نووسه‌ر :ژان لۆفیفر

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

بەر لەو شۆڕشانەی لە بەرایی چاخی نوێدان بەرپا بوون، ماڵ و پۆشاك و خواردن و خواردنەوە، بە كورتی ژیان، هەمەڕەنگییەكی مەزنی پێشكەش دەكرد، وابەستەی هیچ رێڕەوێك نەبوو. بە گوێرەی شوێن و وڵات و بە گوێرەی چین و توێژەكانی گەل، بە گوێرەی جۆری بەرهەم و بە گوێرەی وەرز و كەش و پیشە و تەمەن و رەگەز، (ئەو شتانەی ژیان) جیاواز بوون. ئەم هەمەڕەنگییەی بەو جۆرەی كە هەیە نەناسرا بوو یان ددانی پێدا نەنرا بوو، ئەو لە هەر بەراورد و هەر خەمڵاندنێكی عەقڵی بەدەرە. عەقڵیش توخنی هەمەڕەنگی نەكەوت تەنیا بۆ تێك شكاندنی نەبێت. هەرچی ئەمڕۆیە، ئەوا مەیلێكی گەردوونی بەرەو رێك بوون بەدی دەكەین. دەبینین عەقڵانیەت باڵادەستە، تەنانەت ئەگەر ناعەقڵانیشی لەگەڵدا بوو، ئەوا هەمەڕەنگی ناكات. نیشانەگەلی عەقڵی لە رێی خۆیانەوە دەچنە سەر شتان بۆ ئەوەی رەنگ و رووی خاوەنیان، هەروەها شكۆ و پێگەیان لە ئاستیدا دیاری بكات (...).
1-شێوە و ئەرك و بنیات:
چی رووی دا؟ هەمیشە كێشەیەك لە ئارادا بووە، ئەرك و بنیات. شتان بە هەمان شێوەی دەزگاكان، بابەتەكان بە هەمان شێوەی خودەكان، شێوەگەلی بەردەست و قابیلی ناسینیان دەخستە بەردەمی هەستەكانەوە. خەڵكیش چ بە تاك یان كۆ، ئەركیان بەجێ دەگەیاند، هەندێ لەو ئەركانە فیزیۆلۆژی بوون (خواردن، خواردنەوە، نووستن)، هەندێكیشیان جڤاكی بوون (كار، هاتن و چوون..)، هەروەها بنیاتیش هەبوون. ئەو بنیاتانەش هەندێكیان سروشتی و هەندێكیان دەسكرد، كە دەرفەت بە وەدی هاتنی تایبەت یان گشتیی ئەو ئەركانە دەدەن. لەگەڵ ئەوەشدا جیاوازییەكی ریشەییش هەیە، ئەم شێوە و ئەرك و بنیاتە ناسراوانە بەم شێوەیەی كە هەن، نەناسرا بوون و ناویشیان لێ نەنرا بوو. جا لەبەر ئەوەی ئەوان لە هەمان كاتدا پێكڤە گرێدرا بوون و جیاوازیش بوون، یەك هەمەكیان پێك دەهێنا. هزری شیكاری، هەر لە سەردەمی دیكارتەوە، رووبەڕووی ئەم گرووپە دیاری كراوە دەبووەوە. هەر شرۆڤەیەك بۆ بابەت یان واقیعێكی كۆمەڵایەتی، كەمبۆسكێكی دەهاتە پێش كە رێگریی لێ دەكرد. ئەو رووداوانەی كە لە لایەن هزری مرۆییەوە قابیلی شرۆڤە نەبوون، بابەتگەلێك بوون بۆ شرۆڤەی بێ كۆتایی كە تایبەتمەند بوون بە هزری خوداوەندانەوە. هەموو كۆبەكۆیەك تێك هەڵكێش بوو، لە بچووكترین بابەتی ئاساییەوە تا مەزنە بەرهەمەكانی هونەر و زانست، خاوەن بەهایەكی هێماییانە بوون، پەیوەندیشیان هەبوو بە واتاكانی كە لە جیهاندا فراوانتر بوون: خوداوەندی و مرۆڤایەتی، هێز و دانایی، چاكە و خراپە، شادی و پەستی، هەمیشەیی و نەمان.
