خانەقین شارێكی دێرینەی كوردستانیە كە ناحیەكانی جەلەولاو سەعدیەو مەیدان و قۆرەتوو بەمۆو قەرەتەپەو جەبارەو زیاتر لە 160 گوند لەخۆ دەگرێت و بە درێژایی 180 كیلۆمەتر سنووری لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێراندا هەیە. ئەم قەزایەو دەوروبەری لە ماوەو قۆناغە مێژووییەكاندا رووبەڕووی هەڕەشەو هێڕشی سەرتاپاگیری (تەعریب و تەرحیل و جینۆساید) بوونەتەوە، یەكەم قۆناخی ئەنفالیش لە دژی كورد لە ساڵی1975 لەخانەقین و سنوورەكەیەوە دەستی پێكردووە، ئەمەش هەر لەبەرئەوەی دانیشتووانی ڕەسەنی ئەم ناوچەیە بە بنەچە كوردن، پێشتریش حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراقیی بە پاڵپشتی ڕەوت و بیری شۆڤینیزمانەو پەڕگیرانەی عارەبییەوە، گەورەترین پرۆسەی گۆڕینی دیمۆگرافییان تێدا ئەنجامداوە، بەمەبەستی داگیركردنی زەوی و ماڵی كوردانیش هەزاران خێزانی عەرەبی هاوردەیان هێناوەتە ناوچەكەوە، زۆربەی سەرچاوەكان گەواهیدەرن و باس لەوە دەكەن ئەو عارەبە هاوردانەی سنووری خانەقین لە 31 خێڵی بە ڕەچەڵەك عەرەبی ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق پێكهاتوون، كە پێوەندی خوێن و دەمارگیری پێكەوەیان دەبەستێتەوە..

لەلایەكی ترەوە پێگەی جیوگرافیایی ئەو ناوچەیە گرنگی خۆی هەیەو، بەناوچەیەكی دەوڵەمەندو چڕی پڕ لە نەوت و غازو كانزاكانی تر دەناسرێت، هەروەها بەپیت و بەرەكەتی خاكەكەی بۆ كشتوكاڵ و ئاودێری، وای كردووە زیاتر لەو سنوورەدا هاندەری عەرەبە شۆڤێنیەكانی عێراق بێت تا بۆ ئامانج و بەرژەوەندی خێڵە هاوردەكان ئاڕاستەی مێژوویی و شارستانی ناوچەكە بگۆڕن و هەرچی گوندو ماڵ و زەویو زاری خەڵك و جووتیارانی كوردە خاپووری بكەن.

لە دوای پرۆسەی ڕووخانی رژێمی بەعسەوە، واتە لە ساڵی 2003وە بەپێی پێویست زۆربەی دانیشتووانەكەی كە ژیانیان لێ كرابووە دۆزەخ و بە پیادەكردنی سیاسەتی تەرحیل وەدەرنرابوون تا ئێستاش نەگەڕاونەتەوە بۆ سەرزێدو گوندەكانی خۆیان و تەواوی ناوچەكەش ئاوەدان نەكراونەتەوەو لەزۆربەی كار و پرۆژە خزمەتگوزارییەكان بێ بەش كراون، سەرەڕای ئەمەش بە مەبەستی درێژەدان بەو سیاسەتە ڕەگەزپەرستەی بەعسیەكان هاوشێوە لەلایەن عەرەبە شۆڤێنیەكان و تیرۆریستانەوە بە زەبری هێزی تیرۆرو تۆقاندن بەردەوام هێڕش كراوەتە سەر سنووری شاری خانەقین، بەتایبەتی لەناحیەكانی جەلەولا و سەعدیە كە بەشێوەیەكی ڕێكخراوانەو بە پێی پلان ڕۆژانە لەلایەن گرووپە تیرۆریستیەكانەوە خەڵكی سڤیل شەهید دەكرێن، لەم دوو سێ مانگەی ڕابردووشدا شەپۆلێكی توندوتیژی هاوشان بە كۆمەڵێك كردەی تیرۆریستییەوە لەلایەن عەرەبە شۆڤێنی و گرووپە تیرۆریستەكانەوە بۆ سەر ئەم ناحیانەو سنوورەكانیان زیادی كردووەو بەسەدان خێزانی كوردی ڕەسەنی جەلەولاو سەعدیە بۆ خانەقین و كەلارو شوێنەكانی تری هەرێمی كوردستان كۆچیان كردووە، لەسەردانێكی تیمی (گۆڤاری گــــــــــوڵان) بۆ شاری خانەقین و ناحیەكانی جەلەولاو سەعدیە، هاووڵاتیان و یەكە ئیدارییەكان و هێزی پێشمەرگە بەسەركرانەوەو لە دووتوێی ئەم ڕاپۆرتەدا بڵاوی دەكەینەوە.

