نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی*

وای لێ هاتووە هەر یەك لە ئێمە هەست بە، ناڵێم شەرمەزاری، بەڵكو بە لای كەمەوە بە جۆرێك لە راڕایی بكەین لە بەكارهێنانی چەمكی ئایدیۆلۆژیا. خۆ ڕەنگە ئەم شتە لە بنەڕەتدا بۆ ئەوە نەگەڕێتەوە، كە لێرەو لەوێ، گوێمان لێ دەبێت و دەڵێن سەردەمی ئێمە سەردەمی «مەرگی ئایدیۆلۆژیایە»، بەڵكو لەبەر ئەوەیە ناوردییەك لە بەكار هێنانی ئێستای چەمكەكەدا هەیە. هەڵبەت ئەم چەمكە لەوەتای پەیدا بووە تەمومژی بە سەرەوەیە، وا دیارە لە ئاكامی ئەو رەخنانەی لە لایەن بیرمەندانێكەوە لێی گیرا، كە خاوەن پێگەی شایستەی خۆیان بوون لە هزری هاوچەرخدا، (ئایدیۆلۆژیا) هەموو بەهای خۆی لەدەست دا.

بە هەر حاڵ، زۆربەی ئەو بیرمەندانە خۆیان لە بەكار هێنانی ئەم زاراوەیە بەدوور دەگرن، تەنانەت ئەگەر چەمكی دیكەش لە بری ئەو بەكار بهێنن، كە هێندەش لەوەوە دوور نەبن. ئەم شتە دەكرێ لەبارەی چەمكی «ئەوەی بیری لێ نەكراوەتەوە» لە لای هایدگەر، یان چەمكی «نەست» لە لای فرۆید، یان چەمكی «بت» لە لای نیچە، بگوترێت.
رەنگە بشگوترێت، ئەم رەخنە یەك لە دوای یەكانە نیشانەی دینامیكی و زیندوویی و توانای بەردەوامە لە بەرگری كردن، خۆ كاتێك چەمكەكە كەم بەكار هێندرا، ئەوا هەمیشە واتاكانی لە هزری هاوچەرخدا ئامادەیە، هەروەها هەمیشە بەسەر هەڵوێست و شرۆڤەی سیاسیدا باڵادەستە. بۆیە رەنگە پێویست بكات، بەر لەوەی بڕیار لەبارەی رەوایی بەكار هێنانی بدەین، واتاكانی دەست نیشان بكەین و بەدواداچوون بۆ پێكهاتنی بكەین، وەك دیارە، هیچ رێگایەكیش بۆ ئەمە نییە، تەنیا بە گەڕانەوە بۆ پەیدا بوون و پەیدۆز كردنی گەشەسەندنی نەبێت.
تا ماوەیەكی باش چەمكەكە هەر بە بارمتەی لێكدانەوەیەكی دیاریكراو مایەوە، لە بنەڕەتیشدا ئەوەی لە دەستنووسی «ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی»دا هات بوو، كرد بووییە چاوگ. زۆر كەم ئەو لێكدانەوەیە بایەخی بەو نووسینانەی دواتری ئەو دەستنووسە دەدا، كە وەك دەزانین لە ساڵی 1845دا نووسراوەتەوە. هەروەها، بە گوزارشتی ئەنگلس، (ئەو دەستنووسە) هەردەم «كەوتبووە بەر ددانی مشك»ـەوە، ئەو نووسینانە لە خودی ئەدەبیاتی ماركسیزمدا، یان لە هی دیكەدا، پەیدا بوو، ئیدی ددانی بە رۆڵی بیرۆكە لە مێژوودا نا و بایەخ و كاراییشی بۆ سەرخان گێڕایەوە، تەنانەت چاوی بە دیاری كردنی خودی چەمكی ئایدیۆلۆژیاشدا خشاندەوە.
