حكومەتی عێراق هێندەی بایەخ بە حەویجە دەدات بایەخ بە داقوق نادات


داقوق كەوتۆتە ناوچەیەكی كشتوكاڵییەوەو چەندین شوێنەواری سەردەمی خەلافەتی ئیسلامی و عەباسی تێدایە، یەكێك لە شوێنەراەكانی منارەكەیەتی. داقوق لە ساڵی 1988 بۆتە قەزاو ناحیەكانی (تازەو ڕەشادو 112 گوند) لەخۆ دەگرێت، كە لەبوارەكانی خزمەتگوزاری كەموكورتی زۆری هەیەو تەنانەت هەموو گوندەكانیشی ئاوەدان نەكراونەتەوە، ژمارەی دانیشتووانەكەشی نزیكەی 62 هەزار كەسەو دابەشبوون بەسەر ڕێژەی 28هەزار كوردو 19هەزار عەرەب و 15 هەزار توركماندا، بەڵام بەهۆی دووبارە هاتنەوەی عەرەب و كۆچكردنی گوندنشینە كوردەكان لەسنووری داقوقەوە ئەگەری كەمبوونەوەی ڕێژەی كوردو بەپێچەوانەوە زیادبوونی ڕێژەی عەرەب دەكرێت، ئەمەش دووبارە بوونەوەی سیناریۆكانی ( تەعریب و تەرحیل و تەهجیر)ە، كە لەساڵی 1962 ەوە دەرهەق بەكوردی داقوق كراوەو تا ساڵی 2003 بەردەوام بووە، لەو پرۆسە یەدا ڕژێمی بەعس عەرەبی خەڵكانی(بەدوو) یان كە خەڵكی عێراقیش نین هێناونیەتە شوێنی كورد.
ئەم قەزایە لەڕووی خومەتگوزارییەوە پشتگوێ خراوەو بەهیچ شێوەیەك گرنگی بە ناوچەكە نەدراوە، لە دوای ساڵی 2003وە گەرچی ناوچەكە لەدەرەوەی سنووری ئیدارەی هەرێم مایەوە، بەڵام تارادەیەك حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند پرۆژەو كارێكی خزمەتگوزاری تێدا ئەنجام داوە، ئەمەش لەئاست ئەو وێرانەیی و فەرامۆشكردنەدا نەبووە، كە دەرهەق بەدانیشتووان و ناوچەكە كراوە.
تیمی گۆڤاری (گوڵان) سەردانی قەزای داقوقی كردو لە نزیكەوە چەند هاووڵاتییەكی دواندو، دواتر ڕەخنەو گلەییەكانی هاووڵاتیانی ئاڕاستەی هەر یەك لە (ئەحمەد عەلی) قایمقامی قەزای داقوق و (دكتۆر ئەمیرخدا كەرەم) سەرۆكی ئەنجومەنی قەزای داقوق كرد، كە پوختەی وەڵامەكان لەم ڕاپۆرتەدا بڵاودەكەینەوە.


كێشەكانی زەوی و زارو موڵكداریی وەكو خۆی بە هەڵواسراوەیی ماوەتەوە
سەبارەت بەوەی كە ڕاگواستن و تەعریب لەم ناوچەیەدا لە چ ئاستێك دابوو، یان ئەو گوندە كوردانەی خاپوور كرابوون و ئێستا ئاوەدانكراونەتەوە ئەحمەد عەلی حەسون قایمقامی قەزای داقوق لە بارەیانەوە وتی: هەموو گوندە كوردەكانی سنووری قەزاكەمان لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە كاولكرابوون و خەڵكەكەی بۆ شارو شوێنی تر ڕاگوازرابوونەوە، ئێستا هەموو ئەو گوندانە لە لایەن خەڵكەكەوە ئاوەدانكراوەتەوەو بە شێوەیەكی زۆر سەرەتایی خانوویان بە قوڕو خشت دروستكردووە، چونكە لە لایەنی ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان هاوكاری نەكراون، هەروەها ماددەی 140ی دەستووری عێراقیش لە ناوچەكەمان تا ئێستا جێبەجێ نەكراوەو دەبێت ئەوەش بزانین ئەو ماددەیە تەنیا بۆ كورد نییە، بەڵكو بۆ هەموو پێكهاتەكانی عێراقەو هەموو لایەكیش كوردو عەرەب و توركمان سوودی لێ وەردەگرن و چەند كەسانێك لە پێكهاتەكانی ئەو ناوچەیە 10 ملیۆنەكەیان وەرگرتووە لە پاشان گەڕاونەتەوە شاری كەركوك و ئەو شوێنانەی كەپێشتر تێیدا نیشتەجێبوون، بۆیە لێرەدا بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بكەم كە ئەوانەی لە ماددەی 140 كار دەكەن زۆر كەمتەرخەمن لە جێبەجێكردنی ئەو ماددە دەستووریەدا، چونكە بە جددی و بە پراكتیكی هەنگاوی بۆ نەنراوەو تا ئێستا هەموو كێشەكانی وەكو زەوی و زارو موڵكداری وەكو خۆی بە هەڵواسراوی ماوەتەوە.