كوردەكانی جەلەولاو سەعدیە
لەجێهێشتنی ماڵ و حاڵی خۆیان بەردەوامن
كاتێك بەناو شارۆچكەی جەلەولادا تێپەڕ دەبیت، ترس و دڵەراوكێ لەچاوی دانیشتووانە كوردەكەیدا دەبینیت، ڕەنگە ئەمە هەستێكی ئاسایی بێت لە شارێكدا كە هێشتا پڕیەتی لە كۆنە ئەمن و موخابەرات و پیاوانی بەعسی پێشوو كە بە هاوشانی تیرۆریستە تەكفیری توندڕەوەكان كار دەكەن و لە هەموو خەسڵەتێكی چاكەو مرۆڤدۆستی دابڕاون، زۆربەی ئەو پیاوخراپانەی لەپاشماوەكانی بەعس و ڕەوتە ئیسلامییە تەكفیرییەكانن، بە نهێنییەوە خزاونەتە ناو یەكە سەربازییەكانی عێراق و ڕیزەكانی پۆلیس و شانەكانی هێزەكانی تەوارییەوە، هەر بۆیە بە ئاسایی لەنزیك چەند مەترێكەوەو بە بەرچاوی یەكە سەربازیەكانی مالیكیەوە كوردەكان تیرۆر دەكرێن و ئەوانەی ماویشنەتەوە ژیانیان لەمەترسیدایە، ئەم هێڕشە بەربڵاوە شۆڤێنیانە لەكاتێكدایە كە ژێرخانی جەلەولا و سەعدیە وێرانەو خزمەتگوزارییەكان لە خاڵی ژێر سفردان و كەسابەت و بازاڕ خۆڵی مردوویان بەسەردا ڕژاوە، نەبوونی هێزی پێشمەرگە لە بەرانبەر ویستی شەڕخوازانەو تێكدەرانەی تیرۆریستانی ئەم دوو ناحیە وایكردووە، تەنیا لەڕۆژانی جەژنەوە تاكو ئەمڕۆ دەیان ماڵە كورد كۆچیان كردووە، بەمەش بوونی هێزی پێشمەرگە لە خانەقین كە 3كیلۆمەتر دوورن لە سەنتەری ناحیەكانی جەلەولاو سەعدیە، نەبۆتە هۆی ڕاگرتنی شاڵاوی ڕاگواستنی خێزانە كوردەكان.

ئەگەر پێشمەرگە نەیەتە ناو جەلەولاوە
ئەوە ئێمە چیتر ناتوانین لێرە بژین
هێزو دەسەڵاتی تیرۆریستان لەجەلەولا، گەیشتۆتە ڕادەیەكی وا كە بەكوشتنی ڕۆڵەكانی كوردەوە ڕاناوەستن، بەڵكو خێزانەكانیشیان شاربەدەر دەكەن، ئەوەتا لەجەلەولا دایكی ڕۆڵەی شەهیدێكی كورد بەناوی زەینەب حوسێن كە دانیشتووی ڕەسەنی جەلەولایەو كوڕێكی بەناوی (حەمید)ەوە شەهید كراوە، دەڵێت: ((چونكە ئێمە لەسەر كوردایەتی كوڕێكمان شەهید كراوە، ڕۆژانە لەلایەن عەرەب و تیرۆریستانەوە هەڕەشەی كوشتنمان لێ دەكرێت و دەترسین كوڕو پیاوەكانی تریشمان لەناوبەرن، ئەگەر پێشمەرگە نەیەتە ناو جەلەولاوە، ئەوە چیتر ئێمە ناتوانین لێرە بژین، بۆیە بڕیارمانداوە لەسەرماڵ و زێدی خۆمان بڕۆین و بەرەو شاری خانەقین كۆچ بكەین))، هاووڵاتی حەمەد خەلیل كە كاسبكارە، پێمانی وت: ((لە ڕاستیدا گوزەران لە جەلەولا نەماوە، لە ترسی كوشتن و پەلاماری تیرۆریستان شەوو ڕۆژ خەو ناچێتە چاومان، دیارە هەموو ئەمانەش بۆ ئەوەیە شارۆچكەكە داگیر بكەن و هەر هەموویشی بكەنە عەرەبی هاوردە)) بەمجۆرە نەبوونی هێزی پێشمەرگەو كشانەوەی ئەو هێزانە لە ساڵی 2008 گورزێكی كوشندە بوو لەكوردستانیەتی ناوچەكە درا، دوابەدوای كشانەوەكە هەرچی كاری تیرۆریستی خراپەكارییە لە بەرانبەر كورد ئەنجام دراوە، لەمبارەیەوە عەلی نوری كە لە جەلەولا كاری فیتەری و ڕۆنگۆڕی دەكات، وتی:((لەم كاتانەی كە هێزی پێشمەرگە لە جەلەولا و سەعدیە بوون، بارودۆخێكی باش و هێمن و لەبار بۆ هەموو پێكهاتەكانی شارۆچكەكان هەبوو، بەڵام لە دوای كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەساڵی 2008وە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ شەپۆلی توندوتیژی و كردەوەی تیرۆریستی بەربڵاوانە باڵ دەكێشێت بەسەر هەردوو شارۆچكەی جەلەولاو سەعدیەدا، لەم ماوەیەی دواییدا بارودۆخەكە زۆر خراپ و دژوار و ئاڵۆزتر بووە، بۆیە دەمانەوێت بۆ پاراستنی سەرو ماڵمان بۆ هەر شوێنێك بێت كۆچ بكەین)).

