لە بارەی چەمكی كۆمەڵایەتییەوە(2-2)

لە بارەی چەمكی كۆمەڵایەتییەوە(2-2)

نووسه‌ر :د. فەرغەلی هاروون

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

سكۆت (Scott) پێی وایە "هۆشیاری حاڵی بوون یان ئاگادار بوونە لە دیاردەگەلی وێنا كراو، یان ئەو دیاردانەی تاقی دەكرێنەوە. هۆشیاریی كەس لە رێی هەستەوە وابەستە بە جیهان دەبێت، بەوەی هەست ئەو ئامرازەیە، كە لە رێی ئەوەوە ئاراستە و سووڕی كار كردن نەخشەڕێژ دەكرێت. دوا جار، پەیڕەو كردنی سەرنجدان و بیركردنەوە و بڕیاردان، كە بوار بە ئەندازەیەك لە كۆنترۆڵی هۆشیارانە بە سەر رەمەكی بۆماوە دەدات، لە رێی هەڵسەنگاندنی كردەییانەی ئامرازەكان و دوا خستنی تێر بوون. ئەوە توانای هۆشیار بوونە، كە پێ بە پێ بوار بە مرۆڤ دەدات، لەگەڵ دنیای دەرەوەدا خۆی بگونجێنێ و لەگەڵی بسازێ، بەوەی كە ئامرازێكە بۆ بەدی هێنانی ئامانجەكانی."
گیلت و ماكمیلان (Gillet& McMillan)، ئەوانیش بەم جۆرە هۆشیاری پێناسە دەكەن، بەوەی "حاڵەتێكە لە ئامادە بوون، كە لە كۆمەڵێك كرداری هاوبەشی عەقڵییەوە گەڵاڵە دەبێت، كە لە رێی ئەوەوە درك بەو بابەتە یان ئەوی دی لە نێو ژینگەدا یان لە خۆیدا، دەكەین."
كوان (Cowan)یش بەم جۆرە پێناسەی دەكات، كە "شێوازی وێنا كردنی رێكاری سروشتی و ئاساییە لە لایەن خەڵكەوە بۆ بە ئاكام گەیاندنی شتان، هەروەها تەرزی قسە و رەفتاری ئاساییان، سەرباری تێگەیشتنی بەدیهیانە یان لۆژیكیانەی ئەوانیشە بۆ جیهان."
بە گوتەی ماركس، هۆشیاریی مرۆڤ نییە، كە بوونی ئەو دیاری دەكات، بەڵكوو بە پێچەوانەوە، هەبوونی ئەو (مرۆڤ) بە هەبوونی جڤاكیانەوە دیاری دەكرێت. هۆشیاری زادەی كارلێكی نێوانی ئێمە و جیهانی ماددیانەی دەوروبەرمانە، ئیدی بۆیە ئەو بەرهەمێكی مێژووییە. وەك ماركسیش دەڵێ، مرۆڤایەتی بە سایەی جیهانی ماددییەوە دەخەمڵێ، كە هەر لە رێی تەڤلی بوونمان بەو جیهانەوە، ئێمە دەتوانین هێز یان دەسەڵاتی خۆمان تاقی بكەینەوە، هەروەها واقیعی بوونی ئەویش، دووپات دەكرێتەوە.