ئەو گوندە كوردانەو هەندێ شوێنی تریش لە سنووری قەزای داقوق كە سیاسەتی ڕاگواستنیان بەرامبەر كراوە زەوی و زارەكانیشیان كێشەی لەسەر دروست بووە، بەڵام دەبێت ئێمە ئەوە بزانین هەموو پێكهاتە ڕەسەنەكانی ناوچەكەمان بە كورد و عەرەب و توركمان وەكو براو یەك خێزان ژیاون، بەڵام ئەوەی دەرهەق بەسنوورەكە كراوە لەلایەن ڕژێمە كۆنەپەرست و دیكتاتۆرەكانی عێراقەوە بووە، نەك لە لایەن نەتەوەی عەرەبەوە، داقوق لەڕووی برایەتی و پێكەوەژیان و سەقامگیری ئەمنییەوە لە هەموو ناوچە دابڕینراوەكانی تر باشترە، لە لایەكی ترەوە بۆ گەڕانەوەی زەوی و زارو موڵك بۆ خاوەنە ڕەسەنەكان و چارەسەركردنی كێشەی موڵكداری نووسینگەی دەستەی داواكاری موڵكداری لە قەزای داقوق كراوەتەوەو داواكاری و كێشەكان لەلایەن خەڵكەكەوە پێشكەش بەو دەستەیە كراوە، تائێستاش هەنگاوو كاری باشی لە بەرژەوەندی خاوەن ماف و خەڵكە ڕەسەنەكە ئەنجامداوە.

15هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵی نەگەڕاوەتەوە بۆ كورد
هەر سەبارەت بەو زەویانەی كە پێشتر خرابووە سەر ناوی عەرەبی هاوردەو ئێستاكە خاوەنە ڕەسەنەكەی كە كوردن هاتوونەتەوە سەر زەویەكانیان، گەرچی ئێستاش ئەو زەوییانە لەڕووی یاساییەوە هەر لەسەر ناوی عەرەبەكانەو نەگۆڕاوەتەوە سەر ناوی خاوەنە ڕەسەنەكەی كە كوردە دكتۆر ئەمیر خدا كەرەم سەرۆكی ئەنجومەنی قەزای داقوق وتی: كێشەی زەوی و زارو موڵكداری سنووری قەزای داقوق كێشەیەكی گەورەیە، لەدوای پڕۆسەی ئازادی عێراق زۆری لە ئاوارە ڕەسەنەكانی ئەو ناوچەیە گەڕاونەتەوە سەر زەوییەكانیان، ئەو گەڕاوانەش بە پێی بڕیارێكی دەستووری كە لە ساڵی 2007 دەرچووە سەبارەت بە هەڵوەشانەوەی سەرجەم ئەو گرێبەستانەی كە لە سنووری قەزای داقوق هەیە بە پێی ماددەی 140ی دەستووری، واتە هەموو ئەو زەویانەی كە لە لایەن ڕژێمی بەعسی لە كوردەكان وەرگیراونەتەوەو دراوە بە عەرەبی هاوردە ئەو زەویانەش دەبێت بگەڕێنرێتەوە بۆ خاوەنی خۆی تا ئێستاش 75%ی ئەو گرێبەستانە گەڕێنراونەتەوە، گەرچی ئێمە بە بڕیاریك ئەو گرێبەستانەمان هەڵوەشاندۆتەوە لەگەڵ عەرەبەكان و دراوەتەوە بە جوتیارە كوردەكانی ناوچەكە، ماوەی زیاترلە 4ساڵە كورد بۆ خۆیان مامەڵەو كار لەسەر زەویەكانیان دەكەن، بەڵام تا ئێستاش هەندێ كێشە لەمبارەوە ماوەو ئەو ڕووبەرەی كێشەی لەسەرەو نەگەڕاوەتەوە زیاتر لە 15هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵییە.

