كشتوكاڵ لە هەرێمی كوردستان تایبەتمەندێتیی خۆی هەیە و دەكرێت لەرێگای بە مۆدێرنكردنی كشتوكاڵەوە ئابووری نیشتمانی پێش بخرێت و ئەم كەرتە ببێتە كۆڵەگەیەكی گرنگی ئابووری، بەتایبەتی لەهەرێمێكدا كە خاوەنی زیاتر لە 1 ملیۆن و نیو هێكتار لەزەوی ئاودێرو دێمی هەیەو ژینگەیەكی لەباری چوار وەرزەی هەیە، بێگومان بوونی زیاتر لە 3500 گوند و چەندین ناحیەو قەزا كە پێشتر خاوەنی ژێرخانێكی لەباری كشتوكاڵییان هەبووەو بەسەدان دەستی كار لەكێڵگە كشتوكاڵی و ئاژەڵدارییەكان سەرقاڵی پیشەی بەرهەمداریی بوون، هەمووی كۆمەڵە فاكتەرێكی لەبارن بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵی و پێشخستنی ئابووری و كردنەوەی دەرگایەكی گرنگی بەدەستهێنانی داهات. بەڵام وێرانكردنی 4500 گوندو تێكدانی ژێرخانی ئابووریی هەرێمی كوردستان كە بەدرێژایی سێ دەیە لەلایەن حكومەتەكانی بەغداوە دژ بەهەرێمی كوردستان و دانیشتوانەكەی پیادەكراوە، دۆخێكی وای خوڵقاندووە پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ لەهەرێمی كوردستان بكشێتەوە بۆ دواوەو تەنیا لە9%ی هێزی كاری كوردستان كارو پیشەی كشتوكاڵی بكەن و بگرە بەرێژەی 10%ی بەرهەمی ناوخۆی كوردستان دابین بكرێت. لەم دۆخەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بە پلانێكی درێژخایەن هەیە بۆ ئەوەی چارەسەری كەموكورتیەكانی ژێرخانی كەرتەكە بكات و بەسەر شوێنەوارە وێرانكارییەكانی تێكداندا زاڵ بێت؛ تەنانەت بوژانەوەی ئەم كەرتە پێویستی بەبودجەیەكی زیاترو بەرنامەو پلانی درێژخایەن و تۆكمە هەیە، تاوەكو لەرێگای بوژانەوەی ئەم كەرتەوە هەنگاو بەرەو بەدیهێنانی ئاسایشی خۆراكی بنێین و هەلی كار بۆ سەدان كەس بدۆزرێتەوە، ئەمە جگە لەوەی بوژانەوەی كەرتی كشتوكاڵی رێگرە لەبەردەم كۆچكردنی دانیشتوانی گوندو ناحیەو قەزاكان كە ئێستا زۆر لەگوندنشینەكان بەرەو سەنتەری شارەكان كۆچ دەكەن و زەوییە كشتوكاڵییەكانیشیان بە پارچە پارچەكراوی دەفرۆشن و پرۆژەی غەیرە كشتوكاڵی لەسەر دادەمەزرێت . لەم رێڕەوەدا وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو پلانی ستراتیژیی 5 ساڵەی بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ راگەیاندووە، بەڵام رێژەی زیادكردنی بەرهەم و بەروبوومەكان بەراورد بەساڵانی رابردوو بەپێی خواست و ویستەكانی گەیشتن بەخۆبژێویی نەبووە، لەكاتێكدا ((گەیشتن بە خۆبژێویی))؛ پەیامیی سەرەكی ئەو پلانە ستراتیژییە پێنچ ساڵییەی وەزارەت بوو، تەنانەت نەتوانرا پرۆژەكانی سایلۆ و كۆگای ساردكەرەوەو ئاودێری و جۆگەو كارگەكانی پیشەسازیی خۆراكیش بەپێی پێویست جێبەجێ بكرێت، گەرچی لەم بارەیەوە پلان و بەرنامەی زۆر لەبەردەستدایە بۆ جێبەجێكردنی چەندین پرۆژەی كۆگای ساردكەرەوەو سایلۆ، لەم بارەیەوە پرۆفیسۆر دكتۆر كەریم ساڵح عەبدول راوێژكار لەوەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی و شارەزا لەبواری كشتوكاڵ لە لێدوانێكی دا بۆ گۆڤاری گوڵان ئاماژەی بەوەكردبوو: (هەرێمی كوردستان ژینگەیەكی لەباری هەیە بۆ بەرهەم هێنانی چەندین دانەوێڵەو سەوزەو میوە، بەڵام هێشتا نەتوانراوە كەرتی كشتوكاڵ لەشێوازە كۆنەكەی دەربازی بێت و سوود لەتوێژینەوەكان وەرنەگیراوە و تەنانەت پلان نییە بۆ راگرتنی بڵانس لەنێوان تەرخانكردنی زەوی بۆ كشتوكاڵ و بیناسازیی، هەربۆیە ئاستی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان وەكو پێویست نییە)، ئەم شارەزایەی بواری كشتوكاڵ باسی لەو مەترسیەش كرد كە لە ئاكامی بەجێهێشتنی ئیشوكاری كشتوكاڵی لە گوندەكان كەوتۆتەوەو كاریگەریی خراپی لەسەر پێشكەوتنی كەرتی كشتوكاڵ داناوە. ئەمە لەكاتێكدا پیشەی كشتوكاڵی وا دەخوازێت ئەوەی كاری كشتوكاڵی دەكات دەبێت لەشارۆچكەكان و گوندەكان نیشتەجێ بێت.