ئەم بەهایانەش بە گوێرەی سەردەم و چینی كۆمەڵایەتی و سەروەران، خۆبەخۆ دەگۆڕان. هەر بابەتێكیش، بەوەی كە وابەستەی شێوازێكی دیاری كراوە (جا پرسەكە چ پەیوەندیی بە كتێبەوە هەبێت یان جل و بەرگ، بە كەرەستەی ناندێنەوە یان ناوماڵەوە..)، بەو چەشنەی كە هاتووەتە بەرهەم، بریتی دەبێت لە ئەرك و بنیاد، كە لە رێی شێوەی دیاری كراوەوە دەكەوتە پشت پەردەوە.
چی رووی دا؟ توخمی وەزیفی ئازاد بوو، ئیدی عەقڵێندرا، پاشان بوو بە بەرهەم هێنەرێكی پیشەساز، دواجاریش بە زۆر و بە قەناعەت پێ هێنان سەپێندرا، مەبەستم وایە لە رێی ریكلام و گوشاری هێزەیلی ئابووری و سیاسییەوە.
پەیوەندی: شێوە: ئەرك، بنیادێكە لەبەین نەچووە، بە پێچەوانەوە ئەو خۆی رادەگەیەنێت و وەك كە هەیە دەهێنێتە بەرهەم، زیاتر و زیاتریش دەبیندرێ و دەخوێندرێتەوە. ئەو بە روونیی سێ دەستەواژەكە سەپێندراوە. بابەتێكی نوێ هەیە كە بە روونی ئەمەی دادێ دەڵێ (لە رووی رۆڵییەوە، وەك لە رووی پێگەیەوە) ئەمەشە كە رێ لە دووبارە بوونەوەی نیشانەدەر ناگرێت: نیشانەكانی تێر بوون، بەختەوەری، قبووڵ كردن و سامان. روونیی ئەم سێ سیمایە بە شێوەیەكی بەدیهی لە هەموو شتێكدا دەردەكەوێت، هەر لە قەنەفەوە یان ئاشە قاوەی نوێوە تا دەگاتە ئوتومبیل.
2-ریزبەست یان ریزبەستی لاوەكی:
بە سایەی ئەم هەلومەرجەوە، كۆمەڵێك ریزبەست و ریزبەستی لاوەكی دروست دەبن، هەر یەكەیان بە گوێرەی شێوازی خۆی كۆمەڵێك بابەتی چەسپاوی تا رادەیەك پێكەوە گونجاو دادەنێت، بۆ نموونە گۆڕینی تەلارسازی (خۆماڵی و كۆماری و نیشتیمانی) كە تەرزە تەلارسازییەكی شارستانی جێی بگرێتەوە، تەرزێكی گەردوونی لە بنیات و ئەرك، شێوەی ئەندازەیی كە رواڵەتێكی عەقڵانییان هەیە. بە هەمان شێوەیە سەبارەت بەو خۆراكەی بە شێوەیەكی پیشەسازانە هێندراوەتە بەرهەم، یان ریزبەستی كۆمەڵێك بەرهەمی تایبەت بە كەرەستەی ناوماڵ كە ئەركی تایبەتیان هەیە، وەك هەوافێنك یان ساردخانە و فڕنی كارەبایی.. هتد. دواجار سەبارەت بە ئوتومبیل، ریزبەستێكی راستەقینە گەڵاڵە دەبێت كە ئامادەیە لە پێناو باڵادەستیی خۆیدا كۆمەڵ بكاتە قوربانی، جاری واش هەیە روو دەدات كە ئەم ریزبەستانە یان ئەو ریزبەستە لاوەكیانە، تێك بشكێن یان هەپڕوون بە هەپڕوون ببن. هەر چۆنێك بێت، ماڵ و مۆدە و خۆراك بە لای ئەوەدا چوون و دەشچن، كە ببنە ریزبەستی لاوەكیی داخراوی سەربەخۆ، كە لە نێو خۆیاندا یەكتربڕن. هەر یەكەیان وا دێتە پێش چاو كە هەمەڕەنگییەك پێشكەش دەكات كە لە گەورەترە لەوەی پێشتر تەرزەكانی ژیان پێشكەشیان كردووە. هەڵبەت ئەم هەمەڕەنگییە هەر تەنیا رواڵەتە، چونكە هەر تەنیا كۆ كردنەوەیە. كاتێك ئەو مۆركە باوە دەناسرێت كە وا لە كۆمەڵە توخمەكە دەكات بتوانن گرد ببنەوە، ئەوا ئەو كۆكراوەیە ئاشكرا دەبێت و ئەو هەمەڕەنگە دەسكردە دەبێتە شتێكی بێزەوەر، ئەوكاتیش ریزبەستەكە هەپڕوون بە هەپڕوون دەبێت.