لە دوای جەژنەوە زیاتر لە(15) خێزان لە جەلەولا كۆچیان كردووە
شێركو تۆفیق كەیەكێكە لەو كەسانەی نیشتەجێی جەلەولایە سەبارەت بەبارودۆخەكە وتی: لە دوای ساڵی 2008 كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە ناوچەكە كشایەوە كاری توندوتیژی و تۆقاندن و تیرۆریستی زۆر زیادی كرد، لە ماوەی دوو مانگی ڕابردوویشدا ژمارەیەكی زۆر لە كورد لە ناو سەنتەری ناحیە و سنوورەكە لەلایەن تیرۆریستانەوە شەهید كراون، لەلایەكی ترەوە خێزانە كوردەكان بۆ پاراستنی سەروماڵیان تا ئێستا بە دەیان و سەدانیان بۆ شارو شوێنەكانی تری وەكو خانەقین و كەلارو...تاد كۆچیان كردووە، تەنیا لە دوای جەژنەوە زیاتر لە(15) خێزان كۆچیان كردووە.
هەروەها لەلایەن سوپای عێراقیەوە لەشكر كێشییەكی زۆركراوەتە سەر سنوور و ناوچە و شارۆچكەكە ئێستاكە ژمارەیەكی زۆر سەربازی عێراقی لە جەلەولا و سەعدیەن، ئەم هێزەی سوپای عێراق تاكە یەك سەربازی كوردی تێدا نییەو بە بەرچاوی ئەم هێزەوە خەڵك هەڕەشەی لێ دەكرێت و شەهید و ئاوارە دەبن و ڕۆژ لە دوای ڕۆژیش بارودۆخەكە بۆ هاووڵاتیانی كوردی ناحیەو سنوورەكە بەرەو خراپتر دەچێت، بۆیە لێرەدا داواكارین لەسەركردایەتی سیاسی كوردستان هێزی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان بۆ جەلەولا و سەعدیە بنێرن، تاوەكو پارێزگاری لەسەروماڵ و گیانی خەڵكی سڤیل و هەژار بكەن ..

لە دوای ئازادی عێراقەوە تا ئێستاكە زیاتر لە (1200) كەس بەتایبەتی كورد لە سنوورەكەدا بەدەستی تیرۆریستان شەهید بوون. هاتنی هێزی پێشمەرگە ئێستاكە بۆ ناو جەلەولا و سەعدیە بەشێوەی دەوریاتە، لەگەڵ هێزی سوپای عێراقدا دێنە ناو شارۆچكەكان، ئەمەش زۆر كاریگەری لەسەر باشبوونی بارودۆخی شارۆچكەكە نابێت، لە ئەنجامی ئەم بارودۆخە خراپەدا ماوەیەكە سێ گەڕەكی تازە بە زێدەڕۆیی لەلایەن عەرەبە هاوردەكان و شۆڤینیەكان لە شارۆچكەی جەلەولا دروست بووە، لە كاتێكدا (10) ماڵە كورد كۆچ پێ بكەن و بە(100) ماڵە عەرەبی شۆڤینی شوێنەكانیان داگیردەكەن.

زۆر لە تیرۆرستان و پیاوكوژەكانی ناوچەكە
لەناو ئەو هێزەی سوپای عێراقیدا مۆڵیان خواردووە
سەبارەت بە كوشتن و دەربەدەركردنی خێزانە كوردەكان لەو ناوچەیەدا هاووڵاتی مەجید شەوكەت كە دانیشتووی شارۆچكەی جەلەولایە وتی: زۆر لە تیرۆرستان و پیاوكوژەكانی ناوچەكە لە عەرەبی شۆڤینی و كۆنە بەعسی پێكهاتوون و زۆربەشیان لەناو ئەو هێزەی سوپای عێراقدان كە لە سنوورەكە هەن، ڕۆژانە بەشێوەیەكی زۆر ناڕەوا و دوور لە هەموو دابوونەریتێك هەڕەشەمان لێ دەكەن تا لە شارۆچكەكە كۆچ بكەین و كەسوكار و دۆستمان بەناهەق شەهید دەكەن، مەبەستیان ئەوەیە شارۆچكەكە و سنوورەكە تەعریب بكەن، بۆیە داواكارین دەسەڵاتی كوردی و حكومەتی كوردستان هێزی پێشمەرگە بێنێتە ناو شارۆچكەكەو جێگیریان بكات.

سێگۆشەی (مەرگ و نەبوونی خزمەتگوزاری و عەرەبی هاوردە) كۆڕەویان بەكوردان دەستپێكردۆتەوە
هەر لەدرێژەی سەردانەكەماندا بۆ خانەقین و جەلەولاو سەعدیە، بەمەبەستی زیاتر گەیاندنی ڕاستیەكان و گفتوگۆكردن لەسەر ئەم پرسە، هەریەك لە (محەمەد مەلا حەسەن) قایمقامی قەزای خانەقین و (ئەنوەر حوسێن) بەڕێوەبەری ناحیەی جەلەولاو (شێخ ئەحمەد زەرگوشی) بەڕێوەبەری ناحیە سەعدیەو چەند بەرپرس و فەرماندەیەكی هێزەكانی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستانمان دواند.