بەڵام ئەوانەی بایەخیان بەم نووسینانە دا، داواشیان كرد ئەو دیاری كردنەی لە دەستنووسی «ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی»دا هات بوو، تێپەڕێندرێت و بە رووی ئەوەی دوای ئەودا كرانەوە هەبێت، تەنیا بەوەی لە نامەكانی (ماركس و ئەنگلس)دا هات بوو بەسی لێ نەكەن، بەڵكو پێگەی فاكتەرەكانی ئایدیۆلۆژیا زیندوو بكەنەوە و رۆڵی ئەوان لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بەدی بكەن. هەردوو دامەزرێنەری ماتریالیزمی مێژوویی رۆڵێكی دیاریكراویان بە فۆرمەكانی ماف و تیۆرییەكانی سیاسەت و فەلسەفە و باوەڕی ئایینی دا، هەرچەندە رۆڵی یەكلاییكەرەوەش نەبوون. ئەوەی پێی دەگوترێت باوەڕی ئایدیۆلۆژی، وەك ئەنگلس دەڵێ، كار لە ژێرخان دەكات و لە چوارچێوەیەكی دیاریكراویشدا دەتوانێت كاری لێ بكات و بیگۆڕێت.
شاراوە نییە، ئەم هەڵوەستە كردنە لە ئاست تێبینیی جۆربەجۆری ئەنگلس، لە كۆتاییدا نەبووە مایەی چاو خشاندنەوەیەكی ریشەیی بە چەمكەكەدا، راستە ئەو هەندێك بژاری كرد، بەڵام ئەوەی هەرە گرنگە، ئەو كاری بە ئاڕاستەی چاو خشاندنەوە بەو بنەما فەلسەفیانەدا نەكرد كە ئەویان لە سەر رۆنراوە، لە بنەڕەتدا (ئەویش) بە دەوری ئەو رۆڵە سەرەكییەی فەلسەفەی نەریتی بە خودی هزركەری دەدات، چڕ دەبێتەوە.
پێویست بوو، بەم رەوشەوە، نەك تەنیا بە بژار كردنی چەمكەكە یان كار كردن بۆ فراوان كردنی بەسی لێ بكەین، بەڵكو تێپەڕاندنی سەراپای هەڵوێستی نەریتیانەی ماركسیزم، یان بە لای كەمەوە دووبارە لێكدانەوەی، هەروەها كرانەوە بەرەو دۆخی چەمكەكە لە لای هەندێك لە ماركسیستانی هەنگاری، بە تایبەتیش لۆكاچ، پاشان لە لای گرامشی و بە تایبەتیش لە لای ئەلتۆسیر.
لە پێناوی ئەوەدا، هەر دەبوو فەیلەسووفی ماركسیزم پەیدا ببن، كە كراوە بن بەرەو رووی نوێكاریی هزری هاوچەرخدا، بە تایبەتیش ئەوانەی پێیان گوترا «فەلسەفەی سڵەمینەوە»، نەك بۆ بژار كردن و رزگار كردنی چەمكەكە، بەڵكو بۆ دەرهێنانی لە كێشەی ماركسیزمی نەریتی، كە نەیتوانی لە فەلسەفەی كۆجیتۆ رزگاری ببێت، هەروەها نەیتوانی جووتەكانی میتافیزیكیش هەڵوەشێنێتەوە، بە تایبەتی دووانەی سەرخان/ ژێرخان، هەروەها دووانەی تیۆری/ پراكتیك. هەروەها بە تایبەتیش نەیتوانی چەمكەكە لە «تیۆریی بەرژەوەندی» جیا بكاتەوە.
پێمان وا نییە مرۆڤ بتوانێت ئەمڕۆ قسە لە سەر ئایدیۆلۆژیا بكات بە بێ ئەوەی ئەو بەشدارییە بنەڕەتییەی قەڵاچۆ كردنی هایدگەری بۆ چەمكەكانی (براكسیس و لۆگۆس و تەكنیك) رەچاو نەكات، هەروەها ئەوەی بە سەر فەلسەفەكانی هەستدا هات لە سەر دەستی خاوەنانی شیكاری دەروونیدا، هەروەها ئەو دەردەی بە سەر چەمكی راستی (هەقیقەت)دا هات لە سەر دەستی نیچەدا.
