نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی

عەبدولسەلام بنعەبدعالی، بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات، تایبەت بۆ گوڵان ئەم بابەتەی نووسیووە

وا دیارە ئاڵوگۆڕێكی بەهێزی «كەش» خەریكە هەڕەشە لە بەهاری عەرەبی دەكات بەوەی ببێتە پاییز. مەبەستمان ئەوە نییە كە وا باوە دوای هەر وەرچەرخانێكی كەش و سیاسەت، پەشێوی و ئاستەنگ و ساتمە بردن دێنە پێش، بەڵكوو ئاماژە بە فاكتەری هەمەلایەن، بە ناوخۆ و دەرەكییەوە، دەكەین كە دەبنە لەمپەر لە بەردەم تەواو كردنی كاروانی راپەڕینەكان. ئەگەر هەندێك جار كاروبار هێندە ئاڵۆز بێنە بەر چاو، كە دەرگا لە بەردەمی هەموو ئەگەرێك دەكاتەوە و، رێ لە هەر مەزەندەكارییەك دەگرێت، ئیدی ئەوە رێی ئەوەمان لێ ناگرێت كە بەرەو دوا بگەڕێینەوە، چاوێك بەوەشدا بخشێنینەوە كە پێشتر رووی داوە، تا پەی بە جۆر و چەشنی ئەو ژانانەی لە ئارادان، ببەین.
رەنگە یەكەمین شتێك كە پێویست دەكات هەڵوەستەی لە ئاستدا بكەین، گەڕانەوە بێت بۆ خودی ئەو ناولێنانە. بە «بەهار» ناوبردنی هەموو چەشنەكانی راپەڕین كە زۆر لە وڵاتانی عەرەبی گرتەوە، كارێكی نە روون و نە بێگەرد و بێ خەوشە. گومانیشی تێدا نییە چاوگەكەی (چاوگی ناو لێنانەكە) ئەوروپایە. ئەم شتە «فێڵ»ێكی شاراوەشی گرتووەتە خۆ. هەرچەندە وەرزەكە بەهار نەبوو، ئەو ناونانەش كە رەنگە بە بەهاری «پراگ» پێوانە و بەراورد كرا بێت، زاتی ئەوەی بە شرۆڤەكارانی رۆژئاوا دا، نەك كە خۆیان لە پەیڤی شۆڕش بەدوور بگرن، بەڵكوو تەنانەت خۆیان لەوەش بەدوور بگرن كە رووداوەكان بخەنە نێو پێگە و خانەی (مستەهەقی) خۆیانەوە لە مێژوودا، بۆ ئەوەی تەنیا لەوەدا كورتیان بكەنەوە، كە هەر تەنیا بە دوای یەكدا هاتنی وەرزەكانن، هەروەها گۆڕانی جوگرافین. ئەم ناونانە ئەو توانایەی بە خاوەنەكانی بەخشی، كە هەر دەست پێشخەرییەكی مێژوویی لە لایەن لاوانی عەرەبەوە رەت بكەنەوە. بۆیە دەیانبینین، وەك كە ئێمەیان راهێناوە، خوو نادەنە لێكۆڵینەوە لەو گرووپگەلە جڤاكییەی كە لە پشت ئەو بزووتنەوانەدا بوون، هەروەها لە «رەوشی چینایەتییان» و، ئەو ئایدیۆلۆژیایەی دەیان بزوێنێت، ناكۆڵنەوە، بەڵكوو هەر بە راگەیاندنی ترس و نیگەرانیی خۆیان لەوەی كە رووخانی ئەو رژێمانەی ئێستا، رەنگە دەرفەت بە بزووتنەگەلی ئیسلامی بدات كە دەسەڵات بگرنە دەست، بەسیان لێ كرد.
لەمەشدا مەبەستمان ئەوە نییە كە شرۆڤەی گونجاو بۆ ئەوەی كە رووی دا، ئەوەیە كە پشت بە تیۆریی ململانێی چینایەتی دەبەستێت، بەڵكوو پێویستە هەڵوەستە لە ئاست هۆ و پاڵنەری ئەو راپەڕینانە و گرووپەكانی پشتیانەوە و ئەو دروشمانەی بەرزیان كردەوە بكەین، بشپرسین كە ئاخۆ بە راستی ئایدیۆلۆژیایەكی بزووێنەریان هەبووە، نەخشە و بەرنامەڕێژی هەبووە؟ ئەوە بەر لەوەی ترس دەربڕین و سەرنجی خۆمان رابگەیەنین.
بەم جۆرە دەبوو جەخت بكرێتە سەر لایەنی تەمەن و باری كۆمەڵایەتیی ئەو خەڵكانەی راپەڕینەكانیان هەڵسووڕاند. لێرەشدا ناوێكی روون و لە هەمان كاتدا نادیار خرایە روو «لاوانی شۆڕش». ئەوەی پێویستە جەختی بكرێتە سەر، كارەكە پەیوەندیی بە گرووپێكی تەمەنەوە نییە، ئەوە نەبوو ئەوانەی گەیشت بوونە تەمەنێكی دیاری كراو بەشدارییان لە راپەڕینەكاندا كرد. ئەوانەی بەشدار بوون لاوانی خوێندوار بوون، لاوانی خاوەن بڕوانامە، بەڵام لاوانێك كە لە گڵێكی نوێن و سەردەمەكە دەیناسێت: لاوانی بێكاری خوێندەوار. ئەوان «لاوانی» بێ پرۆژەن، بێ پەیوەندی. ئەوانە نە پەیوەست بە پەیوەندیی بیروباوەڕ و بە نەتەوەوە دەبن، تەنانەت پەیوەست بە پەیوەندیی پارتایەتیش نابن. ئەوەی یەكیان دەخات هەستێكی بەتینی پشت گوێ خستن و، ئەوەی كە بە گوێرەی دروشمێكی جەزایری پێی دەگوترێت «قۆرخكاری»ی، لێ دەكەوێتەوە.
بەم حاڵەوە، زەحمەتە قسە لەبارەی داكۆكی كردن لە ماف بكەین. ئەمەشە وای لە هەندێك كرد ئامادە نەبوون ئەم راپەڕینانە بەروارد بكات بە هەر شەیدا بوونێكی لیبراڵانە، كە هەوڵ بۆ پاراستنی «مافی هاووڵاتیان» دەدات، دوا جار بكەوێتە ئەو بەند و باوەی ئەم راپەڕینانە بە دایكی شۆڕشەكانەوە، مەبەستم شۆڕشی فەرەنسایە، ببەستێتەوە. وەك ئەوەی راپەڕینی بێ ناوەرۆكی ئایدیۆلۆژی بن، بەڵام هەروەها بێ سەركردەشن. هەرگیز گوێمان لێ نەبووە كەسێك گوتبێتی كە سەركردایەتیی راپەڕینەكانی كردووە. هەر ئەمەش بوو رێی خۆش كرد، لە چەند رۆژێكی دوا بە دوای یەكدا، كە مەیدان و گۆڕەپانەكان لە یەك كاتدا خەڵكانی سەر بە رەوت و لایەنی جیاجیا، پارتی دژ بە یەك، تەنانەت خەڵكانی سەر بە ئایینی جیاجیا، بگرنە خۆ. چونكە راپەڕینەكان هەموو جیاوازی و پلەبەندییەكی باویان تێپەڕاند، ئەوان لە سەرووی سەركردایەتییەكان و لە سەرووی پارتەكان و لایەن و هەر خۆمانە و خۆمانێك بوون، یان با بڵێین ئەوان لە «ژێرەوە»ی هەموو ئەوانەدا بوون. چونكە گوێیان بە «سەروو» نەدەدا، هەروەها گوێیان بە هیچ باڵاییەك كە هەر چۆنێك بووایە نەدەدا. ئەمەشە كە زاراوەی «دابەزین» بۆ گۆڕەپانەكان لە رۆژانی هەیینیدا دووپاتی دەكردەوە. «دابەزین» دروشمی هەمووان بوو. رەنگە هەر لە پێناوی ئەوەشدابوو پەنا نەبرایە بەر نموونە، وێنەی سەركردەكانیش بەرز نەكرانەوە. وەك ئەوەی راپەڕینی بێ نموونەی باڵا بن. تەنانەت ئەو هێمایانەی پشتیان پێ بەسترا، ئەو هێما باوانە نەبوون، واتە ئەوانەی كە پێشتر هۆشیاریی نیشتیمانی و نەتەوەیی چەسپاند بوویان، كە بەرامبەر ئەوی دیكەیەكی دیاری كراو قوت كرانەوە، لە كات و ساتێكدا پێی گوترا ئیستیعمار، پاشان زایۆنیزم ئنجا ئیمپریالیزم و پاشان پاشكەوتن و ئنجا لاسایی كردنەوە..
ئەم ئامادە نەبوونەی هێما و سیمبوڵ، هەروەها ئەو وابەستەگییە بە واقیعی كردەنییەوە، رەنگە لە بنەڕەتدا بۆ خەسڵەتی ئەو «یەكبوونە» بگەڕێتەوە، كە زادەی ئەو دیدارانەی نێو گۆڕەپانەكان و ئەو تەكنیكی پێكەوەڕۆییانەی بۆ سازدانی گردبوونەوەكان بەكار هێندرا. ئەویش وەك دەزانین بڵاوكراوەیەك نەبوون دابەشیان بكەن، نە كۆبوونەوەش بوون و گرێ بدرێن، نە شانە بوون و رێك خرابن، بەڵكوو دیداری سەر تۆڕی ئینتەرنێت بوون و تەكنیكی نوێی پێكەوەڕۆیی دەستەبەری كردووە، ماڵپەڕەكانی كۆمەڵایەتی لە رێی ئینتەرنێتەوە بواریان پێ دا.
كەواتە ئەوانە پەیوەندی بوون لە قوڕ و كانێكی نوێ، نەك دەروێشایەتییەكی ئایدیۆلۆژی و، نە هاوكاریی چینایەتی، بەڵكوو پەیوەندیگەلێكن كە شۆڕشی زانیاری بواری پێ دەدات، ملكەچی لۆژیكی سەنترالیزە بوونی كەشگەلی باویش نابن، هەروەها ملكەچی جەمسەربەندیی بڕیارگەلی باویش نابن. بەرامبەر بە مۆركی «ستوونیانە» كە خەسڵەتی پلەبەندی و پەیوەندیی ئاساییانە بوو، خۆمان لە ئاست پەیوەندیگەلی «ئاسۆییانە»دا بینییەوە، كە زۆر جار سنووری كۆمەڵایەتی و نیشتیمانی تێدەپەڕێنێت.
چونكە ئامرازگەلی نوێ «خاوەن كاریگەریی دووسەرە»، بە پێچەوانەی كۆن و نەریتی «خاوەن یەك رەوت و سەمت»، كە پێكەوەڕۆییەكی «سەنتراڵانە» بەدی دەهێنێت، لە چاوگێكەوە دەردەچێت و روو لە جەماوەر دەكات، بوار بە تاكەكان دەدات، كە لە زەمانێكی كردەنیدا لە نێو یەكدا لە كارلێكدا بن. خۆ ئەگەر ئامرازەكانی یەكەم لەگەڵ چەمكەكانی ئایدیۆلۆژیا و بانگەشەی ئایدیۆلۆژی و بڵاو كردنەوەی بیردا گونجاو بووبن، ئەوا دووەمیان، لەبەر ئەوەی بەندە بە چەمكی ئاڵوگۆڕەوە، ئەوا بوار بە تاكەكان دەدات، نەك بیریان بۆ دابدەن و را دەرخوارد بدەن، بەڵكوو دایان بهێنن، یان بە لای كەمەوە بەشداری كردن لەو داهێنانەدا. بە دیوێكی دی، ئەگەر ئامرازگەلی نەریتی كار بۆ «دروست كردنی رای گشتی» دەكەن، ئەوا ئامرازگەلی نوێ پێشینە بە (تایبەت) بە سەر (گشتی)یەوە دەدات، تاك بە سەر كۆمەڵەوە، هەروەها «بۆ ئاڵوگۆڕ كردنی را لە بری دادان و گوتنەوە». ئەو لە بنەچەدا «لە خزمەتی گوتاری عەقڵدا دەبێت پتر لەوەی لە خزمەتی گوتاری (را)دا بێت». بەڵام عەقڵی رەخنەیی نییە كە وابەستەی بە هەردوو كرداری دادگایی كردن و لێك هەڵوارین رۆنرا بێت، بەڵكوو ئەو عەقڵێكە كۆمپیوتەر لە قاڵبی داوە، كە ئیدی پەیوەندیی نوێ لە نێوانی تاك و خودی خۆی، لە نێوانی خۆی و رابردووی خۆی، لە نێوانی خۆی و زمانەوە دەئافرێنێت، بەڵام لە بنەڕەتدا لە نێوانی خۆی و ئەوانی دیكەیە. «ئەمەش وای لە هەندێك كەس كرد كە رازی نەبێت ئەو پەیوەندییانەی زادەی پەیوەندی لە رێی ئەو ماڵپەڕانەوە كە پێیان دەگوترێت (كۆمەڵایەتی)ن، بە پەیوەندیی كردەنیی كۆمەڵایەتی دابنێن»، یان دروستتر ئەوەی كە پەیوەندی و برادەرایەتی بن. ئەو وەك پێكەوەڕۆییەك بێت لە جۆرێكی نوێ. بۆیە ئەوانە سوورن لە سەر ئەوەی كە ئەوانەی دابەزینە نێو گۆڕەپانەكان بە «گرووپ: كۆمەلأ» ناویان نەبن و بەو ناوەش نەیانناسن، بەڵكوو هەر بەوەندە بەسی لێ دەكەن كە دەڵێن «خەڵكانێكی زۆر و زەوەند» كە زادەی دەست پێشخەریی لاوانە بوون و مۆركێكی جیهانیگرانە و گریمانەییانەیەكی فرە تایبەتیان هەس، هەروەها «لەبارەی گریمانە تەكنیكێك كە دابەزییە گۆڕپانەكانەوە».