دیاردەی كۆچكردنی گوندنشینەكان بۆ سەنتەری شارە گەورەكان و دامەزراندنیان لەكەرتی حكومەت تا دێت لەزیادبووندایە و بەرهەمە كشتوكاڵیەكانیش لەئاست داواكاریی و خواستەكاندا نییەو توانای كێبڕكێی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی وڵاتانی ناوچەكەی نییە، ئەوەی لەم راپۆرتەدا مەبەستمانە گەیشتنە بەو راستیەی كە تادێت خەڵكی دەستبەرداری كاری كشتوكاڵی دەبن، هەربۆیە پێویستە روو لە بەمۆدێرنكردنی ژێرخانی كشتوكاڵ بكەین و وەبەرهێنانی تێدا بكرێت و روو لەدروستكردنی پرۆژەی پیشەسازیی خۆراكی بكەین، بۆ ئەم مەبەستەش ناحیەی (پردێ)مان وەكو نموونە وەرگرت كە دەكەوێتە سەرە رێی هاووڵاتیانی هەولێر بەرەو كەركوك و سلێمانی و بەغداو ناوچەكانی دیكەی عێراق تەنانەت لەساڵانی سەرەتای هەشتاكاندا لە پارێزگای بەسرەو سەرجەم پارێزگاكانی دیكەی عێراق روویان لەم ناحیەیە دەكرد بۆ دابینكردنی بەروبوومە كشتوكاڵیەكانیان. رووبەری سنووری شارەوانی سەنتەری ناحیەكەش 710 دۆنمە و زەوییەكی بەرفراوانی بەپیتی كشتوكاڵی هەیە، هەر بۆیە زۆربەی خەڵكەكەی پێشتر بەكاری كشتوكاڵی و بێستان و شیناییەوە خەریك بوون، (عەبدولموتەڵیب نەجمەدین) بەڕێوەبەری ناحیەی پردێ بەڕاشكاوانە پەنجەی خستە سەر یەكە یەكەی كەموكوڕییەكان ئەو پێی وابوو گەرچی ناوچەكەیان لەدەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستانە، بەڵام بەحوكمی ئەوەی نزیكە لەپایتەختی كوردستان كە چڕترین قەرەباڵغی دانیشتوانی تێدایەو زۆرترین خواست و داواكارییان لەسەر سەوزەو میوە هەیە، هەربۆیە ناوچەكەیان قوڵاییەكی ستراتیژی بۆ هەرێمی كوردستان دەبێت گەربێتوو ئاوڕێكی لێبدرێتەوەو رێگا لەدەستبەرداربوونی زیاتری كاری كشتوكاڵی بگیرێت، بەڕێوەبەری ناحیەی پردێ لەم چاوپێكەوتنەیدا كە لەگەڵ بەڕێزی ئەنجاممان دا وتی: پردێ ژمارەی دانیشتوانەكەی 60 هەزار كەسەو 36 گوندی لەخۆگرتووەو خاوەنی 117 هەزار دۆنم زەویی كشتوكاڵییە و خاكێكی بەپیت و ئاو و كەشێكی زۆر گونجاوەو زێیەكی گەورەی پێیدا تێپەڕ دەبێت، ئەمە وایكردووە پیشەی سەرەكی دانیشتوانی پردێ كاری كشتوكاڵی و ئاژەڵداریی بێت، پردێ بە بەروبوومەكانی سەوزایی و باینجان و دانەوێڵەو بیبەر و تور و كاهو و چەندین سەوزەی دیكە بەناوبانگە، بەڵام بەدوو قۆناغ لەدوای ساڵی 1991 و 2003وە خەڵكی روویان لەدامەزراندن لەكەرتی حكومی كردوو ژمارەیەكی زۆریشیان بۆ سەنتەری شارە گەورەكان كۆچیان كردوو دەستبەرداریی كاری كشتوكاڵی بوون، ئەم دەستبەردارە هاوكات بوو لەگەڵ نەبوونی بەرنامەو پرۆژەی رێكوپێكی زانستی بۆ بوژانەوەی ژێرخانی كشتوكاڵ بەتایبەتی لەبواری ئاودێرییەوە، بەرادەیەك لەكاتی هاتنی وشكەساڵیی جووتیاران زیانێكی گەورەیان بەركەوت و زۆربەیان چیتر نەگەڕانەوە سەر پیشەی جووتیاریی. ئەمە جگە لەوەی حكومەتی عێراق لە كاتی خۆی تاپۆی زەوی كشتوكاڵی ئەو گوندانەی گۆڕیبوون و خستبوویە سەر خەڵكی تر و سەر چەند وەزارەتێك كە تا ئەمڕۆ چارەسەری ئەم كێشەیەی بۆ نەكردووین، گەرچی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریدابوو كوژاندنەوەی زەوییە كشتوكاڵیەكانی سنوورەكە هەڵبووەشێنرێتەوە، بەڵام وەزارەتی داد و فەرمانگەی تۆماری خانووبەرە بڕیارەكەی جێبەجێ نەكرد، بەمەش لەناوچەكەمان بەهیچ شێوەیەك جووتیارەكان لە پرۆژەكانی قەرزی كشتوكاڵی و پیشەسازیی و پێدانی خانووی پلاستیكی سوودمەند نەبوون، ئەمەش كاریگەریی زۆری لەسەر بەجێهێشتنی كاری كشتوكاڵیی و ئاژەڵداری هەبوو.



بەم جۆرە رەخساندنی بواری تر بۆ گوندنشینان و ئەوانەی كار لەبواری كشتوكاڵدا دەكەن؛ بووە هۆی بەجێهێشتنی ئیشوكاری كشتوكاڵی، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ نغرۆكردنی بازاڕەكانی كوردستان و عێراق بە بەرهەمە كشتوكاڵییە جیاجیاكانی وڵاتانی بیانی كە بووە هۆی پاشەكشە و دڵەڕاوكێ بۆ بەرهەمهێنانی بەرهەمە خۆماڵییەكان لەلایەن جووتیارانەوە. بەڕێوەبەری ناحیەی پردێ لەم رووەوە وتی: نەبوونی كۆگای ساردكەرەوەو كارگەكانی قوتوبەندو پیشەسازیی خۆراكی و دابەش نەكردنی ژووری پلاستیكی وایانكردووە لەیەك كات و وەرزێكی دیاریكراودا جووتیاران بەرهەمەكانیان بنێرنە بازاڕ كە هاوكاتە لەگەڵ هاتنی بەروبوومە كشتوكاڵییەكانی وڵاتانی دەوروبەرو دابەزینی نرخەكەی و زیانگەیاندن بەجووتیاران، تەنانەت داواكاری دابینكردنی ژووری پلاستیكی و شووشەیی لەلایەن وەزارەتی كشتوكاڵی عێراقەوە رەتكرایەوە بەبیانووی نەبوونی بودجە، لێرەدا داوا لەوەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكانی هەرێمی كوردستان دەكەم گرنگی زیاتر بەم ناوچە كوردستانییەی نزیك هەردوو شاری هەولێر و كەركوك بدەن، چونكە تا ئێستا هەردوو وەزارەتی حكومەتی بەغداو هەرێم هیچ كارو پرۆژەیەكی كشتوكاڵییان لەسنووری پردێ ئەنجام نەداوە. هەرچەندە نووسراومان لە رێگای پارێزگای كەركوك و فەرمانگەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم كردووەو داوامان لەهەریەك لە ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمانی كوردستان كردووە كە وەكو ناوچەی شوان و قەرەهەنجیر خەڵكی ئەم ناوچەیەش لە پێشینەكانی خانووبەرەو قەرزی كشتوكاڵی بێبەش نەبن. كەچی