زانست له‌گه‌ڵ (راده‌ربرِ)دا ناكۆكه / پێشكه‌وتنی زانستی زنجیره‌یه‌ك له‌یه‌ك جیا بوونه‌وه‌یه
October 16, 2011
فیکر و فەلسەفە
نووسه‌ر :گاستۆن باشلار
وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی
زانست له‌گه‌ڵ (راده‌ربرِ)دا ناكۆكهزانست، جا چ له هه‌وڵیدا به ئاراسته‌ی مه‌به‌ستی خۆی یان له رووی بنه‌ماوه، به ره‌هایی له‌گه‌ڵ راده‌ربرِدا جیاوازه. خۆ ئه‌گه‌ر رووی دا كه له خاڵێكی دیاری كراودا پشتی گرت، ئه‌وا له‌به‌ر هۆ و بنه‌مای جیاواز له‌وانه‌ی خودی راده‌ربرِیان له سه‌ر رۆنراوه ده‌بێت، به چه‌شنێك هه‌میشه راده‌ربرِ له سه‌ر هه‌ڵه‌یه. ئه‌و به‌دكارانه (خراپ) بیر ده‌كاته‌وه، یان دروستتر با بڵێین ئه‌و بیر ناكاته‌وه، به‌ڵكوو ئه‌و پێداویست راڤه ده‌كات و ده‌یان گوازێته‌وه بۆ زانین. ئه‌و كاتێك شتان به گوێره‌ی ئه‌و سووده‌ی ده‌یگه‌یه‌نن دیاری ده‌كات، خۆی له ناسینیان بێ به‌ش ده‌كات. ناكرێ له سه‌ر راده‌ربرِ هیچ بینایه‌ك رۆنێین، به‌ڵكوو ده‌بێ هه‌ر له سه‌ره‌تاوه بیرِووخێنین. ئه‌و به‌ربه‌سته‌یه كه ده‌بێ تێیپه‌رِێنین، بۆ نموونه به‌س نییه كه لایه‌كی راست بكه‌ینه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وه‌ك زانینێكی كاتی بیپارێزین، به هه‌مان شێوه‌ی ره‌وشتی كاتی له لای دیكارت. هزری زانستی رێمان لێ ده‌گرێت كه بیر و رایه‌ك له‌باره‌ی پرسگه‌لێكه‌وه كه لێی حاڵی نابین گه‌ڵاڵه بكه‌ین، هه‌روه‌ها پرسانێك كه به روونی دامان نه‌رِشتوون. یه‌كه‌م جار و به‌ر له هه‌ر شتێك ده‌بێ خستنه رووی پرس بزانین، هه‌ر چییه‌كیش بگوترێت، ئه‌وا له ژیانی زانستیدا پرس خۆی ناخاته روو. به دروستی ئه‌و هه‌سته‌یه، كه هه‌ستی خستنه رووی پرس و هه‌ست كردنه پێی، هه‌ر ئه‌ویش سیفه‌تی بنه‌رِه‌تانه‌ی هزری راست و دروستی زانستی پێك ده‌هێنێت. له لای ئه‌م هزره‌دا هه‌موو زانینێك وه‌ڵامی پرسیارێكه، ئه‌گه‌ر پرسیار نه‌بووایه، ئه‌وا زانینی زانستیانه‌ش نه‌ده‌بوو. هیچ شتێك له خۆرِا نارِوات و هیچ شتێكیش نادرێت، هه‌موو شتێك بنیات ده‌ندرێت و هه‌ڵده‌چندرێت.
...........
پێشكه‌وتنی زانستی زنجیره‌یه‌ك له‌یه‌ك جیا بوونه‌وه‌یه
بۆ ئه‌وه‌ی پرسی پێشكه‌وتنی زانستی له ئاسۆ فه‌لسه‌فییه‌كه‌یه‌وه بخه‌ینه روو، له سه‌رمان پێویسته له نزیكه‌وه چاو به هه‌ندێك ره‌خنه‌دا بخشێنین، كه له لایه‌ن داكۆكیكاران له په‌یوه‌ندیی رۆشنبیرییه‌وه پێشكه‌ش ده‌كرێن (....).