ئەم ریزبەستانە پێوەرێكی هاوبەشیان هەیە: ئەركایەتی بەوەی كە یاسای گشتیی ئەوانە. كەواتە رۆژانە بە كۆی ئەو ئەركانە دیاری دەكرێت، كە دووبارە ئەو ریزبەستانەی كە لە یەك جودان پێكڤە گرێ دەداتەوە. بە گوێرەی ئەم پێناسەیە، لەم سەردەمەدا رۆژانە دەبێتە بەرهەم هاتووی هەرە گشتێندراو، بەوەی بەرهەم بەكاربردن دەهێنێتە ئاراوە، بەرهەمیش لە لایەن بەرهەمهێنەرانەوە ئاراستە دەكرێت، نەك كرێكارانەوە بەڵكوو لە لایەن كار لە دەستدان و كەسانی خاوەن ئامرازەكانی بەرهەمەوە (تەكنیك و زانین و ئامێر).
كەواتە رۆژانە لە هەمووان گشتیتر و لە هەمووان دەگمەنترە، لە هەمووان جڤاكیتر و لە هەمووانیش تاكانەتر، لە هەمووان بەدیهیتر و لە هەمووانیش خۆ وەشێرتر. ئەو لە روونیی شێوەكاندا ئاشكرایە و بە گوێرەی ئەركیش سەپێندراوە و لە نێو بنیاتیشدا ئاخندراوە. ئەو رێسایەشە كە كۆمەڵگای بیروكراس و بەكاربردنی ئاراستە كراوی لە سەر دادەمەزرێت.
3-ناوی هاوبەش:
كەواتە رۆژانە چەمكە، لە پێناو پەی بردن پێی دەبێ ئاگاداری ئەو واقیعە بین كە ئاماژەی پێ دەكات و خۆمان لە دەست ئەو بیرۆكە كەم رەنگ و كۆن و بەسەرچووانەدا رزگار بكەین: نانی ئەمڕۆمان بۆ دابین بكە! تا ماوەیەكی نزیك شتانی ڤەگوهاستە و چەسپاو یەك بە دوای یەكدا دەهاتنە بەرهەم و بە هێماوە دەخرانە سەر پێوەری باوی ئیتیكی و جڤاكییەوە، بەڵام لە سەدەی بیستەمەوە ئیدی پێوەرەكان هەرەسیان هێنان، لە نێویاندا ئەوانەی لە هەمووان گەورەتر و لە هەمووان كۆنتریش (لە نێویشیاندا ئەو شێوەیەی پەیوەندیی بە باوكی هەمیشەییەوە هەیە یان كاتیی خوداوەندانە یان مرۆیی).
ئاخۆ چۆن دەكرێ درك بەو كۆمەڵە رووداوە سەیر و تا ئێستا ناڕۆشنە بكرێت؟ داڕووخانی چاوگەكان (لە رەوشت، لە دیرۆك، لە سروشت، لە ئایین، لە شار، لە فەزای بۆچوونە كۆنەكان، لە ریتمەكانی مووزیك.. هتد). لە مەزنە دەوڵەتانی پیشەسازدا زۆر و زەوەندی جێی دەگمەنیی گرتەوە، زۆرییەكی عەقڵانی، بەرنامەڕێژانە. تێك شكاندنی سروشتی دەوروبەر، قسەی نیشانەكان، جەنگ و توند و تیژیی بەربڵاو، ئەو شۆڕشانەی بە دوای یەكدا دێن و كەمێك بەردەوام دەبن یان بەرەو دوا دەگەڕێنەوە؟ ئەوەی رۆژانە و چەسپاوە، ئەو دەبێتە تەنیا چاوگ سەبارەت بە هەستی هاوبەش. هەرچی رۆشنبیرانە، ئەوا لە دوورڕا بە دوای چاوگێكی دیكەوە وێڵن، لە نێو زمان و لە نێو گوتار و جاری واش هەیە لە نێو پارتی سیاسیدا. پرسەكە لێرەدا خۆی لە لەبەر یەك هەڵوەشاندنەوەی جیهانی نوێدا دەبینێتەوە، بە دەسپێك لەوەی رۆژانە، دەبێتە ئەو لووزە تۆقێنەرە.