هیچ كار و هەنگاوێكی پراكتیكی بۆ ماددەی 140 نەنراوە
سەبارەت بەسستی و لاوازی لەجێبەجێكردنی ماددەی 140 ی دەستووری و خەمساردی بەرپرسانی كوردی پێوەندار بەم ماددەیەوە (محەمەد مەلا حەسەن ) قایمقامی قەزای خانەقین وتی:((خەڵكی سنووری خانەقین ئومێدیان زۆر بە ماددەی (140)ی دەستووریی هەبوو كە لەكات و ساتی خۆی جێبەجێ بكرێت، بەڵام بەداخەوە ئەوە ماوەیەكی زۆر بەسەر وادەی دیاركراوی ماددەكە تێپەڕی كردو هیچ كار و هەنگاوێكی پراكتیكی بۆ نەنراوە، ئێمە لەمبارەیەوە گلەیی لەسەركردایەتی سیاسی و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەكەین، دەبوایە لەم ماوەیەی كە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (140) دانرابوو بە جددی و بەكارامەیی كار بۆ گەڕانەوەی ناوچە دابڕاوەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان بكرابوایە لە بەرانبەر ئەو زوڵم و ستەمەی كە لە ماوەی(35) ساڵ دەرهەق بە خەڵكی ئەم سنوورە كراوە باشتر وابوو سەرەتا لە ماوەی(8) ساڵی ڕابردوودا كارو پرۆژەی باش بۆ خزمەتكردنی ئەنجام بدرابوایە، بەڵام لەمبارەیەشەوە بەداخەوەین كە هیچی وا نەكراوە، لەلایەكی ترەوە بۆ باشكردن و چاككردنی ژێرخانی خزمەتگوزاری شاری خانەقین و سنوورەكەی چەندین جار داوامان لەسەركردایەتی سیاسی خۆمان كردووە، كە پێویستە بودجەیەكی تایبەت بۆ سنوورەكە تەرخان بكەن و كۆمپانیای گەورەو خاوەن ئەزموون و تایبەتمەند لە بوارە جیاجیاكاندا بۆ جێبەجێكردنی كار و پرۆژەكانی شاری خانەقین و سنوورەكە بهێنن، ئێستاكەش كەموكوڕی لەخزمەتگوزاری زۆرە و داواكاری و پێویستی زۆریشمان هەیە، ئێمە وەكو كەركوك پارێزگا نین تاوەكو میزانیەی تایبەتمەندمان بۆ دیاری بكرێت و شار و سنوورەكەی زیاتر پێ ئاوەدان بكەینەوە، بارودۆخی ئەمنی دیالەش لە ساڵی 2003 تا ئێستاكە زۆر خراپەو كاریگەری ڕاستەوخۆشی لەسەر ئێمە دروست كردووە، هەرچەندە لە دوای 2003 تەنیا بۆ ماوەی دوو ساڵێك دەبێت لەلایەن پارێزگای دیالەوە بودجەیەك بۆ شاری خانەقین تەرخانكراوە، بەڵام ئەم بودجەیەش كەموكوڕی و گەندەڵی زۆری تێدابووە، لەلایەن ئیدارەی دیالە بەشێوەیەكی رێكوپێك و پاك نەگەیشتووەو خەرج نەكراوە، كۆنەبەعسی و شۆڤینیەكان هەروەكو ساڵانی 1975 و 1980 و 1990و هەروەكو سەردەمی ئەنفال و تەعریب ئاڕاستەو ڕەوتی بیرو بڕوایان نەگۆڕاوە، بۆیە ئێستاكەش داوا دەكەین كە حكومەتی كوردستان چاوێك بە بارودۆخ و كاولكاری و پێداویستی كار و پرۆژەكانی شاری خانەقین و سنوورەكە بخشێنێتەوە، لەلایەكی تر هەڵسوكەوت و مامەڵەیەكی واقیعی دروست لەگەڵ ناوچەكە ناكرێت، بۆیە لە ڕاپەڕاندنی كار و ئیش و مامەڵەكاندا زۆر جار بەلامەركەزی كاردەكەین، خانەقین بە فەرمی سەر بە دیالەو حكومەتی ناوەندییە، كەچی نە بودجەمان بەپێی پێویست بۆ تەرخان دەكەن نەهەوڵیش دەدەن خزمەتی شارەكە بكەن، بەتایبەتی لە ڕووی ئەنجامدانی كارو پرۆژەی خزمەتگوزارییە سەرەكی و سەرەتاییەوە چونكە شارو ئیدارەیەكی كوردییەو بە ئاڕاستەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كار دەكەین.

