هەندێ چەمكی پێویست بۆ نووسینی فەلسەفە 5

هەندێ چەمكی پێویست بۆ نووسینی فەلسەفە 5

نووسه‌ر :Henri Pene Ruiz

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

5-گوتە: روانگەیەكی زمانی و روانگەیەكی فەلسەفی
گوتە یەكەم جار لە لایەن ئەرستۆوە دیاری كرا، وەك جۆرایەتییەك كە دەكرێ بكرێتە بارگەی بابەت یان بە سیفەتێكی پتر گشتیانە. ئەو ناوەرۆكی پەتیانەی پەیوەندیگەلی بارگەییانەیە (دە گوتەكە) "بە چەندین واتا دەگوترێ مرۆڤ." ژماردنی ئەم جۆرە سەلماندنانە، بنەمای زمانی جومگەبەندە لەگەڵ لۆژیكی بیركردنەوە. بە خێراییش گوتە بوو بە چەمكێكی لۆژیكیانەی وابەستە بە پۆلێنی میتۆدكارانەی بۆ بابەتەكانی هەمان چەشن. ئێمە قسە لە بارەی گوتەی لۆژیكی و گوتەی رێزمانی دەكەین. ئەو بۆچوونەی پێی وایە، كە ئەم پۆلێنە دەكرێ لەگەڵ پرۆسەی شرۆڤە كردنی چەمكەیلی هاوبەش بگونجێ، ئێمەی بەرەو ئەوە برد، كە واتایەكی رەخنەیی و كارا بە گوتە، سەبارەت بە چەمك بدەین.
بە دەسپێك لەم خاڵەوە، ئەوا رەخنەكەی (بنیفست) كە خۆی ماندوو كرد بۆ ئەوەی دابڕاندنی ئەرستۆییانەی گوتەكان وا پیشان بدات، بەوەی رەنگدانەوەی حاڵەتەیلی زمانەوانی و كولتووریی دیاری كراوە، مایەی قەناعەت پێ كردنیش نییە، چونكە زادەی تێكەڵ كردنی نێوان واتای زمانەوانیانەی گوتە و واتای فەلسەفیانەیەتی، ئیدی بۆچی فەیلەسووف رێ لە خۆی دەگرێت، كە بە دەسپێك لە راڤە كردنی رەخنەییانەی ئەو بەرجەستە بوونانەی هەڵی گرتوون، بەكار هێنانی باوی زمان كۆنترۆڵ بكات؟
گوتە بە واتای فەلسەفیانەی خاوەن رەهەندێكی رەخنەییە، وەك (مارتینی) دیاریی كردووە، ئەو واتایەی لە بواری زمانەوانیدا بەدی نایەت. گوتەی زمان، رێكارێكی دیاری كراوە بۆ رێك خستنی ئەزموونێكی كە لە رووی كولتوورییەوە دیاری كراوە، هەروەها لە نێو ناوەرۆكێكی ساغ عەقڵیدا بەرجەستەیە، ئەوا بریتییە لە بەرنیشانەیەك (مەدلوولێك) لە نێو هەمەكێ كە نیشانەی دەینوێنێ.
ئەو گوتانەی بەم شێوەیە دیاری كراون، بە گوێرەی كولتوور دەگۆڕێن، زۆر بە توندیش وابەستەی كولتوورن. لە حاڵەتی كە گوتەكانی هزر گرێدراوی ئەركی دووركەوتنەوە و هەبوونی رەخنە دەبن، ئەم رێژەییەیان بە سەردا پیادە نابێت، كە رەنگە لە حاڵەتێكی دیاری كراودا بریتی بێت لە داوایەكی هەقیقەت، هەروەها بۆ تێپەڕاندنی تایبەت بەرەو گەردوونی.
ئەو رەخنەیەی هەندێ لە زمانناسان لە فەیلەسووفانی دەگرن، بە ئاراستەی فەرامۆش كردنی ئەم رەهەندە رەخنەییە دەچن، لە بارەی واتای قووڵی میتۆدی فەلسەفیش، هەڵە دەكات.
6-پێكهاتە
جیاوازیی فەلسەفیانەی نێوان چەمك و وێنا، نێوان بیرۆكە و گوتە، لە راستیدا ناتوانین كۆنترۆڵی بكەین، تەنیا لە پاش "گوزەران كردن"ێكی دیاری كراو لەگەڵ ئەو گرفتە دیاری كراوەی، كە هەوڵمان دا سەر لە نوێ بیورووژێنین، بۆ ئەوەی وەرگر بخزێنینە نێو خەمی بیر لێ كردنەوەی، هەروەها بیر لە چۆنیەتی بەكار هێنانی، لە پای ئەو تێكەڵ و نادیارییەی دەوری بەكار هێنانی ئەوی داوە.
چەمك
واتای گشتی: هەموو بەرجەستە بوونێك بە بێ ناوەرۆكێكی تایبەت.
واتای بەرتەسك: هەموو بەرجەستە بوونێك كە زادەی دەرهاویشتەیەكە و لە رێی بیركردنەوەش گەڵاڵە نەكراوە.
وێنا
واتای گشتی: هەر زەینە وێنایەكی رووت، كە باس لە هەمەجۆر بابەت دەكات، لە رێی خەسڵەتی هاوبەشیانەوە.
واتای بەرتەسك: هەر چەمكێك كە هەڵگری بارێكی راڤەكارانەیە، ئاماژە بە جەوهەری بابەتەكە و خەسڵەتەیلی بنچینەیی ئەو دەكات.
گوتە
واتای لۆژیكی: هەموو چەشنە بابەتێك كە بە پێی پێوەری دیاری كراو كراونەتە یەك.
واتای زمانەوانی: هەموو دەست نیشانی كردنێكی ناوەرۆكی ئەزموون بە گوێرەی پێوەری تایبەتی كولتووری.
واتای فەلسەفی: هەموو بنیات یان رێكخستنێكی تایبەت بە بابەتەكە، كە توانای پێشوازی كردن یان رێكخستنی ئەزموونی هەیە (واتایەكی (كانتی)یانەیە).
بیرۆكە
واتای گشتی: هەموو بەرجەستە بوونێكی كە زەینە مۆركە، هەر چییەك بێت پێی دەڵێین بیرۆكە، سەرباری ئەوەش خەسڵەت یان بەهای راستەقینەی (واتایەكی دیكارتانە، بە لای دیكارتەوە "نیمچە بیرۆكە" نییە).
واتای بەرتەسك: بەرجەستە بوونێكە ئەگەرە ئەزموون تێپەڕ دەكات، هەرگیزیش ملكەچی حەدەسە ناوەرۆكی پێشین نابێت (كانت)، وەك دیاری كردنێكی بابەتیانەی شتانیش لێی حاڵی دەبین.
واتای رەخنەیی: بەرجەستە بوونێكی ئیدی میكانیكیانەی دابڕاو لە بنەچەی راستەقینەی خۆی، وەك بنەمایەكی یەكەم و دامەرزێنەری واقیع خۆبەخۆش لێی دەڕوانین.
پێنجەم: دیاری كردنی بۆچوونەكان و راست كردنەوەیان
گرنگە كە هەم بۆ خۆمان و هەم بۆ خوێنەریش، پەنا ببەینە بەر چەمك و دەستەواژەی روون، كە ئاماژە بە نموونەی شرۆڤەی پەیڕەو كراو دەكەن، كە رامان دەسپێرێ بارگە و بەهای تایبەتی لە چێوەی میتۆدكارییەكی سەراپاگیردا، وردبینی بكەین.
لە بیریشمان نەچێت، كە داڕشتنێكی باش هەر دەبێ گرەوی دوا بە دوای یەك و چركەساتی میتۆدكارانە بنوێنێ، هەروەها جۆرێك لە "كۆمێنتی پلە دوو"ش لە نێو تۆڕێك لە شرۆڤەی پەیڕەو كراو ئاوێتە بكات، كار بۆ وردبینی كردنی جۆری رێڕەوی توێژینەوەكە بكات، ئەركی ئەو شرۆڤەیە یان ئەم جۆرە بیركردنەوەی میتۆدكارانەش روون بكاتەوە، بە زمانێكی دی، پێویستە كاندید لە شرۆڤەكەیدا بە وردی ئاماژە بكات، كە ئەو بە دوای چیدا دەگەڕێت، هەروەها لە چ بوارێكی هزریدا دیاری دەكرێت، چ جۆرە شرۆڤەیەكیش گیراوەتە بەر.
ئەم "رواڵەتانەی میتۆلۆژیا" راستیی میتۆدكارانە روون دەكەنەوە، لە هەماندا كاتدا بۆ خوێنەری لاپەڕەی كاغەز، رۆڵی چاوگی لێڤەگەڕی هەیە.
1-بەهای شرۆڤە یان تێزێك بە هەموو رواڵەتەكانییەوە
أ-وەسفە بەها: ئەم بەهایە پەیوەستە بە خەسڵەتی شرۆڤە و نمایش كردنی تێز، ئەو بەرەنجامی روانگەیەكی دەرەكی ان تێبینییەكی سادەیە. ئەم بۆچوونە دیاری كراوە، لە حاڵەتێكی كە ئەركی ناسینی دیاردەیەكی دیاری كراوی هەیە، هیچ سوودێكی نییە.
ب-راڤە بەها: ئەم تایبەتاندنەی روانگەیەكی دیاری كراو یان بۆ شرۆڤەیەك، نیشانەی ئەگەری تێگەیشتنی چۆنیەتی روودانی دیاردەكەیە.
ج-نەختینە بەها: توانای بەدەست هاتوو لە شرۆڤەیەكی دیاری كراوەوە یان بۆچوونێكی تایبەتەوە، لە گرفتاندنی بەدیهیی هەڵە بۆ بەرجەستە كردنی شتی سەلمێندراوی سیستەمێكی ئایدیۆلۆژیی بەهاگەلێك، كە لە رێی نەریتەوە هاتوون. رەخنە هەر تەنیا شەرمەزار كردن یان كوتانەوە نییە، بەڵكوو بریتییە لە دانانی بیرۆكەیەك لە بەر نیگای لێپرسینەوە، سەبارەت بە بنەماگەلی واقیعیانەی خۆی. دەكرێ لە بارەی زۆر رواڵەتی رەخنەوە قسان بكەین. سەرەتا باسی مشتومڕ و توانج و تەشەر بكەین، تا رادەی ریسوا كردنی هێماییانە (لە هەندێ تێكستی نیچە لە بارەی بەهاگەلی ئاكاری كریستیانەوە بڕوانە) تا دەگاتە شرۆڤەی پێكهاتەیی، كە درێژە بە رەخنەیەكی پێشتر بەرجەستە بوو دەدات و تەواوی دەكات، ئەویش بە ئاشكرا كردنی بەرهەمهێنەرەكەی.
Top