له نزیكترین ره‌خنه‌یاندا بۆ كاروباری سروشتی، پشت به‌ستنیان به‌وه‌ی ده‌ڵێن: په‌یوه‌ندیی مێژوویی هه‌یه. جا مادام ئێمه چیرۆكیكی بێ پسانه‌وه‌ی رووداوه‌كان ده‌گێرِینه‌وه، ئیدی به لامانه‌وه ئاسان ده‌بێت له رووداوه‌كاندا بژین، به به‌رده‌وامیی زه‌مان(كات)یانه‌وه، هه‌موو به‌روارێك ده‌ده‌ینه پاڵ یه‌كبوونی كتێب و به‌رده‌وامی و نه‌پسانه‌وه‌ی.
به لای (خه‌ڵكانی) خاوه‌ن په‌یوه‌ندییه‌وه (خاوه‌ن نه‌پسانه‌وه‌وه) وا خۆش دێت، چاو به بنه‌چه‌كاندا بخشێنن و له ئاست به‌رایی و نۆبه‌ره‌ی زانستدا بوه‌ستن. پێشكه‌وتنی زانست هه‌نگاوه‌كانی زۆر ورد بوون، یه‌كجار هێواش بوون. هه‌رچه‌ندی هێواشتر بێت و خێرایی كه‌متر بێت، نه‌پساوه و به‌ده‌م یه‌كه‌وه خۆی ده‌نوێنێت. به‌وه‌ی زانست به هێواشی له زانینی ئاسایی جودا ده‌بێته‌وه و له ناخی ئه‌ویش ده‌رده‌په‌رِێت، ئیدی ئاسانه وا لێك بدرێته‌وه كه زانینی ئاسایی به زانینی زانستییه‌وه به‌نده.
پوخته‌ی قسه ئه‌وه‌یه، (خه‌ڵكی) خاوه‌ن بیرۆكه‌ی په‌یوه‌ندی (نه‌پسانه‌وه) له‌م زنجیره‌یه‌وه ده‌ست پێ ده‌كه‌ن: مادام به‌راییه‌كان هێواشن، ئه‌وا گه‌شه كردن بێ پسانه‌وه‌یه. فه‌یله‌سووفانیش له‌وه دوورتر نارِۆن. ئه‌وان سوودێك له‌وه‌دا نابینین كه له ژیانی تازه‌وه (سه‌ر له نوێ) "وه‌ك" بوودا بژین، ئه‌و زه‌مان(كات)انه‌ی گه‌شه‌ی زانست تێیدا درز ده‌بات و له هه‌موو لایه‌كیشه‌وه ده‌ته‌قێته‌وه، جا به زه‌رووره‌ت ئه‌پستمۆلۆژیای نه‌ریتی "ده‌ته‌قێنێته‌وه". (...).
جۆرایه‌تییه‌كی دیكه‌ش هه‌یه بۆ ره‌ت كردنه‌وه‌ی جیا بوونه‌وه و دوور خستنه‌وه‌ی له گه‌شه كردنی زانسته‌كان، ئه‌ویش به گه‌رِاندنه‌وه‌ی ئه‌و گه‌شه‌یه بۆ خوڵامانی به ناو نه‌ناسراو. بۆ مریدانی په‌یوه‌ندی (نه‌پسانه‌وه) وا خۆش دێت بڵێن: "پێشكه‌وتن له ئاسۆدا به‌دی نه‌ده‌كرا" كاتێك بلیمه‌ت ئاشكرای كرد. جا ئه‌و كات چه‌مكی "كه‌ش" و "ئاسۆ" و "كاریگه‌ری" ده‌هاتنه به‌ر ره‌چاو كردن. هه‌رچه‌ندی مرۆڤ له واقیع دوور بكه‌وێته‌وه، هه‌ر ده‌بێ پشت به چه‌مكگه‌لی "كاریگه‌رییه‌كان" ببه‌ستێت. به‌م جۆره‌ش ده‌گه‌رِێنه‌وه سه‌ری بۆ تێگه‌یشتن له نقومترین بنه‌چه‌ی نێو زه‌ماندا. مریدانی په‌یوه‌ندی (نه‌پسانه‌وه)ش وای لێ ده‌كه‌ن كه كیشوه‌ر و سه‌ده‌كان ببرِێت.