ئێستا بارودۆخی سەعدیەو جەلەولا لەو پەڕی خراپیدایە
هەر سەبارەت بەبارودۆخی سەعدیەو جەلەولا قایمقامی خانەقین وتی: ئێستاكە بارودۆخی سەعدیە و جەلەولا زۆرخراپە، لەلایەن دوژمنانی گەلەكەمان و كۆنە بەعسی و شۆڤینیەكانەوە هێڕشی دڕندانە دەكەنە سەر كورد و تیرۆریان دەكەن، هەر بۆیە نەك خەڵكەكە لە كەرامەتیان دەدرێت، بەڵكو كوردی ڕەسەنی سەعدیە و جەلەولا ژیانیان نەماوەو بەسەدان خەڵكی سڤیلیان لێ شەهیدكراون و بۆ پاراستنی گیان و ژیانیان شارەكانیان بەجێدەهێڵن و كۆچ دەكەن و دێنە ناو خانەقین و كەلار و شوێنانی تر، لە كاتی خۆیدا دەبووایە پێشمەرگە لەم ناوچانە نەكشابووایەوە، تاوەكو سەروماڵی خەڵكی ئەم شارە و سنوورەیان بپاراستبووایە.ئەمڕۆ داواكاری زۆربەی خەڵكەكە ئەوەیە پێشمەرگەی كوردستان بێنە سەعدیەو جەلەولاو لەسنوورەكە بە یەكجاری بمێننەوەو بەهەر نرخێك بێت قەت نەكشێنەوە، چونكە ئەو هێز و سوپا و سەربازانەی عێراق لەجەلەولاو سەعدیە و ناوچەكەو بە ئەركی خۆیان هەڵناستن و بەخەڵكی دەمارگیر و شۆڤێنی و كۆنە بەعسی سیخناخن و دژایەتی كورد دەكەن، بەڵگەو دیكۆمێنت هەیە لەسەر ئەو هێزەی عێراق كە هەرخۆیان دەستێكیان لە كارە تیرۆریستیەكانی سنوورەكەدا هەیە و هاوكاری تەواوو ڕاستەوخۆی گرووپە تیرۆریستیەكان دەكەن لە عێراق و ناوچەكەدا و لەبەرچاویان تاكی كورد لەم ناحیە و قەزایانە شەهید دەكرێت و قسە ناكەن و ناجووڵێنەوە، هەرچەندە فەوجی سەرەك وەزیرانی عێراقیشیان لەگەڵدایە، سەعدیەو جەلەولا ترس و تۆقاندن باڵی بەسەرداگرتوون و ڕۆژانە ماڵە كوردەكان هەڕەشەیان لێ دەكرێت و ڕۆڵەكانیان شەهید دەكرێن، هەر بۆیە ڕۆژانە بەدەیان خێزان و خەڵك بۆ شوێنی تر كۆچ دەكەن و تائێستاكە لە نێوان(1500 بۆ 2000) ماڵ لە سەعدیە و جەلەولا كۆچیان كردووەو بارودۆخەكە بەمجۆرە بڕوات و پێشمەرگە نەچێتە ناو سەعدیە و جەلەولا بەناچاری هەر هەموو ماڵە كوردەكان بە بەرنامەیەكی دانراوی تۆكمەوە بۆ سنوورەكانی تری هەرێمی كوردستان كۆچیان پێ دەكرێن، لەلایەكی ترەوە نەبوونی خزمەتگوزاری لەم قەزاو ناحیانە، بەجارێك نائومێدی لەلای خەڵك دروستكردون، زۆرجار دەڵێن پێویستە سەركردایەتی سیاسی و حكومەتی كوردستان بێن و كارو پرۆژە بۆ هاووڵاتیەكانیان لە شاری خانەقین و سەعدیە و جەلەولا و قۆرەتوو و بەمۆ ئەنجام بدەن و لە دەستی تیرۆریستان و شۆڤینیەكان خەڵكەكەی بپارێزن، لەبەر ئەوەی ئەم شوێنانەش كوردستانەو سەدان ساڵە لە پێناوی سەروەری ئەم خاكەدا قوربانی دەدەن.

ئاوی ئەڵوەند وشكی كردووەو
ئاوی خواردنەوەش پیسبووە
سەبارەت بە وشككردنی ئاوی ئەڵوەند قایمقامی خانەقین وتی : ((ئاوی ئەڵوەند كە ڕەمزێكی دێرینەی خانەقینە وشكی كردووە، چونكە ئێران لەسەرچاوەكەیەوە ئاوەكەی لێمان گرتۆتەوە، بەمەش ڕێژەی ئاوی ژێر زەوی، زۆر كەمی كردووەو بۆتە هۆی دروست بوونی دیاردەی كەمئاوی، هەروەها ئاوی خواردنەوە پیسبووە، پێویستیمان بە چارەسەری بە پەلە هەیە)) لەلایەكی ترەوە چەندین كێشەی تر لەخانەقین و ناوچەكە ماوەتەوەو چارەسەر نەكراوە، بۆ نموونە گرێبەستەكانی زەوی كشتوكاڵی كەلە سەردەمی رژێمی بەعس بەناوی عەرەب كراون تا ئێستا بۆ خەڵكە بنەڕەتەكەی نەگەڕاوەتەوە، لە بواری تەندروستی و پەروەردە و ڕێگاوبان و شەقام و كۆڵانەكانی ناو شارو گەڕەكەكانەوە كەموكوڕیمان هەیە، پێویستە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ چاككردن و چارەسەركردنیان بەرنامە و پلان دابنرێت، لە ماددەی(140) یش وا تێدەگەن كێشەكە تەنیا قەرەبووكردنەوەی(10) ملیۆن دینارەكەیە، نەخێر كێشەكە مەسەلەی خاك و نیشتمان و دیاریكردنی سنووری ڕاستەقینەی كوردستانە، پێویست بوو میكانیزمەكانی ماددەی(140) بەم شێوەیەی ئێستا نەبوایە، بەڵكو لەسەرەتادا ئاسایی بوونەوەو ریفراندۆم و سەرژمێری بكرابایە لەدوا بڕگەدا (10) ملیۆن دینارەكە بدرابایە.