گرووپە تیرۆریستەكان زیاتر مۆڵگەكانیان لە نزیك كەركوكە
سەبارەت بە بارودۆخی ئەمنی و ژمارەی گرووپە تیرۆریستەكان لە سنوورەكە قایمقامی قەزای داقوق وتی: لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوو تەنیا یەك كردەوەی تیرۆریستی لە قەزای داقوق ڕوویداوەو زۆر بەكەمی هەست بە خەڵك و گرووپی تیرۆریستی لەم ناوچەیە دەكرێت و ناڵێین خەڵكی خراپ و شۆڤینی هەر نییە، بەڵام زۆر كەمە یا لەبەر ئەوەی خەڵك و پێكهاتەكانی ئەو شارۆچكەو سنوورە مێژوویەكی زۆرە لەگەڵ یەك دەژین و هەر هەموو ڕێز لە دابونەریت و كەلتوری یەكتر دەگرن، لەلایەكی ترەوە لایەن و دەزگا ئەمنییەكانی قەزای دووبز زۆر دڵسۆزو چاوكراوەن بۆ پاراستی ئاسایشی شارۆچكەو سنوورەكەو پیادەی یاسا بەبێ جیاوازی لە نێوان هەموو خەڵك دەكەن. سەبارەت بەوەی كە باس لەوە دەكرێت كە برایانی كاكەیی ڕووبەڕووی تیرۆر دەبنەوە، ئەم حاڵەتانە لە سنووری قەزای داقوق نییەو زیاتر لە ناو شاری كەركوك ڕوویداوە، لەبەر ئەوەی شاری كەركوك جۆرەها كەس و خەڵكی لێ دەژی و گرووپە تیرۆریستەكان زیاتر لەوێ خۆیان حەشارداوەو مۆڵگەكانیان لە نزیك كەركوكە.



عەرەبە هاوردەكان بوونەتە پێگەیەك بۆ شاردنەوەی تیرۆریستان
سەبارەت بە تەعریبی سنوورەكەو دروستكردنی چەند كۆمەڵگایەك بۆ عەرەبە هاوردەكان لەسنوورەكەدا سەرۆكی ئەنجومەنی قەزای داقوق پێی وابوو سنووری قەزای داقوق وەكو هەموو سنووری ناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان بەر شاڵاوی تەعریب و ڕاگواستن كەوتووە جگە لەمە 11 كۆمەڵگای تەعریب لەسنوورەكە دانرابوو كە عەرەبی هاوردە هاتبوون و عەرەبی بەدو بوون و بەئەسڵ عێراقیش نین، كە نزیكەی 1000 خێزانی عەرەبی هاوردە لەسنووری داقوق هەبوو و لەو 11 كۆمەڵگایەش پاش ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس 5 كۆمەڵگای عەرەب هەر ماونەتەوە كە بریتین لە (سەعد – وەحدە – خالید – عومەر بن خەتاب – بەشێك لەئەبوسەراجی عەسرییە)،: ئەم كۆمەڵگایانەش هۆكاری سەرەكی كەوتنەوەی كێشەو گرفتی ئەمنی ناوچەكەن و پاڵپشتیەكی شۆڤێنی بەهێزی ئەم كۆمەڵگایانە دەكرێن و تەنانەت ئەم عەرەبانە ماددەی 140ی دەستووریش نایانگرێتەوە، چونكە لەبنەڕەتدا عێراقی نین. جگە لەبوونی 5 كۆمەڵگای تەعریب لە سنووری داقوق لەدوای رووخانی رژێمی سەدامەوە زیاتر لە 200 خێزانی عەرەب هاتوونەتە ناوچەكەمان و تێكچوونی بارودۆخی ئاسایشی ناوچەكەو كەركوك بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم عەرەبانە بوونەتە پێگەیەك بۆ شاردنەوەی تیرۆریستان و نانەوەی كێشە.