ماركس بەم شێوەیە هۆشیاریی جڤاكی پێناسە دەكات، كە كۆی ئەو بیرۆكە و تیۆری و را و هەستە جڤاكیانە و داب و نەریتانەیە، كە لە لای خەڵكدا هەن و باون، كە واقیعی بابەتیانەی ئەوان دەنوێنێ. لەبەر ئەوەی هەبوونی كۆمەڵایەتیانەی خەڵك ئاڵۆز و هەمەجۆرە، ئیدی بۆیە هۆشیاریی جڤاكیانەش ئاڵۆز و هەمەجۆرە. لە رێی دەور كردنەوەی مێژووی جڤاكیانەدا، دەردەكەوێت كە لەگەڵ گۆڕانی باری جڤاكیانەی خەڵكدا، هۆشیاریی جڤاكیانەشیان دەگۆڕێت. وەك ماركس جەختی كردووەتە سەر، هۆشیاریی جڤاكیانە لە گەشە كردندا خاوەن خەسڵەتێكی نیمچە سەربەخۆیە. رەنگە هۆشیاریی جڤاكیانە وەپاش گەشە كردنی باری جڤاكی بكەوێت، خۆ رەنگە وەپێش ئەویش بكەوێت. هەڵبەت نیمچە سەربەخۆییەكەی هۆشیاریی جڤاكیانە لەوەدا روون دەبێتەوە، كە بەردەوام لە گەشەدایە. هۆشیاری لە پەیوەندییەكی نەرێنیدا نییە لەگەڵ باری بووندا، بەڵام هۆشیاری بە شێوەیەكی ئەرێنی كار لە باری جڤاكیانە دەكات.
ئۆلیدۆف، ئەویش بەم جۆرە پێناسەی هۆشیاریی جڤاكیانە دەكات: "دووبارە بەرهەم هێنانەوەی واقیعی جڤاكیانەیە لە لایەن مرۆڤەوە، ئەویش لە شێوەی بیرۆكە و بۆچوون و دید، لە قۆناغێكی دیاری كراوی گەشەی مێژووییدا. كەواتە هۆشیاریی جڤاكیانە پەی بردنە بە واقیع لە لایەن چینێكی دیاری كراو یان گرووپێكی جڤاكی یان سەراپای كۆمەڵەوە."
(عەریفی)یش پێی وایە "هۆشیاریی جڤاكیانە رەوتێكی پێچەوانەی عەقڵییە، بۆ مرۆڤ هاریكار دەبێت كە درك بە خۆی و بە ژینگەكەی بكات، هەڵبەت بە ئەندازەی جیاجیا لە رووی روونی و ئاڵۆزییەوە، ئەم رەوتەش بریتییە لە درك كردنی مرۆڤ بە ئەركی جەستەیی و عەقڵیانەی خۆی. هەروەها پەی بردن بە ئامانجەكانی جیهانی دەوروبەری خۆی. هەروەها مرۆڤ دەرك بەوەش بكات، كە ئەو ئەندامێكە لە نێو كۆمەڵدا دەژی. هەروەها مرۆڤ درك بەو پەیوەندییانەش بكات كە دیاردەگەلی كۆمەڵایەتی و ئەو هەڵوێستانەی تووشیان دەبێت، ئەو پێكیانەوە دەبەستێتەوە. هەروەها درك بەو بەها و پێوەرانەش بكات، كە هەمەجۆر بە دەنگەوە چوونی ئەو بۆ ئەو هەڵوێستانەش دیاری دەكات."
عەبدولباست عەبدولموعتی، پێی وایە هۆشیاریی جڤاكیانە سێ ئاست و سێ رەهەندی هەیە، بەم جۆرەی دادێ:
ئاستی یەكەم: هۆشیاریی راستەوخۆی رۆژانە: كارمەندان پتر لە خەڵكی دی بایەخی پێ دەدن، كە گوزارشت لە ئەزموونی راستەوخۆ رۆژانە و پێداویستی رۆژانەی مرۆڤ دەكات. واتە پتر وابەستە بە هەبوونی بەرچاو و راستەوخۆوە هەیە، هەر بۆیە ئەو هەم ورد و هەم فراوانە، كە خۆڕسك و خۆبەخۆیە، وابەستەیە بە خەسڵەتی دەروون كۆمەڵایەتیانەی مرۆڤەوە، كە بوونێكی جڤاكیانەی خاوەن خەسڵەت و پێكهاتە دەخاتە روو.
