نووسه‌ر :ئەحمەد داودئۆغلۆ

وه‌رگێڕ : گوڵان

پرۆفیسۆر(ئەحمەد داودئۆغلۆ)وەزیری دەرەوەی توركیا لە كۆنگرەی (لوتكەی سەركردەكانی جیهان بۆ گۆڕانكاری لە ئیستانبوڵ) وتارێكی تێروتەسەلی خوێندەوەو باسی لەروانگەو بینینە فكرییە چاوەڕوانییەكانی توركیا كرد بۆ ئەم گۆڕانكارییە خێرایانەی ئەم دواییەوكاریگەری گۆڕانكارییەكانیش لەسەر داهاتووی ناوچەكە و ڕۆڵی كارەكتەرانی ناوچەكە و كاریگەرییەكانی دەرەوەش بەسەر كۆی ڕووداوەكانەوە، بابەتەكەی بووە جێی سەرسامی ئامادەبووان ، ئەمەش دەقی وتارەكەیەتی :

-پەیامنێری گوڵان- ئیستانبوڵ


بەرێزان و خۆشەویستان ..
پێشەكی دەمەوێ بەخێرهاتنی هەموو لایەكتان بكەم، بەڕاستی ئیستانبوڵ ئێستا میوانداری كۆبوونەوەیەكی زۆر گرنگ دەكات،بە ناوی كۆبوونەوەی لوتكەی سەركردەكانی گۆڕانكاری.
بۆتێگەیشتن لەڕووداو و گۆڕانكارییەكانی دەوروبەرمان ئەم كۆبوونەوەیە زۆر گرنگە، من دوێنێ لەكەناڵی ئەلجەزیرەوە میوانی پرۆگرامێك بووم كەتیایدا سەبارەت بەو بارودۆخەی ئەم دواییانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو،گەنجان و سیاسەتمەداران تێیدا بەشداربوون، هەموو لایەك هەوڵی تێگەیشتنی سروشتی ئەم گۆڕانكارییە دەدەن. من بەپێی لێكدانەوەی توركیا بۆ گۆڕانكاری باسم لە گۆڕانكاری كرد و لە شەش پرەنسیپی گشتیدا بابەتەكەم كۆكردەوە كە پێویستە چۆن لە گۆڕانكاری بگەین .
بەر لەچەندین ساڵ لە 1989 هەر لەگەڵ ڕووخانی دیواری بەرلین و شۆڕشە گەورەكانی ئەو سەردەمە. (فۆكویاما) گریمانەیەكی زۆر سەیری هەبوو لەژێر ناونیشانی " كۆتایی مێژوو" لەوسەردەمەدا منیش ئەكادیمیستێكی گەنج بووم و خەریكی ئامادەكردنی نامەی دكتۆراكەم بووم، مەقالەیەكم سەبارەت بەم گریمانەیە نووسی لەژێر ناونیشانی " ((مێژوو كۆتایی پێنەهاتووە، بەڵكو مێژوو لەمەودوا زۆر خێراتر دەڕوات. ئەوانەی دەبنە رێپیشاندەری ئەم خێراییەی مێژوو دەبنە ئەكتەرەكانی ماوەی داهاتوو، ئەوانەی ناتوانن خۆیان لەگەڵ ئەم خێراییە بگونجێنن ئەوا لە ماوەی داهاتوو ڕادەماڵرێن.)) ئێستا دەمەوێ دووبارە بگەڕێمەوە سەر ئەو باسەو لەماوەی داهاتوودا بەهۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و گۆڕانكاریەكانی مێژوو،سیاسەت، ئابووری، كۆمەڵایەتی دنیا زۆر گۆڕانكاریی خێراتر