یەك جۆگەی ئاودێری لەم سنوورە دروست نەكراوە
سەبارەت بەو كارو پڕۆژانەی بۆ گوندەكانی سنووری قەزای داقوق كراوە و كەموكوڕییەكانی بواری كشتوكاڵی قایمقامی قەزای داقوق وتی: ڕاستە گوندەكان هەر لە لایەن گوندنشینەكانەوە ئاوەدانكراونەتەوە بە تایبەتی گوندەكانی كوردنشینەكان بۆ خۆیان خانوویان بە قوڕوخشت دروستكردووەو لەم لایەنەوە حكومەتی ناوەندی كەمتەرخەمەو پێویست بوو هاوكاریان بكرێت و خانووەكان بە شێوەی سەردەمیانە دروست بكەنەوە، بەڵام لە لایەنی خزمەتگوزارییەكانەوە بۆ هەموو گوندەكان ڕێگای قیرتاو یا ڕێگای چەوڕێژیان بۆ دروستكراوە، هەورەها هیچ گوندێك لە سنوورەكە نییە پڕۆژەی ئاوی نەبێت و بیری ئاویخواردنەوەی بۆ لێنەدرابێت، هەرچەندە بۆی هەیە لە هەندێ گوند كێشەی ئاویخواردنەوە سەری هەڵدابێت و ئەوەش بە هۆی وشكە ساڵی و باران نەبارینەوەیە، لە هەر گوندێكیش ئەو كێشەیە هاتبێتە پێش بە زووترین كات چارەسەرمان كردووە. لەم سنوورەدا وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی عێراق زۆر كەمتەرخەمەو تا ئێستا تاكە یەك جۆگەی ئاودێری دروست نەكردووەو لە هەموو لایەنەكانی تریش وەكو قەرزی كشتوكاڵی پێدانی ئۆتۆمبێل و ئامێر هاوكاری و پشتگیری نەكردوون، هەروەها لە سنوورەكەمان سایلۆمان نییەو ناوچەكەش ناوچەیەكی كشتوكاڵییە، بۆیە بە پێویستی دەزانین بەپێی داهاتی گەنم و جۆی سنوورەكە سایلۆیەك لەقەزای داقوق دروست بكرێت و بۆ ئەو مەبەستە داوام لە وەزیری كشتوكاڵی حكومەتی عێراق كردووەو تا ئێستاكە وەڵامیشی نەداوینەتەوە.
كێشەی تەسویەو كووژانەوەی زەوی هەیە
سەبارەت بەبوارەكانی ماستەرپلانی داقوق و پرۆژە خزمەتگوزارییەكانی تر قایمقامی قەزای داقوق وتی: داقوق تا ئێستا ماستەرپلانی نییە، بەڵام نەخشەیی بنەڕەتیمان هەیەو هەموو ئیشوكارو پڕۆژەكانی شارۆچكەكە بە پێی ئەو نەخشە بنەڕەتییە جێبەجێ دەكرێت، گەرچی بۆ فراوانكردنی سنووری شارەوانی ئێستاكە كێشەی تەسوییەو كوژاندنەوەی زەویمان هەیە، هەر لەبەر نەبوون زەوییەشە نەتوانراوە پڕۆژەی نەخۆشخانەیەكی سەد قەرەوێڵەی كە ماوەی زیاتر لە ساڵێك دەبێت بۆ قەزای داقوق دەرچووە بچێتە قۆناغی جێبەجێكردنەوە. لەلایەكی ترەوە ئەو ڕێگا سەرەكییەی نێوان داقوق و قەزای دوزخورماتوو كە ڕێگایەكی یەك سایدو خراپە و زۆر قەرەباڵغی و هاتوچۆی لەسەرە و ڕۆژانە ڕووداو و كارەساتی هاتوچۆی جەرگبڕی لێ ڕوودەدات، هەر بۆیەش بە ڕێگای مەرگ ناو دەبرێت و چەندین نووسراو هەوڵمان لەگەڵ لایەنی پێوەندار داوە كە ئەم ڕێگا سەرەكییە چاك بكەن كە دەمارێكی زیندوو و سەرەكی هاتوچۆیە لە عێراقدا، گەرچی تا ئێستا بەدەنگ داواكارییەكانمان نەهاتوون و كارو پڕۆژەكانی حكومەتی عێراق بە تایبەتی لە بواری ڕیگاوبان و چەند لایەنی تر زۆر بە سستی بەڕێوە دەچێت هەر بۆیەش ڕێگاوبان و شەقامەكانی زۆربەی شاروشارۆچكەكانی عێراق خراپ و بێ سەروبەرن و هۆكاری سەرەكی كارەساتی هاتوچۆن بە بەردەوامی.
