نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی

عەبدولسەلام بنعەبدعالی، بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات، تایبەت بۆ گوڵان ئەم بابەتەی نووسیووە

زۆر كەسان دوودڵ بوون لەوەی پەیڤی «شۆڕش» بەكار بهێنن، دەرهەق بەوەی لە هەندێك وڵاتی عەرەبیدا ڕووی دا، هەروەها ئەوەی بە تێكڕا پێی دەوترا بەهاری عەرەبی.
بەلای ئەوانەوە چەمكێكی ڕوون و شەفاف لەبارەی مەبەستیان بۆ شۆڕش بەدی ناكەین، ئەوان بە زۆری و زیاتر، بە ئاماژەدانیان بۆ هەندێك شۆڕشی مەزن لە مێژووی نوێدا، بە تایبەتی هەردوو شۆڕشی فەرەنسی و رووسی باسی لێ دەكەن، تا هەرچی كە ڕووی دا، بەو دوو شۆڕشەی بەراوردو پێوانە بكەن، ئنجا بەو ئاكامەش بگەن كە «بەهار» توخمەكانی «شۆڕشی» تێدا نییە، لەوەش زیاتر نییە كە شێوەیەكە لە شێوەكانی یاخیبوون، بۆیە ئەوانە پتر لە راپەڕینەوە نزیكن.
هەمان ئەم راڕایی و دوودڵییە تەنانەت لە لای مێژوونووسانی شۆڕشە مەزنەكانیش بە درێژایی مێژوو دەبینین، زۆربەیان رایان لەوەدایە دیاردەی شۆڕش لە چاخی نوێدا قەتیس بكەن، بە شۆڕشەكەی ئەمریكاش لە ساڵی 1776دا دەستی پێ دەكەن، بزووتنەوەكانی یاخیبوونیش كە پێشتر مێژوو پێیان ئاشنا بووە، وەك بزووتنەوەكەی سپارتاكۆس، تەنیا بە راپەڕین و یاخیبوون (révoltes) دادەنێن.
هەڵبەت ئەوە واتای ئەوە نییە، خەڵكانێك نین كە پەیڤی شۆڕش بە هەمەجۆرو شێوەكانی گۆڕان و وەرچەرخان نەڵێن، تەنانەت (ئەو خەڵكانە) دەیگشتێنن تا بواری دیكەی دەرەوەی سیاسەتیش بگرێتەوە، ئیدی باسی شۆڕشی كۆبێرنیك و شۆڕشی ژنان و شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشی تەكنیكیش دەكەن..
بەڵام ئەوەی دەبێ سەرنجی بدرێتێ، ئەوەیە كە پەیڤی شۆڕش وەك ئەوەی بۆ نموونە لە زمانی فەرەنسیدایە (révolution) ئاڕاستە بە پەیڤی لاتینی (revolvere) دەكات، كە پتر واتای روو لە پاش كردن و پاشەكشە دەگەیەنێت، لەویشەوە سیفەتی (révolu) لە زمانی فەرەنسیدا هاتووە، واتە ئەوەی تێپەڕی و چوو. لەم رووەوە، هەندێك لەوانەی بایەخ بە دیرۆكی پەیڤەكە دەدەن، هۆشداری دەدەن كە پەیڤی (révolution) ئەو واتایەی نەبووە كە ئێستا بەكاری دەهێنین، واتە گۆڕانی كتوپڕ و قووڵ لە بونیادی سیاسیدا، تەنیا لە ساڵی 1660ـەوە نەبێت.
دەتوانین بڵێین بەكار هێنانی ئێستای (پەیڤەكە) لەوەدایە چەمكی شۆڕش وا دیاری بكات كە بەرامبەر بە چەمكی راپەڕین و یاخیبوونە، تا بیانخاتە نێو خانەی پێوەندییەكی دژبەرییەوە (دژ بە یەكەوە). لە كاتێكدا شۆڕش لە سەر بنەمای پرۆژەیەكی تیۆرییەوە بەرپا دەبێت و هەوڵ دەدات لە واقیعی كردارەكیدا بەدی بێت، لەو كاتەیدا شۆڕش بریتییە لە تیۆرییەك كە هەوڵ دەدات پیادە ببێت، ئەوا راپەڕین، بە پێچەوانەی ئەوە، جۆرێكە لە رەت كردنەوەی مێژوو، یان وەك ئەوەی یەكێكیان دەڵێت «رەت كردنەوەی ئەو سبەینێیەی كە هەر وەك ئەمڕۆ دەبێت». شۆڕش «پرۆژەیە» (pro-jet)، بزووتنەوەیەكە خۆی دەهاوێتە ئایندەوە، لە دیدێكیشەوە سەرچاوەی گرتووە، شۆڕش بە ئایدیۆلۆژیایەك بەرپا دەبێت كە چینگەلی جڤاكی باوەڕیان پێی دەبێت، هەوڵ بە ئاراستەی گۆڕینی واقیع دەدات و روو لە بەهایەك دەكات. بەم واتایە شۆڕش كە دژ بە دەزگاگەلێك بەرپا دەبێت، بۆ ئەوەیە هی دیكەی بەدیل (ئەلتەرناتیف) لە جێی ئەودا دابمەزرێنێت. ئەو دژ بە سیستەمێك (رژێمێك) بەرپا دەبێت بە ئامانجی چەسپاندنی سیستەمێك (رژێمێك)ی (دی). هەرچی یاخیبوونە، تەنیا هەوڵێكە بۆ لادانی مێژوو لە رێڕەوەكەی و گۆڕینی جووڵە و بزاوتەكەی. بەم واتایە ناتوانین بڵێین «شۆڕش راپەڕینێكی سەركەوتووە». چونكە هەڵوێستی هەر یەك لە شۆڕش و راپەڕین لە مێژوو، بە شێوەیەكی ریشەیی لە یەك جودان.