جەلەولا..
لەشەستەكاندا لە(75%) پێكهاتەكەی كوردبووەو ئێستاكە لە (12%)كوردی تێدا ماوەتەوە
ناحیەی جەلەولا (36) گوند لە خۆدەگرێت و ژمارەی دانیشتووانەكەشی (94) هەزار كەسە بە پێی سەرژمێرییەكان لە ساڵانی 1960 لە (75%)ی پێكهاتەكەی كوردبوون و لە(20%)ی عەرەب بووەو لە (5%)ی خەڵكی نەتەوەكانی تر بوون، لەسەردەستی رژێمە یەك لە دوای یەكەكاندا سیاسەتی تەعریب و تەرحیل لەم ناوچەیەدا پیادەكراوەو لەدوای ئازادی عێراقیش ئەم سیاسەتە بەمەبەستی گۆڕینی شێوەو ڕێژەی پێكهاتەی جەلەولا زیادی كردووە، بێگومان ئەم سیاسەتە كاریگەری خۆی نواندووە كە رێژەی كورد ئێستاكە لە ناو شارۆچكەی جەلەولا هاتۆتە سەر(12%).
سەبارەت بەم كارە تیرۆرستیانەی كە لەم دواییە دەرهەق بەكورد لە شارۆچكەی جەلەولا ئەنجامدەدرێت (ئەنوەرحوسێن) بەڕێوەبەری ناحیەی جەلەولا وتی: بوونی ئەو هێزانە لە خانەقین و نزیك لە جەلەولان لەدووری 3 كیلۆمەترەوەن و كاریگەری لەسەر ڕاوەستانی هێڕش و دژایەتیكردنی كورد هەبووە، گەرچی من پێم وایە تیرۆرستان خۆیان بۆ هێڕش و كاری تیرۆرستی تر ئامادە دەكەن و ئێستاكە نایانەوێت كارێكی وا بكەن ببێتە هۆی هاتنی هێزی پێشمەرگە بۆ ناو ناحیەكە، لەگەڵ ئەمەشدا لەم چەند ڕۆژەی دواییدا دوو هاووڵاتی توركمانی شارەكەیان كردە ئامانج و تیرۆریان كردن، كەواتە بوونی گرووپ و تاقمەكانی تیرۆرستی بەشێوەیەكی زۆرو فراوان لەم ناحیەدا هەیەو پیلان و مەرامی چەند لایەنێكی شۆڤێنی جێبەجێ دەكەن، لەو ماوەیەشدا كە هێزی پێشمەرگە هاتووەتە خانەقین كەچی كوردەكان هەر كۆچ بەرەو خانەقین و دەوروبەری دەكەن، هەر بۆیە ئێمە داوا لەدەسەڵاتی سیاسی كوردستانی دەكەین، ئەمە دوا دەرفەتە بۆ فریاكەوتنی جەلەولا، ناكرێت بەهێنانی هێزی پێشمەرگە بۆ خانەقین بوەستین و چاوەڕێی چۆڵكردنی جەلەولا بكەین لە دانیشتووانە ڕەسەنەكەی كە زۆرینەی كورد بوون. لەلایەكی ترەوە خراپی خزمەتگوزاری و پشتگوێخستنی پرۆژەكان بەكاریگەرییەكی خراپ گەڕاوەتەوە بۆ سەر مانەوەی كوردەكان لەم ناحیەیەدا..