منارەو شوێنەوارەكان فەرامۆشكراون
منارە كە یەكێكە لەو شوێنەوارانەی كە فەرامۆشكراوەو كاری بۆ نەكراوە لەمبارەیەوە قایمقامی قەزای داقوق وتی: هیچ كارو پڕۆژەیەكمان بۆ شوێنەوارەكانی داقوق ئەنجام نەداوەو لە دەسەڵاتی ئێمەشدا نییە كارو پڕۆژە بۆ شوێنەوارەكان جێبەجێ بكەین، چونكە بەغدا ڕێمان لێ دەگرێت و خۆشیان ئامادە نین هیچ هەنگاوو كارێك ئەنجام بدەن، گەرچی دەتوانرێت هەر وەكو منارەكەی شاری هەولێر ئەم منارەیەش گرنگی پێ بدرێت و كنەو پشكنینی بۆ بكرێت، لێرەدا داواكارم لە حكومەتی ناوەندو هەرێمی كوردستان هەوڵبدەن ئەو شوێنەوارە مێژووییە گرنگەمان بخەنە بەرنامەو پلانەكانیان و هەوڵی پاراستنی بدەن، لە كۆتاییدا داواكارم لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی توانایان لە ئەنجامدانی هەندێ كارو پڕۆژەی سەرەكی هەروەكو دروستكردنی باخچەو پارك و گۆڕەپانی وەرزشی و زیاتر گرنگیدان بە خوێندنی كوردی هاوكاریمان بكەن و لەم بوارانەی كەموكوڕیمان هەیە كارو پڕژەمان بۆ ئەنجام بدەن، هەرچەندە لە ساڵانی ڕابردوش حكومەتی هەرێم بەپێی ئیمكانیات و بودجەكەی هەندێ كارو پڕۆژەی لە سنووری قەزای داقوق جێبەجێكردوە. هاوكات زۆر پێویستە حكومەتی بەغدا لەو مەركەزیەتە كەم بكاتەوەو هەندێك دەسەڵاتی كارگێڕی و دارایمان بۆ دابەزێنێتە خوارەوە تاوەكو بتوانین كارو خزمەتگوزاریی پێشكەش بە هاووڵاتیان بكەین، چونكە هیچ بودجەیەك و دەسەڵاتێكی دارایمان نییەو ئەو بودجەیەی كە ساڵانە بۆ كارو پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان قەزای داقوق تەرخان دەكرێت كەمەو بە پێی پێویست نییە.




لە كۆی 40 قوتابخانەی كوردی
تەنیا لە 15 قوتابخانە ئاڵای كوردستان هەڵكراوە
سەبارەت بەخوێندنی كوردی و بوونی كەموكوڕی سەرۆكی ئەنجومەنی قەزای داقوق وتی: لەماوەی 8 ساڵدا خوێندنی كوردی لە سنوورەكەدا كراوەتەوە، بەڵام لەم ڕووەوە چەندین كێشەو گرفتمان هەیەو بایەخێكی باش و جیددی بە خوێندنی كوردی نادرێت، من دیكۆمێنتم لایە لێرەدا ئاماژەی پێ دەكەم لە كۆی 40 قوتابخانەی كوردی تەنیا لە 15 قوتابخانە پابەندی بڕیاری تایبەت بە هەڵكردنی ئاڵای كوردستان بوون، لەمەشدا بەڕێوەبەرە كورد كەمتەرخەم بوون و تەنانەت لەم 40 قوتابخانەیە تا ئێستا مۆری بەڕێوەبەرایەتی قوتابخانەكەیان نەكردووە بە زمانی كوردی، گەر مامۆستایەك گرنگی بەئاڵای كوردستان و زمانی كوردی نەدا كە دەستوورو یاسای عێراقی مۆڵەتی پێداوە ئەی چۆن پرۆگرامی خوێندنی كوردی پێش دەخات. لەلایەكی ترەوە پێویستە لەمەودوا سەرجەم خوێندكارانی خوێندنی كوردی لەناوچەكانی ماددەی 140 لەزانكۆكانی كوردستان وەربگیرێن. هاوكات پێویستە ئەو كەموكوڕییەی كە لەمیلاكات و مامۆستای وانە زانستیەكان هەیە چارەسەر بكرێت بۆ نموونە هەندێك ئامادەیم هەیە تا ئێستاش مامۆستای وانەی بیركاری و ئینگلیزی نییە.
سەرۆكی ئەنجومەنی قەزای داقوق لەكۆتاییدا وتی: حكومەتی ناوەندی لەزۆر لایەنەوە جیاوازی لەنێوان ناوچەو سنوورەكاندا دەكات هەر بۆنموونە لەدامەزراندنی ئەمساڵ 34 فەرمانبەر بۆ ئێمە دامەزراوە كەچی بۆ حەویجە 600 كەسیان دامەزراندووە، هەروەها لە ڕووی بودجەوە ڕاستە بەپێی ژمارەی دانیشتووان بودجە تەرخان دەكرێت، بەڵام لەچاو هەندێك قەزاو ناحیەی عەرەبەكان زۆر كەمتر بۆ ئێمە دادەنرێت بۆنموونە ئەمساڵ نزیكەی 11 ملیار دیناریان بۆ تەرخانكردوین كە ئەمەش بەشی پڕۆژەیەكی مامناوەندیش ناكات ئەی چۆن بتوانین لەو وێرانی و كاولكارییەی كە دووچاری بووین رزگارمان بێت.