ئەگەر ئەوەی پێشتر گوترا بسەلمێنین، ئایدیۆلۆژیامان كردە مەرجێك بۆ هەموو شۆڕشێك، ئیدی رەنگە دەبێ لەگەڵ ئەوانەدا هاودەنگ بین كە دەڵێن بە «مردنی ئایدیۆلۆژیا» شۆڕشەكانیش دەمرن. سەرباری ئەوە، پێویستە دووپاتی بكەینەوە كە شۆڕش وا نابێت، تەنیا لەو كاتەدا نەبێت كە لە هەموو پێشبینییەك دەردەپەڕێت (دەردەچێت)، ئەو بە دروستی، رووداوێكی نائاساییە. هەڵبەت بە تەبیعەتی حاڵ ئەمەش واتای ئەوە نییە كە لە هەموو ماقووڵییەكەوە دوورە، بەڵكوو تەنیا ئەوەیە كە پاساوی خۆی لە نێو فەلسەفەیەكی مەبەستخوازانەی مێژوودا نابینێتەوە، فەلسەفەیەك پێی وایە مرۆڤ لە توانایدایە پرۆژەی ئایندەی بەدی بكات، ئەگەر ئەو چاودێریی جووڵەی مێژووی كرد و بەدیی كرد، ئیدی بكەوێتە دووی (شوێنی). هەڵبەت ئەوە رێمان لێ ناگرێت كە بە دوای واتایەكدا بۆ شۆڕش بگەڕێین، هەروەها بە دوای «رێیەك بۆ تێگەیشتن» لە رێی لۆژیكی ناوخۆیەوە و بە شرۆڤە كردنی بنیادەكەی، بە بێ ئەوەی پەنا ببەینە بەر ریزبەندییەكی گشتی یان پەنا ببەینە بەر لۆژكێكی هەمەكی.
خۆ رەنگە هەر ئەوەش بێت كە پاڵی بە هەندێكتانەوە نا كە هەوڵ بدەن پرسەكە بە دوور لەم روانگە دیاكرۆنییە مێژووییەوە بخەنە روو، بە جیا لە جووڵەسازی و دیرۆك بڕواننە شۆڕشەكان، تا لە بنیاد و سانكرۆنییەكەی بكۆڵنەوە.
هەر ئەمەش بوو كە هەندێك لە مێژوونووسانی زانست كردیان. رەنگە لە هەموویان گرنگتر «تۆماس كۆون» بێت، ئەویش نەك تەنیا لەبەر ئەوەی بایەخی بە «بنیادی زانستیانەی شۆڕشەكان» دا، بەڵكوو لەبەر ئەوەی لە كتێبێكدا بەو ناونیشانە (بنیادی زانستیانەی شۆڕشەكان)، بەراوردێك لە نێوان شۆڕشی زانستی و شۆڕشی سیاسی دەكات. ئەو جۆرێك لە هاوتەریبی لە نێوان هەردوو شۆڕشەكەدا دەكێشێت. شۆڕشی سیاسی لەگەڵ هەڵكشانی هەست كردن بە ناتوانایی پرادیگمی بەكارهاتوو (بەردەست) لە هەرس كردن (لە ئامێز گرتنی) كاروبارەوە دەست پێ دەكات، هەروەها لەگەڵ هەست كردن بەوەی دەزگاگەلی كۆن «چی دی بە شێوەیەكی گونجاو ناتوانن ئەو گرفتانە چارەسەر بكەن، كە ژینگەیەك دەیانخاتە روو كە ئەو دەزگایانەش لایەنێك بوون لە هێنانە ئارای (ئەو ژینگەیە)دا».
