وه‌رگێڕ : ئا. و: تاریق كارێزی

پێشەكی
(بە پشت بەستن بە چەندین سەرچاوە و ژێدەری جیاجیا، كە بەشێكی زۆریان لە ئینتەرنێتەوە بەدەست هاتوون، بابەتی ئەم جارەی (فیكر و فەلسەفە) لە بارەی ئەزموونی شار دەوڵەتێكەوەیە، كە وەك زریان راچەنی و وەك دوندی چیا لە دنیای پێشكەوتن و مۆدێرنێتە و گەشە و خۆشگوزەرانیدا بەرز و بڵند بووە. سەنگافوورا، نموونەی ئەزموونێكی سەركەوتووە، دەكرێ بۆ ئەزموونی باشووری كوردستان كە لە دەروازەی سەربەخۆییدایە، سوودی لێ وەربگیرێ.)
ئابووریی وڵات
سەنگافوورا جومگەیەكی گرنگی ناوچەی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیایە. خاوەن ئابوورییەكی دینامیكییە، لە پاڵ خزمەتگوزاریی بە گوڕ و كەرتی پیشەسازیی دەست بە دەست، خاوەنی یەكێك لە بەرزترین رێژەی تێكڕای بەرهەمی تاكە لە ئاستی جیهاندا. خاوەنی باشترین فرۆِكەخانە و رێگا تۆڕی هاتوچۆیە لە ئاستی جیهاندا. ئابووریی وڵاتەكەش هەمیشە پشتی بە بازرگانیی نێودەوڵەتی بەستووە.
پیشەسازیی ئەو وڵاتە بە شێوەیەكی سەرەكی بریتییە لە بەرهەمی ئەلیكترۆنی و خزمەتگوزاریی دارایی، كەرەستەی لێدانی بیرە نەوت، پاڵاوتنی نەوت، دروست كردنی دەرمان و خۆراكی ئامادە و خواردنەوە، هەروەها مەتات و چاك كردنەوەی پاپۆڕ و كەشتی. لەم ساڵانەی دواییدا، سەنگافوورا گەشەی بە كەرتی خزمەتگوزاری دا، لە هەمان كاتدا پاشەكشەی بە پیشەسازی و هەناردە كردنی ئامێر و كەرەستەی ئەلیكترۆنی كرد. جگە لەوە گەشە بە پیشەسازیی هەستیاری تەكنیكی و كیمیاوی و پترۆكیمیاویش درا. تا ئەندازەیەكی زۆریش ئەو دەوڵەتە بچووكە پشتی بە كرانەوەی ئابووری و بازرگانیی ئازاد و بازاڕی ئازاد بەستووە.
پەیوەندیی بازرگانی
سەنگافوورا رێككەوتننامەیەكی بازرگانیی ئازادی لەگەڵ ئوسترالیادا هەیە، هەروەها لایەنێكە لە (ئاسیان و ئوسترالیا و نیوزیلەندا)، واتە (رێككەوتننامەی بارزگانیی ئازاد لە نێوان وڵاتانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا و ئوسترالیا و نیوزیلەندا: AANZFTA)، ئەم رێككەوتننامەیە لە 2010وە دەست بە پیادە كردنی كراوە. سەرباری چەندین رێككەوتننامەی بازرگانی لە ماوەی 15 ساڵی رابردوودا لەگەڵ چەندین وڵاتی ئەوروپا و ژاپۆن و چین و وڵاتانی كەنداوی عەرەب/ فارس، هەروەها رێككەوتننامەی لەگەڵ هاوبەندی بازرگانیی ئازادی ئەوروپا و رێككەوتننامەیەكی هەمەلایەنی هاوكاریی ئابووریی لەگەڵ هیندستاندا هەیە.