بەخۆیەوە دەبینێ. ئەگەر سەركردەكانی ئەو گۆڕانكارییە بتوانن بەشێوەیەكی دروست سروشتی ئەو گۆڕانكارییە بخوێننەوە و بتوانن بەتەواوەتی لێكی بدەنەوە و هەوڵی تەشكیل كردنی ئەم گۆڕانكارییە بدەن لە تەوەرێكی دروستدا. ئەوا نیشانەكانی دامەزراندنی سیستەمێكی نوێمان بۆ دەردەكەوێ بەڵام ئەگەر نەتوانین سروشتی ئەم گۆڕانكارییە بە دروستی بخوێنینەوە یان لە دژی گۆڕانكاری بۆ پاراستنی باری وێستا (الوضع الراهن ) هەنگاو بنێین ئەوا پلانەكانی گۆڕانكاری و باری وێستا تێكگیر دەبن و دەبنە هۆی دروست بوونی قەیرانی نوێ. من لێرەدا دەمەوێ باس لە سێ خاڵی سەرەكی بكەم بۆ تێگەیشتن لە گۆڕانكاری و چۆنیەتی هەڵوێست وەرگرتن لەبەرامبەری، یەكەمیان ئەوانەی دژایەتی گۆڕانكاری دەكەن. ئەوانە بەگشتی ئەو كەسانەن كەوا پێیان وایە باری وێستا زیاتر سوودی هەیە بۆیان یان هەوڵ دەدەن دژایەتی هەلومەرجەكانی گۆڕانكاری بكەن بۆ پارێزگاریكردنی باری وێستا ئەگەر تەوژمی ئەم گۆڕانكارییە لەزەمینەیەكی سروشتیەوە هەڵقوڵابێ و بووبێتە هۆی لەقكردنی باری وێستا ئەوا لەگەڵ بەسەرچوونی كات ئەم باری وێستایە لەناودەچێ و پاڵپشتیكەرانیشی ڕادەماڵرێن.
دووەمین: بۆچوونی كەسانێكن كەگۆڕانكاری وەك مەترسییەك دەبینن بۆ بەربەرەكانێی قەیرانەكان و بەهۆی ئەم مەترسییانەوە هەنگاو دەنێن، بێگومان گۆڕانكاری كۆمەڵێك مەترسی و كۆمەڵێ لایەنی بەسوودی هەیە ئەگەر ئێوە تەنیا هەوڵی خستە پێشی لایەنە مەترسیدارەكەی بدەن و بتانەوێ لەرێی كۆنتڕۆڵكردنی ئەو مەترسیانەوە خۆتان لە ئەنجامەكانی بپارێزن ئەوا بەناچاری هەڵوێستێكی نائاكتیڤانە وەردەگرن.
سێیەم : بریتیە لە ڕاست خوێندنەوەی گۆڕانكاری و بوونە خاوەنی بۆچوون و وێنەیەكی نوێ سەبارەت بە ماوەكانی دوای گۆڕانكارییەكە، ئەو هەڵوێستەی پێویستە وەربگیرێ ئەوەیە ئەو رێچكە سیاسییەی كە توركیا گرتووییەتەبەر هەر ئەوەیە، پێویستە بەڕادەیەكی ئەوتۆوە بتوانین سروشتی ئەم گۆڕانكارییانە بخوێنینەوە و بەڕاددەیەكی ئەوتۆشەوە بتوانین چارەسەری هاوبەشی بۆ بدۆزینەوە تا ببینە خاوەنی وێنەیەكی روونی قۆناغی دوای گۆڕانكاری. ئێمە هەوڵمان داوە بۆ پەیڕەوی كردنی ئەم رێچكەیە و ئەمە روانگەیەی ئێمە بووە لە هەشت ساڵی رابردووداو لەسیاسەتی دەرەوەی توركیا پیادە دەكرێت.
