوردستانی نەبێت چۆن پێی ئاشنا دەبێت؟
- لەو مەسەلەیەدا هاوڕام لەگەڵت، لەهەموو دنیا وەزارەتێك هەیە بەناوی وەزارەتی كەلتوور، تۆ بڕۆ لەسوید یان بریتانیا داوای شتێك بكە دەربارەی كوردستان یا بەنگلادش، هیچت پێنادەن، بەڵكو شتێكت پێ دەدات دەربارەی موزیك و كەلتووری میللەتەكەی خۆی، لەهەمان كاتدا تەلەڤزیۆن هەیە كە كەلتووری خۆی بەمیللەتی خۆی نیشان بدات، ئەمە شتێكە پێویستە وەزارەتی كەلتووری ئێمە بیكات، با سەیری دراوسێكانمان بكەین لەسعودیە دەبینین پاشاكەیان بەگۆچانەكەیەوە سەما دەكات، ماندێلا سەمات بۆ دەكات، ئەگەر سەیری كونسڵخانەكان بكەین هەر كونسڵخانەیەك بەشێكی تایبەتی بەكەلتوور هەیە كە لەگەڵ كارە بازرگانی و ئابوورییەكەی دایناوە و هاتووە كەلتووری من زیندوو بكاتەوە دەزانی چ ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لەوڵاتی من، حەز دەكەم شتێكی سەیرتان پێ بڵێم لەو كۆبوونەوانەی كە لەبەر دەركی سەرای سلێمانی ساڵی پار ئەنجام دەدران من بۆ خۆم بینیم یەكێك لە وتەبێژەكانی ئەو كۆبوونەوەیە كە مامۆستای زانكۆیە دەیگوت: كەلتوور چییە، ئێمە وەكو كورد كوا كەلتوورمان هەیە، پەندی پێشینان دەبێـتە كەلتوور بۆ من، تۆ كە سیاسیت و دەتەوێ حكومەت بگریتە دەست دەبێ بزانی میللەتێك ئەو كاتە دەتوانی پێی بڵێی میللەت كە كەلتووری خۆی هەبێت، یەكێك لەو بنەمایانەی كە تۆ پێی دەبی بەحكومەت ئەوەیە كە تۆ كەلتوورێكی جیات هەبێـت، بەداخەوە یەك كەس لەمیدیا قسەیەكی لەسەر نەكرد، هەروەها من كە سەرەتا هاتمەوە و ویستم ئەم ئەنیستیتیۆتە بكەمەوە زۆر لەبرادەران دەیانگوت: حەیف نییە تۆ بەو هەموو ئەزموون و شارەزاییەوە دەتەوێ كارێكی وا بكەی، من پێم دەگوتن خۆزگە بمتوانیبوایە ئەم كارە بكەم، چونكە ئارەزووی من ئەوەیە بناغەی كارێك دابنێم كە لەدواڕۆژدا گەورەتر بكرێت، ئێستا كە ئەو كەسانە سەنتەرەكە دەبینن دەزانن كارێكی چ گەورەیە و دەزانن كە ناسنامەی هەر مرۆڤێك كەلتوورەكەیەتی، یەكێك لەئامانجەكانی تەلەفزیۆنی نەورۆز كاری كەلتووری بوو (تا چەند سەركەوتوو بوو ئەمە شتێكی ترە)، بەڵام كە دایانخست من زۆر پێی موتەئسیر بووم، ئێوە وەك میدیا دەبێ ئەو ئەركە لەئەستۆ بگرن، چونكە میدیا دەگاتە دەسەڵاتداران لەهەمان كاتدا دەتوانێت خەڵكیش بجووڵێنێت.
* هەر هونەرمەندێك ستایلی خۆی هەیە، لەو چەند ساڵەی تەمەنت كەست شك بردووە ستایلی لەتۆوە نزیك بێـت؟
- من هیچ كاتێك بەدوای ئەو شتەدا نەگەڕاوم، دەڵێن كاتی خۆی كە تاهیر بەگی جاف شیعری گوتووە گۆرانیبێژانی سەردەمی خۆی بانگ كردووە و پێیوتن لەڕۆژانی هەینی و سەیران بەكۆڵاناندا بگەڕێن و بەدەف و شمشاڵ شیعرەكانی بەگۆرانی بڵێنەوە بۆ ئەوەی بكەوێتە سەر زاری خەڵك، بۆیە منیش زۆر حەز دەكەم بەهەزارها كەس تەقلیدی گۆرانییەكانی من بكەنەوە، بەڵام كێ سەركەوتوو بووە و كێ سەركەوتوو نابێ، ئەوە خەڵك بڕیاری لەسەر دەدات، من خۆم بەمنداڵی حەزم دەكرد لاسایی سەید ئەسغەر بكەمەوە، بەڵام كە ستایلی خۆم دۆزییەوە حەزم كرد بەستایلی خۆم بەردەوام بم، چونكە سەید ئەسغەر هەر لەلوتكەیە و دڵنیاش بووم كە پێی ناگەم.