لە ئاستی هەرێمیشدا سەنگافوورا و وڵاتانی دراوسێی، رێككەوتننامەی ستراتیژیی هاوبەشایەتیی ئابوورییان لەگەڵ ئەو بەری زەریای هێمن، لەگەڵ برۆنای و چیلی و نیوزیلەندا واژۆ كردووە، كە بواری تێدایە فراوانتر بكرێت و ئوسترالیا و ئەمریكا و ڤێتنام و پیرۆش بگرێتەوە. سەنگافوورا لایەنگرێكی بەهێزی جیهانە رێكخراوی بازرگانییە. هاوكات بەشدارێكی چالاكە لە جیهانە كۆڕبەندی ئابووری (دافووس). ئەم وڵاتە بە گەرمی داكۆكی لە ئازاد كردنی بازرگانی دەكات بەوەی ئەندامی رێكخراوی (ئەبیك)ـە، كە سكرتاریەتییەكەی لە سەنگافوورایە. ئەم وڵاتە پەیوەندییەكی ستراتیژیی لەگەڵ ئوسترالیادا هەیە.
سوپای سەنگافوورا
ئەگەرچی سەنگافوورا وڵاتێكی بە رووبەر بچووك و بە ژمارەی دانیشتووان كەمە، بەڵام خاوەن سوپایەكە لە ئاستی رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیادا، سوپای هەرە پێشكەوتووە، بریتییە لە هێزی زەمین و ئاسمان و دەریا. واش تەماشای ئەو سوپایە دەكرێت كە سەربەخۆیی وڵات دەپارێزێت. فەلسەفەی داكۆكی كردن لە وڵات بریتییە لە یەكەیەك لە كاری دیپلۆماسی و بەرپەرچ دانەوە. ئەم بنەمایە لە رووی كولتووریشەوە پەرچڤە كراوە، هەموو هاووڵاتیان لە داكۆكی كردن لە وڵات بەشدارن. نزیكەی 5%ی تێكڕای داهات و بەرهەمی وڵات بۆ لایەنی سەربازی خەرج دەكرێت. سوپای ئەو وڵاتە لە دوو فەوجی پیادە بە فەرماندەیی ئەفسەرانی بەریتانی پێك هاتووە. ئەم هێزە بچووكە بۆ دابین كردنی ئاسایشی ئەو تازە وڵاتە تەرخان كرا، پاشان پێك هێنانی سوپا بوو بە كاری لە پێشینەی حكوومەت. لە ساڵی 1971ـەوە بەریتانیا سوپای خۆی لەو وڵاتە كێشایەوە، دوایین سەربازی بەریتانی لە 1976 لەو وڵاتە كشایەوە. پاش ئەوە، نیوزیلەندا هێزێكی بچووكی سەربازیی لەو وڵاتەدا جێگیر كرد، كە دواتر لە ساڵی 1989دا، ئەو هێزەی نیوزیلەنداش كشایەوە.
ئیسرائیل لە بەراییەوە پشتیوانییەكی زۆری لە سەنگافوورا كرد، ئەو وڵاتەی كە وڵاتانی ئیسلامیی دەوروبەری سەنگافوورا، وەك ئەندەنووسیا و مالیزیا و برۆنای دانیان پێدا نەناوە. ترسی هەرە گەورەی سەنگافوورا دوای بەدەست هێنانی سەربەخۆیی ئەوە بوو كە مالیزیا هێرشی بكاتە سەر. هێزی بەرگریی ئیسرائیل و فەرماندەكانی سەربازیی ئەو وڵاتە راسپێردران، كە لە سفرەوە سوپای سەنگافوورا دابمەزرێنن، راهێنەرانی سەربازیی ئیسرائیل هاتن و مەشقیان بە سەربازانی سوپای ئەو وڵاتە كرد. سوپای ئەو وڵاتە هاوچەشنی هێزی بەرگریی ئیسرائیل خول و مەشقی پێ درا، لە وڵاتەكەش سیستەمی سەربازكاری و خزمەتی یەدەگ، هاوچەشنی سوپای ئیسرائیل پەیڕەو كرا. تا ئێستاش سەنگافوورا لە بواری ئاسایشدا پەیوەندییەكی بەتینی لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیە، یەكێكە لە گەورەترین كڕیارانی چەك و سیستەمی چەكسازیی ئیسرائیل.