هه‌ڵبه‌ت چه‌مكی كاریگه‌ری، ئه‌و چه‌مكه‌ی به لای هزری فه‌لسه‌فییه‌وه خۆش دێت بگه‌رِێته‌وه سه‌ری، هیچ واتایه‌كی نابێت كاتێك كاره‌كه په‌یوه‌ست ده‌بێت به گواستنه‌وه‌ی هه‌قیقه‌ت و دۆزینه‌وه‌كان له زانستی هاوچه‌رخدا. راسته خزمه‌تكارانی زانست و ئه‌وانه‌ی له باوه‌شی ئه‌ودا كار ده‌كه‌ن، ئیدی گرووپ و كۆمه‌ڵه‌یان پێك ده‌هێنا و، له نێو خۆشیاندا هاوكاریی یه‌كدییان ده‌كرد، كه ئێستا ئه‌وان تیم و قوتابخانه پێك ده‌هێنن. هه‌ڵبه‌ت بلیمه‌تیی هه‌واڵده‌رێك له هه‌واڵده‌ران له هه‌مان كاتدا ره‌خنه و نوێ بوونه‌وه‌ی لێ ده‌كه‌وێته‌وه. ئه‌و ره‌خنه له خۆ گرتنه‌ی كاركه‌رانی نێو هه‌واڵده‌ری ده‌یكه‌ن، له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی به "كاریگه‌رییه‌كه‌وه" هه‌یه، ناكۆكه. (....) هه‌روه‌ها په‌سن كردنی هزری زانستی وه‌ك ئه‌وه‌ی هزرێك بێت هه‌قیقه‌تی دۆگمایی ئاراسته‌ی ده‌یكات، هیچ سێ و دوویه‌كی له سه‌ر نییه، ئه‌وه په‌سنی وێنه‌یه‌كی شێواوه كه زه‌مان تێی په‌رِاندووه. تان و پۆی مێژووی هاوچه‌رخی زانستی، تان و پۆی مشتومرِ و گفتوگۆیه. ئه‌و پاساوانه‌ی تێیدا ئاڵوگۆرِ ده‌بن و ململانێ ده‌كه‌ن، بۆنه‌ی هه‌مه‌جۆرن بۆ په‌یدا بوونی جیا بوونه‌وه.
جۆرێكی سێیه‌م له به‌رهه‌ڵستی ئه‌وه‌یه، كه خاوه‌ن بیرۆكه‌ی په‌یوه‌ندی و به‌رده‌وامی په‌نای بۆ ده‌به‌ن و له بواری په‌روه‌رده‌دا هه‌ڵی ده‌هێنجن. ئه‌وان مادام باوه‌رِیان به پێكه‌وه به‌ندیی زانینی ئاسایی به زانینی زانستییه‌وه هه‌یه، (كه‌واته) ئه‌وان ئێشك بۆ مانه‌وه‌ی ده‌گرن و هه‌ست به زه‌رووره‌تی پشتیوانی كردن و پشتگیری كردنی ده‌كه‌ن. ئه‌وان سوورن له سه‌ر ده‌رهێنانی پاساوی زانینی زانستیانه له‌وانه‌ی را ده‌رده‌برِن، ده‌رهێنانێك كه لێیان خۆش دێت چركه‌كانی پێگه‌یشتنی زانستی دوا بخه‌ن، جا له ئاست زانستی سه‌ره‌تایی (به‌رایی)دا ده‌وه‌ستن، زانستی ئاسان و سووك، ئه‌وه‌ش ده‌گرنه ئه‌ستۆ كه قوتابی وا لێ بكه‌ن له كپی و چه‌سپاویی زانینی به‌راییدا هاوبه‌ش بێت. به‌ڵام هیچ ده‌ره‌تانێك له به‌رده‌م ره‌خنه گرتن له زانینی به‌راییدا نییه. ئیدی ئه‌وسا خۆمان به ده‌روازه‌ی كولتووری سه‌ختی زانستیدا ده‌كه‌ین.