كەواتە چەمكی "رۆژانە" بریتییە نە لە ریزبەستێك، بەڵكوو ئەو ناوی هاوبەشی كۆی ئەو ریزبەستانەیە كە هەن، كە بریتییە لە ریزبەستی یاسایی و گرێبەستانە و پەروەردەییانە و باجانە و ئاسایش. هتد. بە شێوەیەكی بەدیهی.. بۆچی ناسینی بەدیهی خۆبەخۆ بەدیهییە؟ سەرووی واقیعییەوە، سەیر و سەمەرە، كتوپڕ، هەروەها عەجایەب، ئایا ئەویش بریتی نییە لە بەشێك لە واقیعی؟ بۆچی چەمی رۆژانە لە ئاساییدا سەیر و سەمەرە ئاشكرا ناكات؟
4-دووبارە بوونەوە و گۆڕان:
چەمكی رۆژانە گەڵاڵە بكەیت، ئەوا رابردووت بۆ روون دەكاتەوە، هەمیشە ژیانێكی رۆژانە هەیە هەرچەندە زۆر جیاواز بێت لە ژیانی ئێمە. هەڵبەت (رۆژانە) هەمیشە توخمێكی دووبارەیە و تا رادەیەكیش بە كۆت و دڵەڕاوكێوە پەردەپۆشە. كەواتە گرفتە گەورەكەی دووبارە بوونەوە دەدۆزینەوە، كە یەكێكە لە گەورەترین ئەو گرفتانەی دەخرێنە روو. رۆژانە لە شوێنی بە یەك گەیشتنی دوو رووكاری دووبارە بوونەوەدا جێگیر دەبێت: وەرزە رێكی زاڵ بە سە سروشتدا و هێڵایەتییەك كە بە سەر رێڕەوانی عەقڵیدا باڵادەستە. رۆژانە لە لایەكەوە خولەكان: سووڕگەكان (شەوان، رۆژان، بەرڕنین، چالاكیی بێكاری، برسێتی و تێر كردنی، ئارەزوو و بەدی هێنانی، ژیان و مەرگ) دەگرێتە خۆ، لە لایەكی دیكەشەوە جوولەی دووبارەش دەگرێتە خۆ، ئەو جوولەیەی لە كار و لە بەكاربردندا دەردەكەوێت.
دووەمین رواڵەتی دووبارە لە نوێخوازیدا بەرەو دەمامك بەستن دەچێت، هەروەها بەرەو سڕینەوەی رواڵەتی یەكەم. رۆژانە چونیەكایەتیی خۆی دەسەپێنێت، ئەو چەسپاوی نێو ئەو گۆڕانانەیە كە دەیشانەوە. رۆژان بە دوای یەكدا دێن و بە یەك دەچن، بەڵام بە رەچاو كردنی ئەو دژبەرییەی رۆژانە هەیەتی، ئەوا هەموو شتێك دەگۆڕێت. هەڵبەت گۆڕان بەرنامەڕێژانەیە، داڕزانیش كارێكی مەبەستدارە. ئامانجی بەرهەم، بەرهەم هێنانەوەیە، هەمان گۆڕانیش دەهێنێتەوە بەرهەم بە شێوەیەك وا دەكات، هەست كردن بە خێرایی بچێتە سەر هەست كردن بە وێكچوون (چونیەكی). دەبینین هەندێك پەلەپڕووزێیانە بەرەو زەمان، ئەوانی دیكەش بە هەڵەداوانن بەرەو یاخی بوون، هەمووانیش لە سەر هەقن.