سوپای سەنگافوورا لەبەر بچووكیی خاكی وڵاتەكە، مەشقی پراكتیكی و مانۆری سەربازیی خۆی لە 10 وڵاتی جیاجیادا دەكات، هەروەها هەفتەی جارێك یان دوو جار، ئەو سوپایە مانۆری سەربازی لەگەڵ سوپایەكی بیانیدا دەكات. هەر لەبەر كەشی وڵاتەكە و نەبوونی زەویی پێویست، هێزی ئاسمانیی سەنگافوورا چەند بنكەیەكی ئاسمانیی لە ئوسترالیا و ئەمریكا و فەرەنسادا هەیە. هێزی سەربازیی ئەو وڵاتە وەك هێزی یارمەتیدەر لە هەردوو بواری مەدەنی و سەربازی، رەوانەی عیراق و ئەفغانستان كراوە. لە چەسپاندنی ئاسایش لە تیمۆری رۆژهەڵاتدا بەشدار بوو، لە پاش بوومەلەرزەكەی ناوچەی (لاچێ) لە ئەندەنووسیا، كۆمەكی پێشكەش بە دانیشتووانی ئەو شوێنە كرد، هەروەها یارمەتیی لێقەوماوانی زریانەكەی كاتریناشی كرد.
دیموگرافیای سەنگافوورا
ژمارەی دانیشتووانی وڵاتەكە نزیكەی 5 ملیۆن كەس دەبێت. سەنگافوورا بە یەكێك لەو وڵاتانە دادەندرێت كە خاوەن رێژەیەكی چڕی دانیشتووانە (6112 كەس لە هەر كیلۆمەترێكی دووجادا).
گەلی سەنگافوورا 78% چینین، 13% مالاوی، 8% هیندی و 1% لە رەگەز و نەتەوەی جیاجیا. دانیشتووانی رەسەنی وڵاتەكە مەلاوی بوون، كە بژێویی ژیانیان بە راو دابین دەكرد. دوای گەیشتنی سێر (ستامفۆرد رافلز) و دامەزراندنی ناوەندێكی بازرگانیی بەریتانیا، ئیدی بازرگان و كۆچبەران لە چین، ئەندەنووسیا، پاكستان، سریلانكا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە روویان لەو وڵاتە كرد. وێڕای تێكەڵ بوونی نەتەوەكان بە ژن و ژنخوازی لەگەڵ یەكدی، بەڵام هەر رەگەزەش ناسنامە و كولتووری خۆی پاراستووە، وەك بەشێكی سەرەكی لە جڤاكی وڵاتەكە.
لە وڵاتەكەدا چوار زمانی فەرمی (مالاوی، ماندرین، تامیل، ئینگلیزی) هەن. ئینگلیزی زمانی كار و بەڕێوە بردنە، بە فراوانی لە وڵاتەكەدا بەكار دێت. زۆربەی سەنگافووری دوو زمان دەزانن، لە پاڵ زمانی دایك زمانی ئینگلیزیش دەزانن. زمانی مالاوی زمانی نیشتیمانیی وڵاتەكەیە.
لە رووی ئایینەوە، خەڵكی سەنگافوورا 33% بوودایی، 18% كریستیان، نزیكەی 18% بێ ئایین، نزیكەی 15% موسڵمان، 8% تاوی و 4% هیندۆسی، كەمتر 1%یش لە سەر ئایینی دیكەن.
سەنگافوورا بە وڵاتێكی فرە ئایین و فرە ئەتنیك دادەندرێت. دەوڵەتی ئازادیی بیر و باوەڕە، هەورەها لە یەكدی جیا كردنەوەی ئایین لە دەوڵەتیش، لەو وڵاتەدا بڕیار دراوە. راپۆرتێك كە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ساڵی 2006دا پێشكەش بە كۆنگرێسی كردووە، تێیدا هاتووە كە سەنگافوورا رێز لە یاسای نێودەوڵەتیی ئازادیی ئایین دەگرێت كە لە ساڵی 1998دا دەرچووە، بەڵام "لە هەندێك هەلومەرجدا حكوومەت ئەم مافەی كۆت و بەند كردووە."