ئا لێرەدا بەهای مەزنی بەشدارییەكەی ئەلتۆسیر لەم بوارەدا دەردەكەوێت. لوی ئەلتۆسیر روونی كردەوە كە ئایدیۆلۆژیا، تەنانەت لە لای خودی ماركسیش، هەر وابەستەی تیۆرییەك بوو لەبارەی هۆشیارییەوە، لە بنەڕەتیشدا گرێدراوی تیۆریی بەرژەوەندی بوو، هەروەها چەمكێكی دیاری كراو لەبارەی هەقیقەتەوە. ئەوەش دەكرێ وا پوختی بكەینەوە كە ئەو هەر وابەستەی خودە میتافیزیك و ئەپیستمۆلۆژیایەك بوو، كە هێندە لە عەقڵانیزمی ئاسایی لا نادات، بەڵكوو بنەماكانی لەوەوە هەڵدەهێنجێت (وەردەگرێت). كەواتە ئەو ئەپیستمۆلۆژیایە پشتی بە كۆجیتۆ بەستووە، بۆ درك كردن بە واتاكان پشت بە راستەوخۆیی دەبەستێت، خودی هزركەریش دەكاتە پشتیوانی بوون (هەبوون).
لەم بارەیەوە هێندە بەسە بگەڕێینەوە سەر كتێبێكی گرنگ كە ئەلتۆسیر كۆمەڵە وتارێكی تێدا بە ناونیشانی «داكۆكی كردن لە ماركس» كۆ كردەوە، بیرمەندی فەرەنسی لە ناوەڕاستی شەستەكانی سەدەی رابردووەوە روونی كردووەتەوە، بەرجەستە بوونەكان (خۆ نواندنەكان)ی ئایدیۆلۆژیا پێوەندییان بە هۆشیارییەوە نییە، ئەوان «بابەتگەلێكی كولتوورین دركیان پێ دەكرێت و قبووڵ دەكرێن و ئەشكیان پێوە دەكێشرێت و تێیاندا دەژین، لە رێی زنجیرەیەكەوە كە لە دەستیان دەردەپەڕێت، كاری خۆی لە مرۆڤ دەكات». بەكار هێنانی پەیڤی «بابەت» لێرەدا، هەوڵێكە لە لایەن فەیلەسووفی فەرەنسییەوە بۆ ئەوەی روونی بكاتەوە كە ئایدیۆلۆژیا لە نێو مێشكدا جێگیر نییە، بەڵكوو ئەو، بە گوێرەی دەستەواژەكەی خۆی، ئاستێكە لە ئاستەكانی پێكهاتەی جڤاكی، ئەو حاڵەتێكە لە «دەزگا ئایدیۆلۆژییەكانی دەوڵەت». وەهمی ئایدیۆلۆژی خۆی لە خۆ نواندن و بەرجەستە بوونەكاندا مەڵاس نەداوە، بەڵكوو لە نێو ئەو پێوەندییەدایە كە ئەو خۆ نواندنانە بەو پەیوەندییانە دەبەستێتەوە، كە خەڵك لە نێو خۆیاندا بە یەكدییەوە گرێ دەدات. ئایدیۆلۆژیا پەیوەندییەكە بە پەیوەندییەكانەوە، ئەو پەیوەندییەكی سادە نییە، بەڵكوو پێوەندییەكی تێك هەڵكێشە، پێوەندی بە پێوەندییەوە، پێوەندییەك لە پلەی دووەمدا، بە گوێرەی گوزارەی خودی ئەلتۆسیر.