ڕۆژانە تەنیا مەفرەزەیەكی
هێزی پێشمەرگە وەكو دەوریە دێنە سەعدیە و دەگەڕێنەوە
هەر لەدرێژەی سەردانەكەماندا سەعدیەمان بەسەركردەوە، ئەم ناحیەیە ژمارەی گوندەكانی (30) گوندەو تا ئێستاكەش بەشی زۆری ئاوەدان نەبۆتەوە و ژمارەی دانیشتووانی سەنتەری ناحیەو گوندەكانی زیاتر لە(45) هەزار كەسە. زۆربەی خەڵكی سنوورەكە بەهۆی ڕووبەرێكی زۆری خاكی بەپیت و باشەوە خەریكی كاری كشتوكاڵین، بەڵام لە بواری خزمەتگوزاری بە گشتی كەموكوڕی زۆر هەیە و ناحیەكە كارو پرۆژەی زۆر كەمی بۆ كراوەو بەپێی پێویست ئاوڕی لێ نەدراوەتەوە. سەبارەت بە بارودۆخی ناحیەی سەعدیەو ئەو كارە تیرۆریستیانەی دەرهەق بە خەڵكی سڤیلی ناحیەكەو بەتایبەتی بەرامبەر بە كوردەكان دەیكەن، (شێخ ئەحمەد زەرگوشی) بەڕێوەبەری ناحیەی سەعدیە وتی: ((خەڵكەكە بە گشتی داواكاری و گلەیی و گازاندەیان لە حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە، كە بەپێی پێویست و داواكاری ژیان و كار و پرۆژەی هەمەجۆر بۆ ناحیەكە و سنوورەكە نەكراوە، سەرەڕای ئەمەش ڕۆژانە لە لایەن عەرەبە شۆڤینیەكان و تیرۆریستان و كۆنە بەعسییەكانەوە هێڕش كراوەتە سەر پێكهاتەكانی ئەم ناحیەیە بەتایبەتی بۆ سەر كوردە ڕەسەنەكەی و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ توندوتیژی و تۆقاندن و كاری تیرۆریستی دەرهەق بەم خەڵكە هەژارو بێ دەسەڵاتە كراوەو بەسەدان كەسیان شەهیدكردون، هەر بۆیە تا ئێستاكە زیاتر لە (650) خێزان لە سەعدیە كۆچیان كردووەو (210) كەسی سڤیل و بێ گوناه شەهیدكراون، لەو كاتانەی كە هێزی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان لەناوچەكە بوون و ژیانی خەڵكەكەیان پاراستبوو، بەڵام لە دوای ساڵی 2008 بە بڕیارێك و لەسەر داوای سوپای عێراقی هێزی پێشمەرگە ناوچەكەیان بەجێ هێشت، هەرلەوكاتەوە دووبارە توندوتیژی بۆ سەر كوردەكان دەستی پێكردەوەو ئێستاش بارودۆخەكە خراپ و دژوارە، بۆیە داواكرا كە هێزی پێشمەرگە بگەڕێنەوە سنوورەكەو ناو شارەكان و هێزی پێشمەرگە جووڵاوەو هاتۆتە خانەقین، بەڵام تا ئێستاكە نەهاتوونەتە ناو سەعدیەو جەلەولا، تەنیا ڕۆژانە مەفرەزەیەكی هێزی پێشمەرگە وەكو دەوریە دێنە سەعدیە و دەگەڕێنەوە، بەڵام سوپای عێراق لە سەعدیە هەیەو لەگەڵ دەنگۆی هاتنی هێزی پێشمەرگەدا ژمارەی سوپای عێراقی زیادی كردووەو لەناو هەر هەموو ئەو سەربازانەی سوپای عێراق لە سنوورەكەدا یەك سەربازی كوردی تێدا نییەو كێشەی ئێمە جگە لەوەی لەگەڵ تیرۆریستان و عەرەبە شۆڤینیەكانە لەگەڵ سوپای عێراقیشە، چونكە ئەو هێزە عیراقیەی لەلای ئێمەن هێزێكی شۆڤینی و مەزهەب پەرست و و رەگەزپەرستن و گومانمان هەیە لەسەریان، كەسانیان تێدایە بۆ شەهیدكردنی هاووڵاتیانی كورد و ئاوارەكردنیان، هاوكاری و پاڵپشتی گرووپە تیرۆریستیەكان دەكەن، بۆیە لێرەدا داواكارین و بە پێویستی دەزانین سەركردایەتی سیاسی كوردستان بەزووترین كات بڕیاربدات هێزی پێشمەرگە بێنە ناو شارەكانی سەعدیە و جەلەولا و جێگیربن، ئەگەر هاتوو لەم ماوەیەدا هێزی پێشمەرگە نەیەتە ناو ناحیەی سەعدیەوە ئەوە كوردەكان هەر هەموویان كۆچ دەكەن.

هێزی پێشمەرگەی كوردستان
بۆ پاراستنی سەروماڵ و گیانی كوردو هەموو پێكهاتەكانی ئەم ناوچانە هاتوون
لە پاش ئەوەی بارودۆخی ناحیەی سەعدیە و جەلەولا زۆر بەخراپی تێكچووەو مەترسی كەوتە سەر خەڵكی بەتایبەتی كوردەكان، لەلایەن وەزارەتی پێشمەرگەو سەركردایەتی سیاسی هەرێمی كوردستانەوە بڕیاردرا هێزی پێشمەرگە بجووڵێت و بەرەو ناحیەی سەعدیەو جەلەولا بڕوات، لەگەڵ بڕیارەكەدا دەست بەجێ بەشێك لە هێزی لیوای دووی پێشمەرگەی كوردستان بەرەو سنووری شاری خانەقین چوون و ئێستاكە لەوێ جێگیرن، بەڵام نەچوونەتە ناو ناحیەی سەعدیەو جەلەولاوە، بۆ زانیاری زیاتر سەردانی لیوای دووی هێزی پێشمەرگەی كوردستانمان كرد.
سەبارەت بەهاتنی هێزی پێشمەرگەو نەچوونیان بۆ ناو ناحیەكان عەقید سەرتیپ حەساری ئەفسەری پێشكەوتووی لیوای دووی هێزی پێشمەرگەی كوردستان وتی: لە ئەنجامی ئەم شەپۆلە توندوتیژیانە كە چەندین هاووڵاتی سڤیل لە كوردی جەلەولا و سەعدیە بەناهەق شەهید بوون، بۆیە بە بڕیارێكی سەرووی خۆمان جولاوین و هاتووین بۆ پاراستنی سەروماڵ و گیانی كوردو هەموو پێكهاتەكانی ئەم ناوچانە، لەبەر ئەوەی وەكو لای هەموولایەك ئاشكرایە هێزی پێشمەرگە هەمووكات و ساتێك لەهەرجێگایەك بێت، پەیامی ئاشتی و پێكەوە ژیانی پێیە. لەسەردەمی بەعس و سەدامدا خەڵكەكە تەنیا دەربەدەردەكران، بەڵام ئێستاكە سەرەڕای دەربەدەربوون شەهیدیش دەكرێن و ئەم شۆڤینی و گرووپە تیرۆریستیانە دەستیان ناپارێزن لە پیاو لە ئافرەت و بەساڵاچووان و منداڵان و كەم ئەندامانیش هەرچی بەردەستیان بكەوێت تەنیا كوردبێت دەیكوژن و شەهیدیان دەكەن، ئێستاكەش چاوەڕوانی فەرمانی سەرووی خۆمانین بۆ ئەوەی بچینە ناو جەلەولاو سەعدیەو ئەمجارە بەهەر نرخ و جۆرێك بێت، ئێمەو ئەو هێزەی لەگەڵمانە لە ناوچەكەو سنوورەكە ناكشێینەوە، ئەگەر بە شەڕیش بێت دەبێ پارێزگاری لە خاك و خەڵك و سنوورەكەمان بكەین.
لەلایەكی ترەوە لیوای سێی هێزی پێشمەرگە لە سنووری شاری خانەقینە كە سریەیەكی تایبەتە بە پاراستنی ناحیەی جەلەولا و سەعدیەو هەر جارەی فەسیڵێك لەگەڵ سوپای عێراق بۆ پاككردنەوە و دەستگیركردنی تیرۆریستان دەردەچن، بەڵام وەكو هێزی پێشمەرگەی كوردستان و بەتایبەتی وەكو لیوای دوو، چەك و ئالیەتی خۆمان هەیەو لەڕووی توانا و دەروونیشەوە زۆر لە هێزەكانی سوپای عێراق بەهێزترین و دڵنیاین لەسەر خەڵك و نیشتمانی خۆمان ئەم شۆڤینی و تیرۆریستانە بەرامبەر هێزی پێشمەرگەی كوردستان خۆیان ڕاناگرن، بەڵام وەكو قۆناخی یەكەم بەپێی بڕیارەكە ئێمە لە شاری خانەقین دەبین و دەبێ بڕیارەكە وەكو خۆی جێبەجێ بكەین.