لەچوارچێوەی روانگەیەكی ئاشكراو دیارەوە دەستمان كرد بەسەیركردنی دەوروبەر، بەر لەهەموو شتێكیش پێویستە گۆڕانكاری وەك دیاردەیەكی سروشتی لەقەڵەم بدەین چونكە هەر كاتێ گۆڕانكاریمان وەك دیاردەیەكی ناسروشتی بینی ئەوا ناتوانین ببینە خاوەن بۆچوون و وێنەیەكی دیاریكراو . من ئەم گۆڕانكاریانەی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگۆڕانكاریی سروشتی و مێژوویی لەقەڵەم دەدەم. ناونیشانی پرۆگرامەكەی دوێنێی ئەل جەزیرە سەیر بوو بە ناوی " whether the future arrived “ واتە "ئایا داهاتوو گەیشت " من بەشێوەیەكی جیاواز لەم ناوونیشانە ورد بوومەوە و وتم " داهاتوو دواكەوتووە" چونكە لە راستیدا ئەو ڕووداوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویست بوو بەر لە 20 ساڵ ڕووبدات. بەر لە 20 ساڵ پێویست بوو ئەم گۆڕانكارییە لە دینامیكیەتێكی دیاریكراو لەسەر تەوەری دروست دەستی پێبكردبایە. لە سەدەی 21 لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوو ماوەی دژ بە سروشتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوویدا یەكەمینیان بریتی بوو لە ماوەی داگیركەری، كەلەو ماوەیەدا داگیركەری ئینگلیز و فەرەنسی و ئیتاڵی دەیانەویست ئەو یەكپارچەییە سروشتیە لێك هەڵبوەشێننەوە. ئینگلتەرای داگیركەر لەعیراق، فرەنساش لە لوبنان هەوڵی دامەزراندنی دوو سیستەمی جیاوازیاندا و شتێكی نائاساییان هێنایە كایەوە، دواتر لەسەردەمی شەڕی سارددا شتێكی تریش بۆ سەر ئەم بارە نائاساییە زیاد كرا لەبەرئەوەی وڵاتان دوو هەڵوێستی جیاوازیان وەرگرت و بوونە دوو بەشی جیاوازو دەستیان كرد بە بەش بەش كردنی وڵاتانیش بە دوو شێوەی جیاواز، توركیا ببووە ناوچەی ناتۆ، سوریا زیاتر لە سۆڤیەتەكان نزیك بوو.بەم شێوەیە ئەو كۆمەڵگانەی كە بەدرێژایی مێژوو بەیەكەوە ژیابوون لێكیان جیا كردنەوە. ئەمە بووە هۆی ئێش و ئازار و ناخۆشی زۆر جددی هەروەك جیابوونەوەی گۆشت لە ئێسقان. لەكاتی دروستبوونی ئەم سیستەمە تازەیەش زۆر كۆمەڵگەیان روبەڕووی یەكتر كردەوە. ئێستا ئەگەر خۆسووتاندنی هاووڵاتیەكی ئاسایی تونس ببێتە هۆی بڵاوبوونەوەی ئەو شەپۆلەی گۆڕانكاری لە تونسەوە بۆ بەحرەین، یەمەن، لیبیا و عیراق ئەوا پێویستە بزانین كە لە دواوەی ئەمەوە لەپاڵ پەرەسەندنی تەكنەلۆژیا بریتییە لەگەشەسەندنی هەستی چارەنووسی هاوبەش. رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەوڵی تەشكیلكردنەوەی مێژووی خۆی دەدات، هەوڵی تەشكیل كردنی داهاتووی خۆی دەدات لەسەر ئەم مێژووە و لەم ڕووەوە لەوانەیە گەنجەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێشەواكانی بە بڕوا وقەناعەتەوە هەنگاو دەنێن و سەركردەكانی گۆڕانكارییش هەوڵ دەدەن بەچاوێكی مێژوویەوە سەیری خۆیان بكەن. داواكارییەكانی گەنجێكی سادەی گۆڕەپانی تەحریر بریتی نییە لە ژیانێكی باشتر لەوانەیە زۆربەشیان لەخێزانی زۆر بەرز و دەوڵەمەندەوە هاتبن. تاكە داواكاری ئەوان بریتیە لە بوون بەئاكتەرێكی رێزلێگیراو، تا لەلایەن كەسانی ترەوە بە شەرەف و كەرامەتەوە سەیر بكرێن. ئەگەر ئێمەش گوێ لە داواكاریەكانی گەنجان نەگرین و پشتگوێیان بخەین یان هەوڵی چەوساندنەوەیان بدەین ئەوا لەدوای 10-20 ساڵ ئەمە دەبێتە هۆی ڕووداوی گەورەتر و ئەنجامی خەتەرناكتری لێ دەكەوێتەوە. بۆیە پێویستە هەڵوێستێكی زۆر جوانمان بەرامبەر بەمە هەبێ و هەست دەكەم كاتەكەم كەمی ماوە بۆیە دەمەوێ باس لە شەش پرەنسیپە سەرەكیەكە بكەم كە وتمان بۆ تێگەیشتن لە گۆڕانكاری پێویستە بەر لەوە دەمەوێ ئەوەش بڵێم كە ئەوەی ئێستا روودەدا بومەلەرزە یان تسونامیەكی سیاسییە، ئەوەی پێویستە بكرێ هاوشێوەی ئەوەیە كە پێویستە لەكاتی بومەلەرزە یان تسونامی سروشتیدا بكرێ و هەوڵ بدەین بەكەمترین زیان لەم بومەلەرزەیە یان تسونامیە رزگار بین. لەكاتی ئەم بومەلەرزە سیاسیە پێویستە بەزووترین كات زیانەكان دەستنیشان بكرێ و باڵەخانە تێكچووەكان چاك بكرێتەوە و هی نوێ لەپاڵ ئەوانەوە دروست بكرێ. لەراستیدا پێویستە لە ناوچەكەدا سیستەمێكی نوێ دابمەزرێ . ئەگەر تەنیا هەوڵی چاكردنەوەی باڵەخانە كۆنەكان بدەین یان هەوڵی پارێزگاری سیستەمی كۆن بدەین ئەوا دوای ماوەیەك رووبەڕووی بومەلەرزە و تسونامی گەورەتر دەبین كە زیاتر زیانمان پێدەگەیەنێ. كەواتە پێویستە متمانە بدەینە خەڵكی ناوچەكە و بیانكەینە خاوەن وێنەو بۆچوونێكی فراوانی داهاتوو. یەكەمین پرەنسیپ بریتیە لە لایەنی سایكۆلۆژی گۆڕانكاری كە پێویستە لەبەرامبەر ئەم گۆڕانكاریەدا توشی دڵەڕاوكی نەبین و باوەڕمان بەخۆ بێ كە دەتوانین ئەم گۆڕانكارییە بەرێوە ببەین و ببین بەپارچەیەك لەم گۆڕانكارییە، بەقسەكردن و ڕادەربڕین لە ناوەوەی گۆڕانكاریدا بین، چونكە بە ڕادەربرین لە دەرەوەی گۆڕانكاری ناتوانرێ هیچ بكرێت. بە متمانەیەكی تەواو بەخۆمانەوە وەك ئەكتەری ئەم گۆڕانكارییە رۆڵ بگێرین. زۆر متمانە كردنی توركیا بە خەڵكەكەیەوە لەم هەشت ساڵەی دواییدا دەگەڕێتەوە بۆ سایكۆلۆژیای متمانە بەخۆكردنی توركیا، سەرەتا نەبووە جێی سەرنج، بەڵام بەهۆی بەردەوامی متمانە بەخۆكردنمان و هەنگاونان و بەهۆی ئەمەوە و سووربوون لەسەر پەیڕەوی كردنی سیاسەتەكانی متمانە بەخۆكردن سەركەوتنێكی ئەوتۆی لێ كەوتەوە و بووە جێی سەرنجی خەڵكی.