حكوومەتی سەنگافوورا هەوڵ دەدات تەبایی لە نێوان هەمەجۆر ئاییندا بسازێنێ، دید و روانینی نێوانیان لە یەكدی نزیك بكاتەوە. یەكێك لە رواڵەتەكانی ئەم هەوڵەی حكوومەت ئەوەیە، كە پەرستگەی (هۆنگ بیك) شوێنێكە بۆ بەجێ گەیاندنی سرووتی هەر سێ ئایینی ئیسلام و هیندۆسی و تاوی. ئایینی هەرە بەربڵاو بووداییە، بە تایبەتی رێچكەی (ماهایانا) زۆربەی بووداییانی وڵات بە رەچەڵەك لە چین و تایوانەوە هاتوون. كریستیان ئایینی دووەمە لە وڵاتەكەدا، ئایینێكی تازەیە لەو وڵاتەدا. كریستانی وڵاتەكەش بە سەر پەیڕەوانی كڵیسەی رۆمی كاتۆلیك، هەمەجۆر گرووپی پرۆتستانت و كەمینەیەكی سەر بە كڵیسەی ئەرتۆدوكسی، دابەش دەبن. هەندێ ئەرمەنیش لەو وڵاتەدا هەن، كە كڵیسەكەیان هەرە دێرینە و بۆ ساڵی 1836ز دەگەڕێتەوە، یەكەمین بینای شارەكەش بووە كە كارەبای پێ دراوە. چوارەمین ئایینی وڵاتیش ئیسلامە، زۆربەی موسڵمانی وڵاتەكە بە رەچەڵەك مالیزی و هیندین. رێژەی موسڵمان نزیكەی 15%یە، وڵاتەكەش 80 مزگەوتی تێدایە. هەروەها چەندین گرووپی خوانەناس لە وڵاتەكەدا هەن، وەك گومانكاران، ماتریالیستان، نەزانیزمان و ئینساوی. خوانەناسان (مولحیدان) لە ساڵی 2010ـەوە رۆژنامەیەك بووەتە ئۆرگانیان، ئاماری فەرمیی وڵاتەكەش ئاماژە بە زیاد بوونی ژمارەیان دەكات (رێژەی ئێستایان 18%یە).
تاویزم ئایینێكی كۆنی سەر خاكی سەنگافوورایە، پەرستگە و ناوەندی رۆحیی ئەو ئایینە لە شارەكەدا بە زۆری هەن، بەڵام ژمارەی پەیڕەوكەرانی ئایینەكە لە كۆتایی سەدەی بیستەمەوە رووی لە كەم بوون كردووە. رێژەیان لە ساڵی 1990ز-دا پتر 22% بوو، لە ساڵی 2010ز-دا رێژەكەیان بۆ 8,5% دابەزی. رەنگە لە یەكدی نزیك بوونی بیر و باوەڕی نێوان هەردوو ئایینی بوودایی و تاویزم، هۆی ئەم پاشەكشەیە بێت لە رێژەی پەیڕەوانی ئایینی تاویزم. هیندۆسی ریشەی بۆ سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەت لە ساڵی 1819ز-دا دەگەڕێتەوە، زۆربەی پەیڕەوانی ئەم ئایینەش بە رەچەڵەك خەڵكی هیندستانن. لە ساڵی 1952 بە دواوە، بەهایی بە شێوەیەكی بەرچاو لەو وڵاتەدا چالاك بووە، لە ساڵی 1972 بە دواوە بە فەرمی ناسێندران و ئازادیی رێوڕەسمی ئایینییان پێ بەخشرا. سەرباری رێك خستنی كاروباری رۆحییان لە نێو ئەنجوومەن و دادگای تایبەتی رۆحیدا. لەو وڵاتەدا هەزار جوو هەن، كە لە دوو كەنیشتەدا رێوڕەسم و سرووتی ئایینیی خۆیان بەجێ دەگەیەنن. جوو لەو وڵاتەدا دێرینن، لە ساڵی 1931دا ژمارەیان 839 كەس بووە، بەڵام لە پاش دووەمین جیهانە جەنگەوە ژمارەیەكیان بەرەو ئەمریكا و ئیسرائیل كۆچیان كرد.لە ساڵی 1968دا ژمارەیان بۆ 450 دابەزی، لە ساڵی 2000دا ژمارەكەیان بۆ 300 كەس دابەزی. لە ئاكامی كۆچی جووی ئەشكیناز بەرەو سەنگافوورا، ژمارەیان لە ساڵی 2010دا بۆ هەزار كەس بەرز بووەوە. ژمارەیەكی كەمیش لە پەیڕەوانی هەردوو ئایینی یانی و زەردەشتی لەو وڵاتەدا هەن.