سوپای عێراق هێزەكانی خۆیان
لە ناو هەردوو شارۆچكەكە زیاد كردووە
كاتێك سەردانی ئەو ناوچانەی جەلەولاو سەعدیە دەكەیت دەبینیت هێزەكانی سوپای عێراق سەرقاڵی جموجوڵن لەمبارەیەوە موقەدەمی روكن عادل جەبار بەڕێوەبەری عەملیاتی لیوای دووی وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وتی: بەپێی ئەو زانیاریانەی لەبەردەستمانە هێزەكانی سوپای عێراق لەگەڵ هاتنی ئێمەدا هێزی خۆیان لە ناو هەردوو شارۆچكەكە زیاد كردووەو لە ئامادەباشیدان، ئەم هێزانەش زۆربەیان كۆنە بەعسی و عەرەبی شۆڤینی و ڕەگەز پەرستن و دژی كوردەكان جووڵە دەكەن، زانیاری وردیش هەیە كە لەبەرچاوی هێزەكانی سوپای عێراقەوە كاری تیرۆریستی لەم دوو ناحیەیە لە دژی كوردەكان ئەنجام دەدرێت و ئەوانیش نەك تەنیا لێی بێ دەنگن، بەڵكو هاوكاری و پاڵپشتی گرووپە تیرۆریستیەكانیش دەكەن. بۆیە ئێمە بە باشی دەزانین بۆ داكۆكی كردن لەسەر ئەم ناوچە كوردیانە، بچینە ناو شارۆچكەكان و بمێنینەوە.

هاتنی سوپای عێراق لەلای ئێمە جێگای گومانە
هەر لە لیوای دووی هێزی پێشمەرگە سەبارەت بە هاتنی هێزەكانی پێشمەرگە بۆ ئەم شوێنانە عەقید رەفعەت عومەر فەرماندەی كەتیبەی تۆپخانەی ئاسمانی لە فەرماندەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان وتی: بۆ پاراستنی ئەم شوێنانەو باشكردنی بارودۆخەكە بە فەرمانی وەزارەتی پێشمەرگە ئێمە وەكو لیوای دووی هێزی پێشمەرگەی یەكگرتووی كوردستان جووڵاوین و هاتووین بۆ ئەم سنوورە، بەڵام بەپێی بڕیارەكە ئێستاكە لە شاری خانەقین و ئەم بارودۆخەی هاتۆتە پێش لەهەردوو شارۆچكەكەدا لەلایەن سەركردایەتی سیاسی كوردستان قبوڵ نەبوو، بۆیە بڕیاردرا كە چیتر لەمە بێ دەنگ نەبین و بەتەنگ پاراستنی خەڵكەكە بچین و ئێمە وەكو هێزەكانی پشتیوانی دووەم بەفەرمی فەرمانی سەرۆكایەتی هەرێم و وەزارەتی پێشمەرگەی كوردستانمان جێبەجێ كردووەو بەشێك لە هێزەكانی خۆمان بۆ پاراستنی سەرو ماڵ و گیانی خەڵكی رەسەنی ناحیەی جەلەولا و سەعدیە و سنوورەكەمان بە هەموو پێكهاتەكانیان بە كورد و عەرەب و توركمان و ...تاد. هێناوە و ئێمە خۆمان بە پارێزەری هەموویان دەزانین و ناوچەی جەلەولا و سەعدیە ناوچەیەكی وا بەرفراوان نییە كە حكومەتی عێراقی ژمارەیەكی زیاد لە پێویستی سوپای بۆ ناردووە بۆیە ئەمە لەلای ئێمە جێگای گومانە كە مەبەستی تر لە پشتیەوەیە چ بۆ دژایەتیی خەڵكەكە یا ڕووبەروونەوەیان لەگەڵ ئێمە.