دەتوانم كۆمەڵێكی زۆر نموونەی ئەم متمانە بەخۆكردنەی توركیاشتان بۆ بێنمەوە هەر لە كۆبووەنەوەكەی داڤۆسەوە تا هەڵوێستی توركیا بەرامبەر زۆربەی كردار و رەفتارەكانی ئەنجامدرا لە بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەو سەركردانەی كە خاوەن مەبدەئو ومتمانەن دەتوانن ئەم جۆرە هەڵوێستانە وەربگرن. ئەگەر ئێوە متمانەتان بەخۆ كرد ئەوا خەڵكیش متمانەتان پێدەكات. بەڵام ئەگەر ئێوە بڕوا بەخۆتان نەكەن و چاوەڕێی ئەكتەرەكانی تر بكەن كە رەفتار بكەن و هەنگاو هەڵبگرن ئێوەش لەدوای ئەوانەوە رەفتار بكەن و هەڵوێست وەربگرن ئەوا ناتوانن گۆڕانكاری بەرێوەببەن و ناتوانن ببنە ئەكتەری گۆڕانكاری. دووەمین شت بریتیە لە ئامانجی سیاسی گۆڕانكاری، ئایا بۆچی دەگۆڕێین بۆچی داواكاری گۆڕانكاری دەكەین؟ ئامانجی سەرەكی سیاسەت چییە؟ ئایا بریتیە لە داگیركردنی چەند ناوچەیەك و بوون بە خاوەن هێز و دەسەڵات ؟؟ نەخێر، مرۆڤ هەر لەوەتەی حەزرەتی ئادەمەوە تا ئێستا بۆ بەدەست هێنانی دوو شتی سەرەكی هەوڵی داوە كە ئەگەر بەدەستیان نەهێنێ ناتوانێ بژی ئەویش بریتیە لە ئاسایش و سەربەخۆیی. مرۆڤ دەتوانێ دەست بەرداری هەموو شتێك ببێ بەڵام ناتوانێ دەست بەرداری ئاسایش و سەربەخۆیی ببێ. كاتێ كە هەست بە ئاسایش نەكات ئەوا لەوانەیە هەڵوێستی زۆر سەیر وەربگرێ لەبەرامبەر ئەم گۆڕانكارییە و بەهەمان شێوە كاتێ سەربەخۆیی سنوردار بكرێ هەست بە برینداربوونی كەرامەتی دەكات و دیسان هەڵوێستی زۆر جیاواز وەردەگرێ لەبەرامبەر گۆڕانكاری . ئامانجی سەرەكی سیاسەتیش بریتیە لە هەمواركردنی بارێكی ئاسایشی گونجاو بەمرۆڤ و بارێكی ئاسایشی گونجاوی سەربەخۆیی بۆ مرۆڤ . لە ناوچەی ئێمە یان لەناوچەكانی تریش بەبەهانەی جۆراوجۆرەوە ماوەی 50-60 ساڵەی دوایی ئەوەمان پێدەڵێن، بۆ دەستەبەر كردنی ئاسایش پێویستە تۆزێك دەستبەرداری متمانە بەخۆكردن بین، جا بەهۆی دۆڕاندن لەشەڕ یان شەڕی ناوخۆ یان بەهانەی تر، هەرچییەك بێ پێمان دەڵێن تۆ ئێستا تۆزێك متمانە بەخۆكردنت بكە بە قوربانیی تا منیش بتوانم بارێكی ئاسایشت بۆ بڕەخسێنم، ئاسایش و سەربەخۆیی وەك دوو شتی جیاواز هەڵدەسەنگێندرێن لە توركیاش ئەمە ئەنجام درا. بێگومان ژیان لەژێر ئەم مەرجانە زۆر سەختە ئەگەر ناتەوێ بگەڕێیتەوە بۆ 12 ساڵ لەمەوبەر ئەوا ئەو سنوورانەی كە لە سایەی 12 ئەیلول دروست بوو، هەڵیان بگرە . هەرلەوەتەی 2002 و وەرگیرانی دەسەڵات لەلایەن ئاك پارتیەوە، ئێمە زۆر سوور بووین لەسەر ئەم دوو مەبدەئە و جەختمان لەسەر هەردووكیان كردۆتەوە. چونكە دەسبەرداری هیچ یەكێكیان ناكرێ. ئەگەر مرۆڤ بۆ بەدەستهێنانی ئاسایش فیداكاری لەسەربەخۆیی بكات ئەوا رژێمێكی ئۆتۆریتار دەردەكەوێ و شەرەفی مرۆڤ بریندار دەبێ. ئەگەر بەپێچەوانەوەش فیداكاری بكرێ ئەوا ئاژاوە روودەدات. دەوڵەت پێویستە بە هاووڵاتیانی بڵێ كە من بەبێ سنوورداركردنی سەربەخۆییت ئاسایشت بۆ دابین دەكەم. یان بارێكی ئاسایشی ئەوتۆت بۆ دابین دەكەم كە سەربەخۆییت زیاتر پاڵپشتی بكات . كێشەی دابینكردنی ئاسایش زۆر گرنگە، ئەمڕۆ ئەو گەنجەی عیراق لەگەڵ ئەوەی تونس، لیبیا، میسر دەیانەوێ چێژ لەسەربەخۆیی وەربگرن بەبێ لەدەستدانی ئاسایش. سروشتی گۆڕانكارییش بریتیە لە زیاتر و فراوانتر كردنی سەربەخۆیی بەبێ كەمكردنەوە و سنوورداربوونی ئاسایش، كە ئەمەش ئامانجێكی سیاسییە.