تا ئێستا وەڵاممان نەدراوەتەوە. لەكاتێكدا ناوچەكەمان پەیوەندی و وابەستەیە لەنێوان كوردستان و ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق كەچی پرۆژەیەكی پێشكەوتوومان نییە بۆ عەلوەیەكی فراوان و مۆدێرن كە تێیدا دەتوانرێت ئاڵووێڕی هەموو بەروبوومەكانی عێراق و كوردستان بكرێت، لەلایەكی دیكەوە بەپێویستی دەزانین كۆلێژەكانی كشتوكاڵ كێڵگەو تاقیگەكانیان لە پردێ دابمەزرێت، لەبواری پرۆژەكانی ئاودێریشەوە كە كەموكوڕی زۆرمان هەیە داوامانكردووە پرۆژەی بەنداوێك لەگوندی قەرە سالم بەهاوشێوەی بەنداوی دووبز دروست بكرێت.
سەبارەت بەبواری ئاژەڵداریش كە بەهاوشێوەی كشتوكاڵ بەپەراوێزخراوەو ژمارەی ئاژەڵی ناوخۆیی زۆر كەمی كردووەو لەبەرامبەردا بەشێوەیەكی زۆر بەرفراوان مەڕو ماڵات و ئاژەڵ لەوڵاتانی دەوروبەر بەتایبەتی لە ئێرانەوە دەهێنرێتە هەرێمی كوردستان؛ بەڕێوەبەری ناحیەی پردێ لەم رووەوە تیشكی خستەسەر راگواستنی خەڵكی گوندەكان و نەگەڕانەوەیان بۆ شوێنی زێدی باووپاپیرانیان، هەربۆیە ئەو پێیوابوو بەهۆی ئەم حاڵەتەوە بەخێوكردنی مەڕوماڵات لەناوچەكەیان زۆر كەمی كردووە، بۆ سەلماندنی قسەكەشی وتی: چەكی قەرەبووكردنەوەو راكێشانی خزمەتگوزارییەكان هانی گوندنشینەكانی نەدا بۆ ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و گەڕانەوەیان بۆ سەر زێدی باوو پاپیرانیان، بەرادەیەك ئێستا گوندمان هەیە دوو ماڵ یا چەند ماڵێكی كەمی گەڕاوەتەوە، هەربۆیە كاتی ئەوەهاتووە بۆ بوژانەوەی كشتوكاڵ و بەخێوكردنی مەڕوماڵات پێویستە روو لە راكێشانی وەبەرهێنەران و پرۆژەكانی پیشەسازیی خۆراكی و دروستكردنی شوێنی هاوچەرخ و گەورەی بەخێوكردنی ئاژەڵ و كێڵگەكانی پەلەوەرو بەخێوكردنی ماسی و هەنگ بكەین و كاری كشتوكاڵی لەو تەقلیدیی و شێوازە كۆنە بگۆڕین و كۆمپانیاكان روو لەوەبەرهێنان لەكەرتی كشتوكاڵ بكەن. بۆ ئەمەش پێویستە سەرەتا گرفتی زەوییە كشتوكاڵییەكان چارەسەر بكرێن، لێرەشدا داواكارم لەوەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لەهەرێمی كوردستان تیمێك پێكبهێنن بۆ سەردانمان و دۆزینەوەی رێگا چارەسەری گونجاو و یاسایی.
یارمەتیدانی جووتیاران بۆ گۆڕینی شێوازی كۆنی كشتوكاڵی دەبێتە هۆی پێشكەوتنی بواری كشتوكاڵی و هاندانی هاتنە پێشەوەی وەبەرهێنەر، هەروەها چارەسەركردنی كێشەی زەوییە كشتوكاڵییەكان هەمووی سەرەتای ڕێگایە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەروبوومە كشتوكاڵییەكان و پاراستنی ئاسایشی خۆراك و پەرەپێدانی ئابووری و دۆزینەوەی سەرچاوەی تری داهات.