شۆڕشەكانی زانستیش بە هەمان شێوە، لەگەڵ زیاد بوونی هەست كردن بەوەی یەكێك لە پرادیگما و نموونەكانی رێنمایی كە هەن، كە ئیدی وازی لە بەجێ گەیاندنی رۆڵی خۆی بە شێوەیەكی تەواو لە بواری دۆزینەوەی لایەنێك لە سروشت هێناوە، دەست پێ دەكەن، كە پێشتر ئەو پرادیگمە رێبەر (رێ نیشاندەر)ی توێژینەوەكانی تایبەت بەو (بوارە) بووە.
لەبەر ئەوەی زانست، بە گوێرەی تۆماس كۆون، لە ماوەگەلێكی دیاری كراوداو لە رەوشێكی جێگیردا ئۆقرە دەگرێت، ئەویش بە ملكەچ بوونی بۆ پرادیگمێك كە بوارەكەی و شێوازەكانی توێژینەوە تێیدا دیاری دەكات. لە چوارچێوەی ئەم «رەوشە جێگیرەی زانست»دا، داڕشتنی كێشەكان و چارەسەری پێشنیار كراو بۆ ئەوان، خۆیان بە سەر زانایاندا دەسەپێنن.
شۆڕش دێت كە پێوەرانی بەكارهاتوو لەناو دەبات، ئەمیش دەبێتە مایەی لە ریشە داڕشتنەوەی كێشەكان و بە تەواوی نوێ كردنەوەی پرۆگرامەكان، بە چەشنێك وەرگێڕانی چەمكەكان لە رێڕەوێكەوە بۆ یەكی دی ئەستەم دەبێت. بەم جۆرە قەبارە لە روانگەی نیوتۆنیزمەوە و قەبارە لە روانگەی رێژەییەوە، بۆ نموونە، كۆكن لەگەڵ دوو بۆچوون بۆ دیاردەگەلی جووڵە، بە چەشنێكیش لە یەكدی جیاوازن كە ئەستەمە گوزارشت لە یەكێكیان بكرێت بە نیشانەی ئەوی دیكەیان. وەك ئەوەی زانست بكەوێتە «قەیران»ێكەوە، كە تێیدا پرادیگمی تێپەڕێندراو ناتوانایە لە هەرس كردنی نوێباو.
بە هەمان شێوە «كۆون» پێی وایە شۆڕشی سیاسی ئامانجی گۆڕینی دەزگاگەلی سیاسییە بە شێوازگەلێك كە ئەو دەزگاگەلە یاساغی كردوون لە بەرژەوەندی (شێوازگەلی) دی، لەم ئان و ساتەشدا كۆمەڵ بە تەواوی و سەراپا، هەرگیز ملكەچی هیچ كام لە كۆمەڵە دەزگایەك نابێت. لەبەر ئەوەی بكەرانی جڤاكی (رای) جیاوازیان هەیە لەبارەی رێساكان یان نموونەی رەسەنی ئەو دەزگایانەی كە دەبێ لە چوارچێوەی ئەواندا وەرچەرخانی سیاسی و هەڵسەنگاندنی ئەو وەرچەرخانەش بەدی بێت، هەروەها لەبەر ئەوەی هەبوونی چوارچێوەی باڵاتر و بەهادارتر لە دەزگاكان ناسەلمێنن، كە لەبارەی جیاوازییەكانەوە پەنایان بۆ ببردرێت، ئیدی لایەنانی ململانێ دەكەونە بن باری ناچارییەوە كە پەنا بۆ شێواز و تەكنیكی هاندان و قەناعەت پێ هێنان دەبەن، ئەمەش بە زۆری پەنا بۆ بەكار هێنانی هێز دەبات.
• بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات
شۆڕش دێت بۆ ئەوەی پێوەرانی بەكارهاتوو لەناو ببات، ئەمیش دەبێتە مایەی لە ڕیشەوە داڕشتنەوەی كێشەكان و بە تەواوی نوێ كردنەوەی پرۆگرامەكان
• شۆڕشی سیاسی ئامانجی گۆڕینی دەزگاگەلی سیاسییە بە شێوازگەلێك كە ئەو دەزگاگەلە یاساغی كردوون و لە بەرژەوەندی (شێوازگەلی) ترن، لەم ئان و ساتەشدا كۆمەڵ بە تەواوی و سەراپا، هەرگیز ملكەچی هیچ كامە لە كۆمەڵە دەزگایەك نابێت
شۆڕش لە سەر بنەمای پرۆژەیەكی تیۆریی بەرپا دەبێت و هەوڵ دەدات لە واقیعی كردارەكیدا بەدی بێت، لەو كاتەیدا شۆڕش بریتییە لە تیۆرییەك كە هەوڵ دەدات پیادە ببێت، ئەوا راپەڕین، بە پێچەوانەی شۆڕشەوە، جۆرێكە لە رەت كردنەوەی مێژوو