لەبەر ئەوەی هەبوونی جڤاكیانەی كاتی، هەروەها خەسڵەتی دەروونیانەی دیاری كراو، ئیدی ئەوان لەگەڵ قۆناغەكانی رابردووی مێژوویان، لێك دانەبڕاون، جا تەرزە خەسڵەتی هەبوونی پێشووی جڤاكیانە، هەروەها خەسڵەتی دەروون جڤاكیانەی وابەستە بەوان، ئەوانیش لە رێی ئەزموونی راستەوخۆ رۆژانەی جەماوەرەوە، خۆ دەنوێنن.
ئاستی دووەم: هۆشیاریی ئایدیۆلۆژیی تیۆرییانە، كە هەبوونێكی دیاری كراوی چینایەتی دەخاتە روو، وەك درك پێ كردن و وێنا كردنێكی چینایەتیانە بۆ كۆمەڵ و پەیوەندییەكانی نێوی، هەروەها ئەو ناتەباییانەی لە نێویدایە، هەروەها بۆچوون لە بارەی پەیوەندی لەگەڵ سروشتدا، جا چ پەیوەندییەكی زاڵ بوون یان ملكەچ بوون بێت لە لایەن مرۆڤەوە، هەروەها ئەزموونی رابردوویان لە رووی زاڵ بوون بە سەریدا، وێڕای تەكنیكی بەدەست هاتوو، لە بواری بەرهەم هێنان و كار كردن و كارلێك و رێكخستن. هتد. لە روانگەیەكی مێژوویی و هاوچەرخەوە، هەوڵ دەدات پەی بە جەوهەری واقیعی كۆمەڵایەتی و رواڵەت و یاساكانی بنەڕەتی ئەو ببات، كە بەردەوامییەكەی دەخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە.
ئاستی سێیەم: هۆشیاریی زانستی، كە هێزەیلی بەرهەم هێنان گەشەیان پێ داوە، ئنجا ئەو شتە بۆ بەرژەوەندیی بەرهەم هێنان و ئایدیۆلۆژی دەخرێتە گەڕ، ئەو هەروەها زادەی كەڵەكە بوونی رابردووە، هەروەها زادەی پەیوەندیی زانستییە لەگەڵ كۆمەڵگای دی، جا بە خواستن بێ یان بە ملكەچی یان خۆڕسكانە.
سەبارەت بە رەهەندەكانیش، ئەوا ئاماژە بە هەبوونی هۆشیارییەكی تاكە كەسی دەكەن، گوزارشتە لە تاكێكی دیاری كراو، كە هەلومەرجی تایبەتی جۆرەكیانەی هەیە، هەروەها هەبوونێكی تاكە كەس و دیاری كراوی بەرچاویش، دەنوێنێ. هەروەها ئاماژە بە هۆشیارییەكی دەستەجەمعی یاخود جەماوەری دەكات: واتە هۆشیاریی چینێكی دیاری كراو یان كۆمەڵێكی دیاری كراو، ئەمەش درك كردن و وێنا كردنێكی چینایەتییە بۆ كۆمەڵ و بۆ سروشت. هەروەها ئاماژەیە بە هۆشیارییەكی جڤاكیانە: تێكڕای هەبوونی كۆمەڵایەتی دەنوێنێ، بەڵام بە بەرز و نزمی و ناتەباییەكانییەوە، ئاماژە بە درك كردن بە پرسگەلی بنەڕەتیی جڤاكیانەش دەكات. ئەم ئاست و رەهەندانەش لە یەكدی جودا نین، یاخود جیا لە مێژووی كۆمەڵ نین، چونكە دینامییەكی كارلێكی دیالیكتیانەیە.
هەردوو ئاستی تاكە كەس و جڤاكیانە، لە روانگەیەكی دیالیكتیكییەوە، كار لە یەكدی دەكەن، بۆ تێگەیشتن لە یەكێكیان پێویستە بەوی دیكەشیان ئاشنا بین. هەڵبەت لە یەكدی جیا كردنەوەیان، دوو شت دەخاتە روو: یەكەمیان روونی دەكاتەوە، كە رەهەندەیلی جۆراوجۆری مەعریفەی مێژوویی و هاوچەرخ، لە نێویشیاندا ئایدیۆلۆژیا، كار لە هۆشیاریی جڤاك دەكەن، سەرباری ئەوەی دەكەوێتە بەر كارلێكی هۆشیاریی تاكیشەوە. دووەمیشیان رادەی رەنگدانەوەی واقیع و شێوەی ئەو رەنگدانەوەیە و ناوەرۆكەكەی، روون دەكاتەوە. هۆشیاریی تاك رەنگدانەوەی راستەوخۆی بەرچاوی هەبوونی تاكە، لە كاتێكدا هۆشیاریی جڤاكیانە گەلێ پلەی پتر گشتی و پەتیی تێدایە.
لێرەشدا گرنگە كە بەو چاوە لە هۆشیاریی جڤاكی (كۆمەڵایەتی) بڕوانین، كە رەنگدانەوەی رایەڵ و پەیوەندیی نێوان دیاردە و تاك و گرووپ و چینەكانە. هۆشیاریی جڤاكیانە ئەزموونی هۆشیاریی راستەوخۆ دەگەشتێنێ و شێوە و ناوەرۆكێكی كۆمەڵایەتیشی پێ دەدات، قوولیان دەكاتەوە و لە نێو ئەندامانی گرووپ و چین و لە نێو كۆمەڵیش، بڵاوی دەكاتەوە، سەرەنجام درك پێ كردنی تاك تێكەڵ بە یەكدی دەبن و لە شێوەی بۆچوون و وێنای دەستەجەمعیدا، یەكدی تەواو دەكەن، ئەمەش مۆركێكی بابەتیانەیان پێ دەبەخشێت، بەرژەوەندی گرووپ و بۆچوون و ئەندێشەكانی، پارسەنگی ئەون.
چارلس كوولی (Cooley) دووپاتی دەكاتەوە "هۆشیاریی كۆمەڵایەتی (Social consciousness) یان درك كردن بە كۆمەڵ (awareness of society) ناكرێ لە خود هۆشیاری (self-consciousness) جیا بكرێتەوە، چونكە بە ئاستەم دەتوانین بیر لە خۆمان بكەینەوە، تەنیا بە حەواڵە كردن بۆ گرووپێكی دیاری كراوی جڤاكی نەبێت، هەروەها ناشكرێ بیر لە جڤاك بكەینەوە بێ ئاماژەدان بە خۆ. هەردوو كارەكە هاوشانی یەك دەڕۆن، ئەوەی كە بە راستی ئێمە دركی پێ دەكەین، لە هەمەكی كەسۆكی یان هەمەكی ئاڵۆزی كۆمەڵایەتی بەو لاوە، نە زیاترە و نە كەمتر، ئەوەی كە ئێستا بە شێوەیەكی تایبەت یان بە سیفەتێكی گشتی دووپاتی دەكرێتەوە. بە شێوەیەكی گشتی، زۆربەی رەنگدانەوەی هۆشیاریمانە سەبارەت بە عەقڵی هۆشیارمان، سەرەنجام دەبێتە هۆشیارییەكی كۆمەڵایەتی، چونكە هەست كردنمان بە پەیوەندیمان بەوانی دی، یان پەیوەندیی ئەوانی دی بە یەكدییەوە، بە دەگمەن نشوست دێنێ لەوەی ببێتە بەشێك لەو. خود و جڤاك جمكن، ئێمە پەی بە یەكیان دەبەین، لە هەمان كاتی كە پەی بە ئەوی دی دەبەین."
هەروەها، شیلتز (Schlitz) پێی وایە، كە "جیهانبینی یەكێكە لە لایەنەكانی هۆشیاری. كە ئەو بیر و باوەڕ و گریمانە و هەڵوێست و بەها و بیرۆكانە دەگرێتەوە، كە نموونەیەكی سەراپاگیری واقیع پێك دەهێنن. ئەو هەروەها داڕشتن و راڤە و لێكدانەوەی رابردوو، ئێستا و ئاییندەش دەگرێتەوە."
سەرەنجام روانینی خەڵك بۆ جیهان، كار لە هەموو لایەنێك لە لایەنەكانی چۆنیەتی تێگەیشتنیان لە جیهانی دەوروبەری خۆیان و تێكەڵ بوون لەگەڵی دەكات. ئەو (جیهان) بە قووڵی كار لە ئامانج و ئارەزووی تاك و ئارەزووی هاوبەشیش دەكات، هەروەها كار لە گەڵاڵە بوونی بۆچوون و پاڵنەر و بەهای هۆشیارانە و ناهۆشیارانەش لە یەك كاتدا، دەكات. هەروەها لە هەر چركەساتێكی رۆژدا، رەفتاری مرۆیی لە پەیوەندی و كارلێكی تاك و جڤاكیش، گەڵاڵە دەبێت. ئەوان بەم جۆرە هۆشیاریی جڤاكی پێناسە دەكەن: "درك پێ كردنی هۆشیارانە بەوەی بەشێكین لە جڤاكێكی پێكەوە گرێ دراو." بەم شێوازە، هۆشیاریی كۆمەڵایەتی ئاماژە بە ئاستێكی روون لە هۆشیاری لە لای تاك دەكات، بەوەی بەشێكە لە هەموویەكی (گشتێكی) گەورەتر. ئەو هەروەها ئەو ئاستەش دەگرێتەوە، كە تێیدا تاك درك بەوە دەكات، بەوەی چۆن دەكەوێتە بن كاریگەریی ئەوانی دیكەوە، هەروەها چۆن كرداری ئەویش كار لە ئەوانی دی دەكات. هاوكات ئەو تێگەیشتنەش دەگرێتەوە، كە كۆمەڵێك فاكتەر هەن، ئەزموون پێك دەهێنن، ئەو ئەزموونەی لە بن بەڕەی هۆشیارییەوەیە.
ئەوان چەندین ئاستی هۆشیاریی جڤاكی لە یەكدی جیا دەكەنەوە، لە ئاستی هەرە بەرتەسكی هۆشیاریی كۆمەڵایەتیدا، دەبینین تاك لە رووی هۆشیاریی خۆی بە وابەستە بوونی بە ئەوانی دیكەوە، كەم و كورتییەكی زۆر هەیە، كە ئاخۆ تا چ ئەندازەیەك (ئەو كەم و كورتیانە) كار لە ئەوانی دی دەكەن و دەكەونە بەر كاریگەریی ئەوانەوە. لە ئاستی هەرە فراوانی هۆشیاریشدا، خەڵك پتر هەست بە وابەستە بوونی خۆیان بە ئەوانی دیكەوە دەكەن، هەروەها توانای ئەوان لە رووی كار كردن لە ئەوانی دی و كەوتنە بەر كاری ئەوانەوە.
كاتێك روانین بۆ جیهان لە دۆخی یەكەمدا كە بە دەوری خوددا گرێژەنە دەبەستێت، دەگۆڕێت بۆ دۆخێكی دی، كە تێیدا خود درك دەكات، بەوەی كە ئەو بەشێكی دانەبڕاوە لە هەمەكێكی گەورەتر، ئیدی خەڵك تێیدا هاوسۆزتر دەبن، ئامادەی كاریش دەبن، وەك بریكار بۆ گۆڕانی ئەرێنی لە نێو جڤاكی راستەوخۆی خۆیان و هی پشت خۆشیان.
بەو جۆرەش تەماشای هۆشیاریی كۆمەڵایەتی دەكەن، بەوەی "پرۆسەیەكە، كە بریتییە لە زیاد كردنی هۆشیاری بە رێڕەوی مێژووییانە و جڤاكیانە، لە پاڵ توانای پەتی بیركردنەوە لە بارەی شوێن و كاتەوە، هەروەها ئەودیوی هەلومەرجی ژیانی راستەوخۆی رۆژانە، بۆ پەی بردن بە ئەزمونی تاكە كەس، بەوەی بەشێكی دانەبڕاوە لە سیستەمێكی فراوانتری پەیوەندیی كۆمەڵایەتی."
گەشە پێدانی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی، وابەستەیە بە زنجیرەیەك لە وەرچەرخان لە روانین بۆ جیهان، جگە لەوەی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی هانی وەرچەرخانی دی لە بواری روانین بۆ جیهان، دەدات. دەشكرێ پێنج ئاست لە هۆشیاریی كۆمەڵایەتی دیاری بكرێن، كە بریتین لە:
یەك:خۆبەخۆ، بەوەی هۆشیاری بە دەر لە هۆشیارییەكی راستەقینە، بە فاكتەرەیلی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و بایۆلۆژی گەڵاڵە دەبێت، كە بە جۆرێك لە هۆشیاریی بەر لە جڤاكی دادەندرێت.
دوو: رەنگدانەوەی خود، بەوەی خەڵك لە رێی جیهانی جڤاكەوە و لە پای بیركردنەوە و پیادە كردنی رامانییەوە، درك بە چۆنیەتی گەڵاڵە بوونی ئەزموون و شارەزایی خۆیان دەكەن.
سێ: وابەستە بوون، بەوەی خەڵك نەك هەر درك بە ژینگەی جڤاكی دەكەن، بەڵكوو دەست بە جۆش دانی نیەت بۆ بەشداری كردن لە چاكەی مەزنتر دەكەن، لە رێی هەندێ رێكاری كە ئاراستە بە دەرەوە كراون.
چوار: هەرەوەز، بەوەی خەڵك خۆیان بە بەشێك لە جڤاك دەزانن، ئنجا كار لەگەڵ ئەوانی دی دەكەن بۆ بەشداری كردن لە دامەزراندن یان خەمڵینی ژینگەی جڤاكی، لە رێی كاری هەرەوەزەوە، وەك گشت پرسی و پێكەوەڕۆی كۆمەڵایەتی و فێربوون.
پێنج: بە دەنگەوە چوون، بەوەی خەڵك هەست دەكەن لە رووی ئەزموونی هاوبەشەوە، گرنگە كە بەوانی دیكەوە وابەستە بن، هەروەها زەق بوونەوەی ئەم هەستە لە گرووپەیلی كۆمەڵایەتی، كە هاندەری وەرچەرخانی جڤاكییە.
ئیدی لێرەوە دەكرێ بەم جۆرە پێناسەی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی بكەین، كە (زەینە وێنەی تاكە لە بارەی واقیعی كۆمەڵایەتییانەی خۆییەوە، كە خۆی لە كۆمەڵێك بیرۆكە و هەست و رەفتاردا دەنوێنێ، كە گوزارشت لە درك كردنی بەم واقیعە دەكات، كە بە زۆریش هەر لەو واقیعەوە هەڵهێنجدراوە، پاشان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كار لە تێگەیشتنی تاك لەم واقیعە بكات، بە دەنگەوە چوونی ئەویش لە ئاستیدا دەخەمڵێنێ).
سەرەنجام، "هۆشیاری بە كردار بەو جۆرە دیاری دەكرێت، كە لێكۆڵینەوە لە ناسایاوانی تاك و ئاراستە و بەها و كردار و رەفتاری ئەواندا بكرێت، لە هەمەجۆر هەڵوێستی پەیوەندیدار بە ئێستا و ئاییندەی ئەوانەوە، لە بواری فێركردن و كار و هاوسەری و بەشداریی سیاسی. هتد. واتە توێژینەوە لە تەرزە درك كردن بە واقیعی كۆمەڵایەتی بە هەمەجۆر لایەنییەوە، یان بۆچوونی هزری و زەینە وێنەی ئەو كەسەی خراوەتە بەر توێژینەوە لەو بوارانەی واقیعدا، وەك ئەوەی لە بە دەنگەوە چوونی بۆ هەڵوێستی وێنا كراو، كە لە رێی ئامرازی توێژینەوەوە دەخرێتە بەردەم ئەو كەسانەوە، كە بوونەتە بابەتی توێژینەوەكە."
Top