تەنانەت ئەگەر ئایدیۆلۆژیامان لە چەمكی نەستیش نزیك كردەوە، ئەوا ئەو نەستێكی خاوەن سایكۆلۆژیا نابێت. نەست شوێنێكی تاریكی نێو مێشكمان نییە. نەست لێرەدا ئەو بۆشاییە یان ئەو بەرەڵڵاییەیە كە پێكهاتەی جڤاكی سەبارەت بە خۆی (خودی) تێدایە. نەست هەڵاتنی پێكهاتەی جڤاكییە لە خودی خۆی. چونكە پێوەندیگەلی جڤاكی لە راستەوخۆیی خۆیدا لە ژیان نایەت، بەڵكوو دوور لە خودی خۆی لە ژیان دێت. بە زمانی نیچە، ئەو رەنگاوڕەنگ و لێكدراوە و پێچراوە لە ژیان دێت، واتە ئەو بە راستەوخۆیی خۆی نادرێت. ئەم دووركەوتنەوە یان بەرەڵڵاییە، كە هێندە هەڵوەستە ناكات لە ئاست ئەو هەست كردنە بەو، كە لە لای ئەندامانی كارای كۆمەڵ هەیە، ئەوەیە كە دەكرێ پێی بڵێین وەهمی ئایدیۆلۆژی. ئەویش وەهمێكە بە زەروورەت، وەك فۆكۆ بۆی چوو، گریمانەی راستییەكی بەرامبەر بە خۆی ناكات، نە خودێكیش كە ئەوی هەڵگرت بێت، نە ماددەیەكیش كە لە «ژێری»دا بێت، چونكە ئەو لەوە زیاتر نییە كە پێكهاتەی جڤاكییە لە جیا بوونەوەی لە خۆی، وەك ئەوەی بوونی بابەتیانەی هەبێت، ئەو «بابەتگەلە».
پاشان میكانیزمی ئایدیۆلۆژی لە ئاست داكۆكی كردن لە بەرژەوەندییەكانی ناوەستێت، هەر بە وەرگێڕان (هەڵگێڕانەوە) و پێوانەوەش قەتیس نامێنێت، بەڵكوو یەكبوون دروست دەكات و جیاوازییش راو دەكات تا بیبەزێنێت. بۆشمان ناكرێ درك بە میكانیزمی ئایدیۆلۆژی بكەین ئەگەر ئێمە لە ژێر بەزینی «تیۆریی بەرژەوەندی»دا ماینەوە. بۆیە ئەلتۆسیر دەڵێ ئەم میكانیزمە رۆڵێكی گرنگی هەیە لە رووی ئەوەی ئەو «چیمەنتۆیە كە رایەڵەكانی كۆمەڵ پێكەوە گرێ دەدات» ناتەبایی (دژبەری) دەكاتە گونجان، جیاوازی دەكاتە جووت بوون، فرەیی دەكاتە یەكبوون.
بەم چەشنە میكانیزمی ئایدیۆلۆژی میكانیزمێكی كارایە. ئەو ئاوێنەیەكی شەوقدەری ورووژاو نییە، كە واقیعی كۆمەڵایەتی و ئەوەی تێیدا كار لە یەك دەكات بخاتە روو، بەڵكوو ئەو فاكتەرێكی دیاری كراوەو، چالاكییەكی خورتەو، بەرگرییەكی گیان لەسەر دەستە. ئایدیۆلۆژیا توانایەكی زەبەلاحە بۆ خۆڕەنگاندن و خۆ دەمامكدان، هەروەها توانایەكی لە رادەبەدەرە بۆ رەنگسازی و دەمامكداری و دروست كردنی وەهم، ئەو تەنیا بە شێواندنی بیرۆكەكان و هەڵگێڕانەوەی راستییەكان بەسی لێ ناكات. ئەركەكەشی ئەركی ئەپیستمۆلۆژی نییە، مادام ئەو میكانیزمێكە بۆ هێنانە ئارای جووت بوون و تێكشكاندنی جیاوازییەكان.
ئەگەر ئێمە بەم واتایە ئایدیۆلۆژیامان بەكار هێنا، ئیدی ئەستەمە قسە لەبارەی مەرگی ئەوەوە بكرێت، مادام میكانیزمێكی بنەڕەتییە بۆ داهێنانی «ئەوەی وەك واقیع كار دەكات»، ئەوە بە گوێرەی گوزارشتی فۆكۆ (elle crée du réel)، یان بۆ ئەفراندنی ئەوەی كار دەكات، وەك كۆمەڵێكی «بنیاد تۆكمە» بە گوێرەی گوزارشتی ئەلتۆسیر. رەنگە ئەوسا ناڕەحەت نەبین لەوەی وەك چەمكێك بەكاری بهێنین، بەڵكوو رەنگە تەنانەت بەشداری كردنیش(مان) لە گۆڕینی.


* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات