نووسه‌ر :رێبوار سیوەیلی

پێشەكی

حكومەتكردن و كابینەگۆڕین، وەك دووبارەكردنەوەی گێڕانەوەی حەكایەتێك وایە، كە ناوەڕۆكەكەی هەمانە و شێوازی گێڕانەوەكەی جیاواز. حەكایەتخوانی سەركەوتوو، ئەوەیە هەمان ئەو ناوەڕۆكە سواوو كۆنبووە، بە ستایلێكی نوێ بگێڕێتەوە، نەك بەهەمان شێوازی كۆن. گۆڕینی ستایل و شێوازیش پێوەندیی هەیە بەئاستی چێژو تێگەیشتنی نوێوە لە دیاردەكان، نەك دووبارەكردنەوەی ناوەڕۆك بەشێوازێكی مردوو. حكومەتكردن لە وڵاتی ئێمەدا، وەك حەكایەتێكی كۆنی لێهاتووە، كە هەمووان دەتوانن بیگێڕنەوە، بەڵام كەمن ئەوانەی دەتوانن شێوازی گێڕانەوەكەیان بگۆڕن.
ئەوەی لەسەرەتاكانەوە سەبارەت بە كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێم پێشبینی دەكرێت، وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەیە كە ئایا ئەم كابینەیە گرنگیی و ڕۆڵی خۆی لە داهاتووی هەرێمەكەو عێراق و ناوچەكەدا چۆن دەبینێت؟ ئایا ئەم كابینەیە لۆكاڵیانەو بەرتەسكانە بیر دەكاتەوە یان كابینەیەكە خەونی گەورەی هەیەو خەونی گەورەش دروستدەكات؟ پێوەندیی ئەم كابینەیە و پێگەی لە بەرهەمهێنانی ئاشتییەكی نــــاچـــــارەكی (زەرووری)دا چییە، نەك هەر بۆ ئێستاو ئەم نەوە ناكۆكیانەی لە ئێستادا ململانێی ئایدیۆلۆژی تا سنووری لەباركەوتن بردوونی و بگرە كەوتوونەتە قۆناغی متبوونی بیركردنەوەو هزرینەوە، بەڵكو بۆ نەوەكانی داهاتووش؟
بۆیە ئەو ڕێگایانەی ئەم كابینەیە واچاوەڕواندەكرێت بیانگرێتە بەر، نەك هەر پێویستە چارەسەریان بۆ ئێستا پێبێت، بەڵكە پێویستە كلیلی چارەسەرو خۆپاراستنیش بن لە هەر مەترسییەكی داهاتوو، تەنانەت بۆ ئەو كاتەش كە ماوەكەی ئەم كابینەیە بەسەر دەچێت و یەكێكیتر جێگەی دەگرێتەوە. بەم مانایەش پێویستە لە ڕووی ستراتیژییەوە، ئەم كابینەیە میراتێك بەرهەم بهێنێت، كە كابینەی دوای خۆی لەسەری بڕوات، نەك فەرامۆشی بكات. كارێك كە دەبوو كابینەی شەشەم كردبای.
لە ئاستی واقیعیی و هەنووكەیی كوردستان و لە نێوەندی ململانێ حزبییەكان و بە دەستنیشانكراوتریش، لە پێوەندیی بە ناكۆكیی نێوان ئۆپۆزیسیۆنەكان و دەسەڵات، ئەم كابینەیە ئەركی هێوركردنەوەی لایەنەكانی كەوتۆتە سەرشان، ئەمەش بەو مەرجەی گشت لایەنەكان بە ئەندازەو ڕێژەی داواكاریی و ئەو جەبرە سیاسیانەی بۆ سەر حكومەت بەكاریان دەهێنن، بەشداریش بكەن لە وەرگرتنی ئەرك و وەئەستۆگرتنی دەروەستیەكاندا. بۆیە چ ئەم كابینەیە بنكە فراوان بێت یان هەر ڕێكەوتنێكی دیكەی پێشەوەو پشتەوە، پێویستە پێوەندیی خۆی بە لایەنەكانەوە بە جیدیی بپارێزێت و ڕێگر بێت لە دووبارەبوونەوەی ئەو تووڕەییە سیاسیی و تۆران و دەنگدابڕین و شەڕە ڕاگەیاندنەی كە ئەزموونەكان پیشانیان داوەو دەبنە هۆی بارگرژیی كۆمەڵایەتیی و پەكخستنی وزەی بەرهەمهێنانی مرۆیی لە هەرێمەكەدا.
بە مانایاكی تر، پێویستە ئەم كابینەیە بەو سیاسەتی پێوەندییە گشتیی و تایبەتیانەی لەگەڵ لایەنەكانداو بە شەفافیی دەیگرێتە بەرو پێوەندییەكانی خۆی بە دامەزراوەیی دەكات، زەمینەی متمانە بگێڕێتەوە بۆ كایەی سیاسیی كوردستانی. حسابكردن و ڕێزدانان بۆ بۆچوون و پڕۆژەی چاكسازیی لایەنەكان، بە لەبەرچاوگرتنی چاكەی گشتی و ئاشتی، گرنگە بۆ سەركەوتنی هەر پڕۆژەو پلانێكی ئەم كابینەیە خۆی.

(بەدووركەوتنەوە لە دووبارەكردنەوەی ڕابردوو..)
وەرچەرخانی ئەخلاقی
خاڵی یەكەمیش بە وەرچەرخانێكی ئەخلاقی لە پێوەندیی سیاسیانەدا مەیسەر دەبێت، كە تیایدا ڕوونی و شووشەیی و شەففافیەت، ببێتە جێگرەوەی فێڵ و پاشقوول و شاردنەوەی زانیاری و ڕێكەوتنی ژێر بەژێر. بەبێ دروستكردنەوەی متمانە و گۆڕان لە نەغمەی قسەكردنی سیاسیدا، بەبێ بەكارهێنانی ڕستەی سیاسیی ستاندارد، كە شیاوی فرە شیكردنەوەو شییكردنەوەی هەڵەو میزاجیانە نەبێت، بەبێ دروستكردن و بەكارهێنانی هێمای سیاسیی تایبەت بە هەرێمەكە، بەبێ ئاڵووێركردنی زاراوەو سیستەمێكی هزرینی سیاسیانەی ناحزبی، كە خەڵك بڕوای پێبكات، بەبێ دەستهەڵگرتن لە ئاغایەتی و لوتبەرزیی حزبی و خۆ بەگەورە لەقەڵەمدان و ئەوانیتر بە بچووك پیشاندان و خۆ بە شۆڕشگێڕزان و ئەوانیتر بە خائین و گەندەڵ، متمانە دروستنابێتەوەو ئەم بێمتمانەییەی ئێستا لایەنەكان لەناو خەڵك و خۆیاندا دروستیان كردووە، وزەی ئەم كابینەیەش قووت دەدات و ئەركی كابینەكە بچووكدەكاتەوە لە دەوامێكی ڕۆژانەی كارگێڕیدا، كە جگە لە فەرزكردنی سیستەمێكی تەشریفاتی هاتووچۆی ئەندامانی حكومەت، لە ماڵی خۆیانەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران، قەڵەباڵغكردنی بەیانیان و پاشنیوەڕوانەی شەقامەكانی پایتەخت، هیچیتری لێبەرهەم نایەت.
متمانە، بەبێ بەشداریی سیاسی دروست نابێت و بەشداریی سیاسیش كاتێك دەبێت، كە ئەم كابینەیە بتوانێت هەموو هەستكردنێكی لایەنەكان بەوەی كە حسابیان بۆ ناكرێت، بەبێ ئاگاداریی ئەوان شتەكان ڕوودەدەن، لە كەسایەتیەكان و لایەنە پێكهێنەرەكاندا بكوژێت، بۆ ئەوەی ئەم هەستكردنە نەبێتە هۆكاری پاشەكشێ و ساردبوونەوەو پرۆتێست. بەڵام لەبەرامبەر ڕەچاوكردنی لایەنە بەشداربووەكان و ڕازییكردنیاندا لە پرۆسەی سیاسیدا، بەهیچ شێوەیەك نابێت ئەم كابینەیە ببێتە كابینەی ڕازییكردن و تۆراو ئاشتكردنەوەو مانگرهێنانەوە بۆ ناو پرۆسە سیاسییەكە. ئەوە كێشەیەكی گەورە دەبێت بۆ ئەم كابینەیە، كە هەرچی لێی تۆرا و مانی گرت، ئەم دەست لە كارەكانی هەڵبگرێت و بچێت بۆ ڕازییكردن و ئاشتكردنەوەی، بەبێ لێپرسینەوەی لەو ئەركانەی دەچنە ئەستۆی هەمووان. كۆمەڵگا مەیدانی تەراتێنی ئەوانە نییە كە لە حاڵەتی ناكۆكبوونیاندا لەسەر مەسەلەیەكی ئایدیۆلۆژی، بیانەوێت پرۆسەی سیاسیش، كە ئامانجی وەدیهانی چاكەی گشتی و بەرژەوەندیی هاوبەشە، پەك بخەن، یان لە پەیمانەكانیان ژێوان ببنەوە و خەڵك و جەماوەر ئاڕاستە بكەن، تەنیا لە پێناوی ئەوەی پیشانی بدەن، ئەوان ناكۆكن یان هەڵوێستیان هەیە و دەبێت ڕازیی بكرێن و ئاشتبكرێنەوە. كارێك كە هەموو ئەو حیزبە سیاسیانە دەیكەن و كردوویانە، كە نەیانتوانیوە بە سایكۆلۆژیایەكی سیاسی، شوێنی سایكۆلۆژیای كۆمەڵایەتی خۆیان پڕ بكەنەوە و هەموو ناكۆكییەكی سیاسییان وەك كێشەیەكی شەخسی و كۆمەڵایەتی خستۆتە ڕوو. پێویستە ئەم كابینەیە هەر لەسەرەتاوە ئەم دوو مامەڵەیە لە یەكتر جیابكاتەوەو هاوپەیمانێتی و بنكەفراوانیی خۆی لەسەر بنەمایەكی ستانداردی سیاسییەوە دابمەزرێنێ، كە تیایدا ئەرك و بەربەرپرسیارێتی و دابەشكردنی كارو چاكەی هاوبەش و لە حاڵەتی كەمتەرخەمیشدا، سزای هاوبەش هەموولایەك بگرێتەوە.
ئاوەڵایی لەبەرامبەر ڕاگەیاندندا
دووەمیین خاڵ بۆ سەركەوتنی كابینەكەو گێڕانەوەی متمانەو سەقامگیركردنی ئاشتی بۆ داهاتوو، بریتیە لە بوونی ئاوەڵایی و كرانەوەو شەفافییەت لە بەخشینی زانیاریی بەشێوەیەكی ڕاستگۆیانەو ڕاشكاو، بەو ڕاگەیاندنانەی بەشێوەیەكی دەروەستانە مامەڵە لەگەڵ كێشەكاندا دەكەن، نەك لە كێبڕكێی خۆنزیكخستنەوەدان لە مەسئولەكان و هەموو مەسەلەیەكی سیاسیی جیدی وەك كێشەیەكی سایكۆلۆژی و كینەی تایبەت لەدژی یەكترو لایەنەكان بۆ ئابڕووبردن دەخەنە ڕوو. بۆیە پێویستە ئەم كابینەیە، هەڵوێستی بایكۆتكردنی هەندێك لە ڕاگەیاندنەكان، بڕیاری پێشینە لەسەریان و هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی پێشوو، كە لە نەبوونی شەففافییەتدا دروستبوون، بگۆڕێ بە هەڵوێستێكی كراوە، كە تیایدا بەشداریی ڕاگەیاندنەكان لە گواستنەوەی هەواڵ و زانیاری، ئاستێكی پڕۆفێشناڵانەتری هەبێت و لەسەر بنەمای مونافەسەی پیشەییەوە بێت، نەك كەسبكردن و كرێگرتەیی و لەخۆ دوور و نزیكخستنەوە. لە ساڵانی ڕابردوودا، كابینەكانی حكومەتی هەرێم، وزەیەكی زۆریان لە كاتی كردەیی خۆیان بۆ ڕازیكردن و بەرپەرچدانەوەی ڕاگەیاندنەكان سەرفكردووە و خۆیان تووشی گەلێك شەڕی لابەلایی بوون، ئەمەش بووە هۆی هەڵاوسانێكی میدیایی لە هەرێمەكەدا و دروستكردنی ڕاگەیاندنێكی پەرچەكرداری و گوزارشگەر، لەلایەك و گەڵاڵەكردنی بۆچوونی هەڵە لەسەر ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە هەرێمەكەدا، لەولای ترەوە. بەمجۆرەش، نە حكومەت توانیویەتی سوود لە ڕاگەیاندنی جیدی و دەروەست وەربگرێ و نە ڕاگەیاندنەكانیش توانیویانە ئەركی پیشەیی خۆیان لە ئاست كێشەكانی كۆمەڵگادا، جێبەجێ بكەن. هەر گۆڕانێك لەم پێوەندییەدا، بە قازانجی حكومەت و ڕاگەیاندنەكان تەواو دەبێت، بەتایبەتی بە دوورخستنەوەی حكومەت بۆ ئەو كەسانەی كە لە ئەدای كاریاندا، جۆرێ لە فیتنەی ڕاگەیاندنیان بەرپاكردووە.
خۆ ڕزگاركردن لە چاوشاركێ
سێیەمین خاڵ، لە دابینكردنی ئاشتیی و داهاتوودا بۆ نەوەكانی پاشتر، كە وەك تەحەددایەك بۆ ئەم كابینەیە خۆی بەرجەستە دەكات، یەكاڵاكردنەوەی ئەم پێوەندیی چاوشاركێیەیە لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەند لە بەغداو لە بەشەكانیتری عێراقدا، كە لەهەر ساتەوەختێكیدا بۆی هەیە لە یارییەوە، ببێتە زویری و هەڕەشەو عاجزی و تەنانەت پێكدادان. ژیریی پێماندەڵێت، هەرجۆرە سەقامگیركردنێكی ئاشتی لە ناوخۆدا، بەبێ دابینكردن و دڵنیابوونەوە لە پێوەندیی ئاشتەوایی بە دەرەوە، لەبەردەم مەترسیدایە. بۆیە ئەو ئاشتییەی لەناوەوە هەوڵی بۆ دەدرێت، بە ئاشتی لەگەڵ دەرەوە دەپارێزرێت. بەبێ یەكاڵابوونەوەی پێوەندییە فەرمییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و چەسپاندنی مافی نەتەوەیی كوردو كوردستانیەكانی ناو هەرێم، لەگەڵ و لە ئاست دەسەڵاتی فەرمی بەغدا، بەوجۆرەی كە خزمەت بە ئاشتییەكی فراوانتر بۆ داهاتووی ناوچەكە دەكات و كوردەكان و كەمینەكانیتر لەم هەرێمەدا دڵنیا دەكاتەوە، كە كەس ناتوانێت بەهەر هۆیەك هەڕەشە لەسەر ژیان و بەرژەوەندییان دروستبكات، مەحاڵە ئاشتی ببێتە دۆخێكی دەروونتاكی و دڵنیاكەر بۆ هاووڵاتیان. پێویستە ئەم كابینەیەی حكومەت، كارێكی جیدیی بكات بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی كە كاریگەرییەكانی ناوخۆی عێراقی عەرەب، ڕووداوەكان و پێكدادانە گریمانەكراوەكان، كۆمەڵگای كوردستان لە بەرهەمهێنان و دروستبوونیاندا ڕۆڵی نییە و نەبووە، كاریگەریی ڕاستەوخۆیان نەبێت لەسەر گوزەرانی هاووڵاتیان و پەكخستنی پرۆسەی سیاسی لە هەرێمەكەدا. بۆیە ئەوانەی لەم كابینەیەدا دەچنە هاوپەیمانێتییەوە، پێویستە لە هەڵوێستیشیاندا لە ئاست حكومەتی مەركەزی، هاوهەڵوێست بن.
سیاسەتی «لەسەرەوە» و لە «دەرەوە»
پێنجەمین خاڵ: بۆ سەرخستنی كۆی پڕۆسەكە لە ناوخۆی هەرێم و گرتنەبەری سیاسەتێكی ستانداردی هەرێمیانە بە ئامانجی ئاشتی، هەروەها بۆ پارێزگاریكردنی ئەم سیستەمە سیاسیە لەهەر جۆرە تێوەگلانێكی لەپڕو چاوەڕوانكراو لە كێشەكانی ناوەند، ئەم كابینەیەی حكومەتی هەرێم، پێویستی بەگرتنەبەری ڕێگایەكی دیكەی دیپلۆماسی و زمانێكی دیكەی سیاسی، لەگەڵ هەردوو دەوڵەتی توركیا و ئێران هەیە. پێویستە پێوەندییەكانی هەرێم بەم دوو وڵاتەوە، لەسەرەوەی هەرجۆرە بارگرژییەكی ناوخۆی ئەو وڵاتانە لەگەڵ كوردەكان و لەدەرەوەی هەرجۆرە پاشگەزبوونەوەیەك بێت لە مافی نەتەوەیی كوردەكان لەو وڵاتانەدا. پێویستە ئەو پێوەندیانە لە «سەرەوە»ی بارگرژییەكان بن، چونكە بەرژەوەندیگەلێكی ئابووریی گەورە هەردوولا بەیەكترەوە دەبەستێتەوە و دەستلێهەڵگرتنی لە هەر لایەكەوە، كارێكی گەمژانەیە. پێویستە پێوەندییەكانی هەرێمیش لە «دەرەوە»ی هەرجۆرە شلكردن و شەرمنییەكی سیاسی بن، لەسەر مافی ڕەوای كوردەكان لەو وڵاتانەدا، چونكە ئەمە كێشەیەكی ناوخۆییەو پێویستە لەوێ چارەسەر بكرێ، نەك بە بارمتەگرتنی ئەزموونی هەرێمی كوردستان لەلایەن ئەو وڵاتانەوە.
بەمرۆییكردنەوەی ژیان و سنووردانان بۆ سەرمایەداریەتی گورگ
خاڵی شەشەم: هەروەكو لە شوێنێكی تریشدا نووسیومە: ئەو سەرمایەدارییەتەی لە هەرێمی كوردستاندا دەستی ئاوەڵا كراوە، سەرمایەداریەتێكی چەوسێنەرانەو گورگانەیە. هەر سیستەمێكی سیاسی و هەر حكومەت و پەرلەمان و پنتێكی تری دەسەڵاتیش لەم وڵاتەدا، لەوە زیاتر پشتگیریی ئەم سەرمایەدارە گورگانەیە بكات، كە كردوویەتی، یان بەسەریدا تێپەڕیوەو لەگەڵیاندا شەریك بووە، وەك ئەوان دەبێتە گورگ و دڕەندە. پێویستە ئەم كابینە نوێیەش بەدوور و نزیك، توخنی ئەم گورگایەتیە نەكەوێت، كە نازانێت لە ژێرەوە و لە نادیارەوە چۆن هێزە كۆمەڵایەتییەكان یەكدەخات لە دژی خۆی و بۆ سڕینەوەی ئاسەوارە گورگانەكانی. بە بڕوای من، ئەگەرچی تەواو لەمە دڵنیا نیم، سەركەوتنی ئەم كابینەیە بە پلەی یەكەم لەوەدایە كە چۆن بە یاسا و ڕێگیریی و قەدەخە و سزا و لێپێچینەوەكانی بۆ ئەم جۆرە سەرمایەداریەتە بێ فەرهەنگەی كوردستان، چۆن بە ئەرك خستنە سەرشانیان لە ئاست بارودۆخە ئابووری و تەكنیكیەكانی كۆمەڵگای هەرێمەكە و گوزەرانی هاووڵاتیان، هەڵوێست و مەودای خۆی لەگەڵ ئەو گورگایەتیەدا، دەستنیشان دەكات و ڕۆحی ئازادیخوازیی و مرۆڤدۆستیی ڕاستەقینە بۆ كۆمەڵگای كوردستان دەگێڕێتەوە. ئەم كابینەیە پێویستە ئەوە بزانێت، كە لە كۆمەڵگایەكدا دەسەڵات دەگرێتە دەست، كە سیستەمێكی ئابووریی مشەخۆری خۆماڵی و بیانی، ئەخلاقێكی قازانجگەرای بێسنوور، بە فیڕۆدانێكی بەرفراوانی سامانی گشتی و دەستخستنە بینەقاقای كۆی ئەو سامانە سەرزەوی ژێرزەوییانەی تێدا بە ئەنجام دەگات، كە ژیانی نەوەكانی داهاتوویان پێوە بەندە. ئێمە هیچ بەڵگەیەك و مافێكی سرووشتی و ئەخلاقیمان نییە، لەوە زیاتر مەسرەف بكەین و بیفرۆشین، كە ئەم زەمەنە بەسەرماندا فەرزی دەكات و بۆ مانەوەمان لە ئاستێكی ئاسایی ژیاندا، پێویستیمان پێیەتی. هەرجۆرە دەستكردنەوەیەكی ئەم كابینەیە بۆ ئەمجۆرە مشەخۆرییە، هەرجۆرە پشتگیرییەكی بۆ سەرمایەدارانی «ناوەبەرهێن» و هەلپەرست، بۆخۆی بەشدارییی و قووڵكردنەوەی نادادوەری و نایەكسانیە و ئەمەش لە دواجاردا زەمینە دروستكردنە بۆ سەرهەڵدانی ستەمكارییەكی ئۆرگانیزەكراو. پێویستە ئەم كابینەیە بە هەموو تێوەگلانەكانی پێشووی حكومەتەكانی هەرێمدا لە گەندەڵیی ئابووری و سرووشتەكی هەرێمەكەدا بچێتەوە و ئەوەی خودا و سرووشت بۆ مرۆیەكانیان دەستەبەر كردووە، بداتەوە بە مرۆیەكان، نەك بیكاتە ئیمتیاز بۆ هەڵبژاردەیەكی مشەخۆر.
كۆی قسەكانم لەوەدا كورتدەكەمەوە: كە ئەم كابینەیە ئەركێكی گەورەی بۆ دابینكردنی ئاشتی لەسەر شانە تا ببێتە زەمینەیەك بۆ بەها بەخشینەوە بە ئازادی و چاكەكاری. سەرۆكی كابینەكە متمانەی گشتگیرو ڕسكاوی خۆی هەیەو ئەو چاوەڕوانیی و متمانەیەش كە بە سەرۆكی كابینەكە هەیە، نیشانەیەكی پێشوەختی سەرهەڵدانی ئومێدێكی كۆمەڵایەتی نوێیە، بەڵام بەبێ بە مرۆییەكردنەوەی كۆمەڵگاو ڕزگاركردنی لە تەماعی چاوچنۆكانە، ئەو ئومێدە نایەتە دی و ئاشتی سەقامگیر نابێت.