ئەگەر تەكنیكی تازەی پێكەوەڕۆییانە لەگەڵ بانگەشەی ئایدیۆلۆژیانە بە فۆرمی نەریتیانەی ناكۆك و دژ بێت، جا لەبەر ئەوەی شتی واقیعی تێكەڵ بە شتی گریمانەیی دەكات، ئیدی واقیع بە رووی مومكیندا دەكاتەوە، هەروەها هەندێك (نەرێ)ش دەخاتە نێوییەوە، بە بێ ئەوەی بەوەی كە دەبێ ببێت، بەرامبەری بداتەوە. فەزای دیجتاڵ تۆڕە فەزایەكی پێكەوەڕۆیە، ئەو وەك هەموو تۆڕەكان رایەڵە، بەڵام رایەڵەیەكی پەرت و بڵاو، یان بە لای كەمەوە فرە داو و دەزووی پەرت و بڵاوە. ئەمەش وابەستەی خەسڵەتەكەیەتی، بەڵام هەروەها بۆ كرانەوەی بێ سنووریشی. سەرباری ئەوەی لەم حاڵەتەدا مۆركی یاخیانەی تەقیوی تەكاندەریشی هەیە. بۆیە توانیی باز بە سەر هەموو شێوەكانی سانسۆردا بدات، ئەوەی لێشی دەترسین ئەوەیە، كە ئەو بەرەڵڵاییە بگاتە ئەو ئاستەی كەشی بەهارەكە بشێوێنێت..


كتێبه‌كانی نوسەر:

* الميتافيزيقا، العلم والإيديولوجيا
* الفلسفة السياسية عند الفارابي
* الفكر الفلسفي في المغرب
* هايدغر ضد هايد غر: التراث والاختلاف
* درس السيميولوجيا / رولان بارط، ترجمة ع. بنهبد العالي، دار توبقال للنشر، البيضاء 1985.
* الرمز والسلطة / بيير بورديو، ترجمة ع. بنعبد العالي، دار توبقال للنشر، البيضاء، 1986.
* درس الإبستمولوجيا/ سالم يفوت وع. بنعبد العالي، الدار البيضاء، دار توبقال للنشر 1986، 216 ص.
* التراث والهوية: دراسات في الفكر الفلسفي بالمغرب
* أسس الفكر الأوروبي المعاصر
* درس الإبيستيمولوجيا (بالاشتراك مع سالم يفوت)، 1985. دار توبقال للنشر، ط 3، 2001
* أسس الفكر الفلسفي المعاصر 1991، دار توبقال للنشر، ط 2، 2000
* ثقافة الأذن وثقافة العين، 1994،دار توبقال للنشر، ط2 2008
* بين بين 1996 دار توبقال للنشر،
* ميتولوجيا الواقع، دار توبقال للنشر، 1999
* بين الاتصال والانفصال، دار توبقال للنشر، 2002
* العقلانية الساخرة، دار توبقال للنشر، 2004
* ضد الراهن، دار توبقال للنشر، 2005
* منطق الخلل، دار توبقال للنشر، 2007
* في الانفصال، دار توبقال للنشر، 2008
* حوار مع الفكر الفرنسي، دار توبقال للنشر، 2008
* الأدب والميتافيزيقيا، دار توبقال للنشر، ترجمة كمال التومي 2009
* الكتابة بيدين، دار توبقال للنشر، 2009