نووسه‌ر :ئەحمەد خوتابی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(ناونیشانی تەواوی ئەم وتارە، بە زمانی عەرەبی بەم جۆرەیە (ئەنترۆپۆلۆژیای ترس لە كۆمەڵگاكانی هاوچەرخدا). لەبەر درێژی و بە ئامانجی ئەوەی خوێنەری كورد بە ئاسانی تێی بگات و زوو بیخوێنێتەوە، ناونیشانەكەم كورت كردەوە. ئەم بابەتە لە 24/12/2015دا، بە زمانی عەرەبی لە ئینتەرنێتدا، بڵاو بووەتەوە- وەرگێڕ).

پوختەیەك
لە بواری مرۆڤناسیدا، هێندە توێژینەوە لە بارەی چەمكی ترسەوە نەكراوە، هاوكات توێژینەوەی كۆمەڵایەتیشمان لە بارەی ئەو واتایەوە بەدی نەكردووە، كە مرۆڤ بە ترس و سەرچاوەكانی ترسەوە گرێ دەدات. كەچی دەبینین، گەلێ رەفتار و هەڵسوكەوتی رۆژانەی مرۆڤ هەن، كە بە زۆری ترس دەیان جوولێنێ، تا رادەی ئەوەی ترس لە كۆمەڵ و جڤاكەیلی هاوچەرخدا، بووە بە دیوار و تەلاری كولتووری. وێڕای بەدی هاتنی گەشە و پێشكەوتن لە گەلێ بواری زانستیدا، هێشتا مرۆڤ ئەو دۆخە ئارام و ئاسایشەی تێنەپەڕاندووە، كە لە چاخەیلی رابردوودا تێیدا دەژیا. هەر لەم رووەوە، دەبینین جڤاكەیلی جیاجیای عەرەب، ئاستێكی بەرزی ئەو ترسەیان تێدا هەیە، بەشی زۆری ئەو ترسەش، بۆ پاشەرۆك و پاشماوەی رابردوو دەگەڕێتەوە، كە وەك تەرزی كولتووری بۆی ماوەتەوە. ئەوەش بیری ئەوانی كۆت و بەند كردووە، بڕست و توانای داهێنانی لێ بڕیون، كە ناتوانن لەو ترسە دەربازیان بێت.
پێشەكی
ئەگەر توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆژی بایەخی زۆر بە دیاردەی ترس بدات، وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی و جڤاكیانە، كە پێویست دەكات پرسیار لە بارەی ئەو میكانیزمەوە بكرێت، كە لە رێی ئەوەوە ئەو ترسە دێتە بەرهەم، ئاخۆ ترس پەیوەندیی بە فاكتەرێكی خۆڕسكی بایۆلۆژییەوە هەیە؟ یاخود دەرهاویشتەیەكی جڤاكی و كولتوورییە؟ لە هەموو حاڵەتێكدا، ئاخۆ ئەو میكانیزمانە چین، كە ركێفی بەرهەم هێنانی ترسیان لە دەستدایە؟ ئایا ئەم میكانیزمانە زادەی دەروونی تاكە كەسن، یان بەرهەمێكی جڤاكین، كە وابەستە بە كولتووری كۆمەڵن؟ ئایا تاك دەتوانێ تەلیسمی ترس بشكێنێ، لە پێناو ئەوەی بە دەروونێكی ئارام لە نێو جڤاك و كۆمەڵدا بژی؟
ترس وەك خەسڵەتێكی كولتووریانە
ستراوس (C.L. Strauss) هەوڵی دا توێژینەوە لە سنووری نێوان پێكهاتەی (رەمەكی بایۆلۆژی) و (كولتووری بەدەست هاتوو)ی رەفتاری مرۆیی، هەروەها خاڵەیلی یەكتربڕ و جیاوازی نێوانیان، بكات. ئەمەش لە رێی بیر كردنەوە لە ئامرازێكی میتۆدكارانە، كە بە سایەی ئەوەوە دەتوانین شتی كولتووری لە هی خۆڕسك و سروشتی جیا بكەینەوە. ناوی لەم ئامرازە نا (رێسا)، وەك ئاماژەیەك بۆ شتی كولتووری، كە سیمای جڤاكێكی دیاری كراوی كۆمەڵایەتی دەخاتە روو، یان ئەوەی خەڵك دەكاتە یەك، لە هەمان كاتدا، وەك گرووپ و جڤاكێكی خاوەن تەرزێكی تایبەتی كولتوور، دەیانخاتە روو، كە تایبەتمەندیی سۆسیۆكولتووری دەبەخشێتە ئەو گرووپ و جڤاكە. واتە هەموو ئەو شتانەی وابەستەی پرەنسیپ و پێوەر و سنووربەندین، ئەوا بە دڵنیاییەوە دەچنە نێو بواری كولتوورەوە. هەر شتێكیش كە تێیدا مرۆڤ لەگەڵ گیاندارانی دی هاوبەشە، هاوكات رەهەندێكی گەردوونیشی هەیە، ئەوا دەچێتە نێو چێوەی سروشت و رەمەكەوە.
كەواتە پەیوەندییەكی (جومگەبەند) هەیە، وەك (لیفی ستراوس) دەڵێ، پەیوەندی لە نێوان رەمەكی بایۆلۆژی و كولتووری بەدەست هاتوودا هەیە. ترسیش، جا چ رەفتار یان هەست یان حاڵەتێكی دەروونی بێت، ئەوا ئەو پەیوەندییەی بە سەردا پیادە دەبێت، چونكە زەحمەتە سنوور لە نێوانیاندا بكێشرێ. "جاری وا هەیە ورووژێنەری فیزیاییانەی بایۆلۆژی و ورووژێنەری دەروونیانەی كۆمەڵایەتی، یەك تەرزە كاردانەوە دەخەنە روو." واتە دەكرێ ترس زادەی كاردانەوەیەك بێت هەمبەر بە ورووژێنەرێكی بایۆلۆژی، دەشكرێ زادەی كاردانەوەیەك بێت هەمبەر بە ورووژێنەرێكی كۆمەڵایەتی. ئیدی لەم حاڵەتەدا دەكرێ بپرسین، وەك كە (ستراوس)یش پرسیی، كاتێك پرسەكە پەیوەندیی بە ترسەوە هەبێت، ئاخۆ لە كوێ لایەنی بایۆلۆژی كۆتایی دێت و لایەنی كولتوور دەست پێ دەكات؟
بە گوێرەی ئەوەی پێشتر گوتمان، دەبێ دوو واتای دیاری كراوی چەمكی ترس لە یەكدی جودا بكەینەوە، هەرچەندە رەگەزی هاوبەندیش لە نێواندا هەیە. یەكەمیان وابەستەیە، كە ترس وەك دەرهاویشتەیەكی خود و دەروون پیشان دەدات، كە مۆركی بایۆلۆژیانە بە خۆوە دەگرێت، واتە وەك ورووژانێكی ئاسایی و رەمەكیانە، وابەستەیە بە خودی تاكەوە. كاتێك تاك هەست دەكات هەڕەشە لە سەر ژیانی هەیە، وەك ئەوەی، بۆ نموونە، لە شوێنێكی فرە بەرز بەر بێتەوە، ترس دای دەگرێت، لە پای رەمەكی مانەوە، كە هەموو گیاندارێك ئەو رەمەكەی هەیە، ئەمەش خاڵێكی هاوبەشە لە نێوان هەموو گیانداراندا.