5-نەرێنایەتیی گشتی و هەمەڕەنگ:
رۆژانە، بەوەی كە ناوی هاوبەشی چالاكییەكانە، هەروەها جێ و سەنتەری ئەركەكان: فەرمانەكانە، هەروەها دەكرێ وەك رواڵەتێك لە رواڵەتەكانی وێكچوونی كەرتە مەزنەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی شرۆڤە بكرێت: كار، خێزان، ژیانی تایبەت و كات بەسەر بردن. ئەم كەرتە بە شێوە لە یەكدی جیایە، بە كردەنی یەك بنیات دەسەپێنن. خەسڵەتی هاوبەشیان لە كوێدایە؟ نەرێنایەتیی بینەر بەرانبەر بە وێنە و دیمەن، لە كاردا، نەرێنایەتی بەرانبەر بەو بڕیارانەی كرێكار چ بەشێكی تێیاندا نییە، لە ژیانی تایبەتدا، بەكار بردنی سەپاو، بەوەی كە بژاردەكان ئاراستە كراون و پێداویستەكان لە ریكلام و توێژینەوەكانی بازاڕەوە سەرچاوە دەگرن.
ئەم نەرێنایەتییە گشتییە لە بنەڕەتدا بە شێوەیەكی نایەكسان دابەش بووە. باری ژنان قورس دەكات، هەروەها چینی كرێكاران و كرێكارانی ناتەكنۆكرات و لاوان، بە كورتی زۆرینە. هەڵبەت هەمووان بە هەمان شێواز نا، لە یەك كاتیش نا، سەبارەت بە هەمووان لە یەك كاتدا.
6-نوێخوازی:
ئەمڕۆ، رۆژانە خۆی لە پشت رووپۆشێكدا حەشار دەدات، كە نوێخوازییە، رووداوی هەمەچەشنە و ئەو تەوژمانەیە كە هونەر دەیانورووژێنێ. مۆدە و رووداوی نوێ، بۆرە كاڵە رەنگی رۆژانە دەشارێتەوە بە بێ ئەوەی بە تەواوی بیسڕێتەوە. وێنە و سینەما و تەلەفزیۆن هەمەڕەنگیی رۆژانەیە، كە جارێك بە رواڵەتی تایبەتی خۆی و جارێكیشیان بە رواڵەتی ناڕۆژانە نمایشی دەكات: وەك توند و تیژی، مەرگ، كارەسات، ژیانی پاشا و ئەستێران، ئەوانەی كە بە لای خەڵكەوە وایە كە لە رۆژانە دەرباز دەبن. نوێخوازی و رۆژانە بەم چەشنە بنیاتێكی قووڵ دەنوێنن. ئەم بنیاتەش تەنیا شرۆڤەیەكی قووڵ ئاشكرای دەكات. ئەم شرۆڤە رەخنەیەی رۆژانە كە هەموو لێكدانەوەیەك رەت دەكاتەوە، ئەو بۆ خۆشی بە رووكاری دژبەرانە، بابەتی لێكدانەوەیە. هەندێك بە پەلە رەفتار لەگەڵ رۆژانەدا دەكەن، دەیانەوێ زووبەزوو ژیان بگۆڕن، هەر یەكسەر دەبێ ئەوە بكەن. هی دیكەش هەن پێیان وایە كە ژیان ئەو بایەخ و سوودەی نییە. جا لە بری تێگەیشتنی ئەو كە دەبێ بخرێتە نێو دوو كەوانەوە و چڕ بكرێتەوە، بۆ ئەوەی بە فراوانی بوار لە بەردەمی زانست و تەكنیك و پێشكەوتنی ئابووری.. هتد، بكرێتەوە.
سەبارەت بەوانە، دەكرێ وەڵام بدەینەوە كە گۆڕینی رۆژانە پێویستی بە مەرجە. دابڕان لەگەڵ رۆژانە بە ئاهەنگی گەرم و گوڕ یان ئارام، درێژە ناكێشێت. بۆ ئەوەی ژیان بگۆڕین، هەر دەبێ كۆمەڵ و فەزای شار بگۆڕین، سەبارەت بە ئەوانیش ئەوا دەكرێ وەڵام بدەینەوە، تۆقێنەر ئەوەیە كە ژیان چڕ بكەیتەوە، چونكە زەحمەتییەكانی مرۆڤایەتی بوار نادەن كە مرۆڤ یەكسان بە مێروو بكەین. بە ئامادە بوونمان بە ئامرازی زەبەلاح و مەترسیی تۆقێنەر كە لێمان لە بۆسەدایە، خۆمان بە سەرووی مرۆڤایەتیدا دەكەین.

ژێدەر: جیهانە ئەنسكلۆپیدیای دجیتاڵ. ئەلجیلانی ئەلدرێدی كردوویەتی بە عەرەبی، لە عەرەبیشەوە كراوەتە كوردی.