سێیەم بریتیە لە بەهاكانی گۆڕانكاری، ئایا باس لە كام بەهاكان دەكەین ؟ دەمانەوێ كام بەها بەدەست بێنین ؟ دیسان هەرلەوەتەی دەسەڵات گرتنە دەستی ئاك پارتی و پەیرەوی كردنی سیاسەتی گۆڕانكاری، كۆمەڵێك بەهامان خستە پێشەوە، سەروەری یاساو مافەكانی مرۆڤ، شەفافیەت، پەیوەست بوون بە لێپێچینەوە. ئەمانە بەهای زۆر گرنگن. ئەگەر گۆڕانكاریی سیاسی بۆ دەستەبەر كردنی ئەم بەهایانە دەكرێ ئەوا قازانجێكی گەورەیە و گۆڕانكارییەكی پۆزەتیڤە. بەڵام ئەگەر دەبێتە هۆی لاوازكردنی ئەم بەهایانە ئەوا ئەمە گۆڕانكارییەكی نێگەتیڤە و كۆنترۆڵ نەكراوە. ئێمە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و بەلقان و جیهان بەگشتی دەمانەوێ بەهاكانی دادپەروەری، شەفافیەت، پابەندبوون بەلێپرسینەوە بچێنین. هەر لەبەر ئەم هۆكارانەش دژایەتی سیاسەتی ئیسرائیل دەكەین چونكە دەمانەوێ هەموو دەوڵەتێك لەو ئاستە بمێنێتەوە كە بتوانرێ لێپرسینەوەی لەگەڵدا بكرێ. بۆدامەزرانی سیستەمێكی جیهانی پێویستە گشت دەوڵەتەكان لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێ و ناتوانین ئەوە قبوڵ بكەین كەوا چەند دەوڵەتێك لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەكرێ. هەربۆیەش دەمانەوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست شەفافیەت لەدژی گەندەڵی و مافی مرۆڤ و دیموكراسیەت سەقامگیر بێ. هەربۆیەش لەدوای 11\9 كاتێ گشت دەوڵەتان هەڵسان بە بچوك كردنەوەی ناوچەی سەربەخۆییان، ئێمە یەكێك بووین لەو دەوڵەتانەی كە بەپێچەوانەوە ناوچەی سەربەخۆییمان فراوانتركرد.
چوارەم: چۆنیەتی گۆڕانكاری، لەوانەیە گۆڕانكارییەكی وا بكەیت ببێتە هۆی تێكدان و لەناوبردنی بەها سەرەكیەكانیش، هەرچەندە گۆڕانكاریی راستەقینەش بریتیە لە گۆڕانكاری لە رێگەی ئاشتیەوە، ئێمە هەمان پەیام بۆ براكانمان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەنێرین كەوا گۆڕانكاری مەرجە، بەڵام بەرێوەچوونی ئەم گۆڕانكارییە لە ڕێگەی ئاشتیانەوە مەرجە، نابێ ببێتە هۆی شەڕی براكوژی، نابێ ببێتە هۆی توندوتیژی نوێ .
پێنجەم :بریتیە لە باری گۆڕانكاری، پێوەندییەكی زۆر چڕ لە نێوان گۆڕانكاری وبەردەوامێتی هەیە و پێویستە ئێمە بە بەردەوامی گۆڕانكاری بپارێزین و ئەم گۆڕانكارییە بەردەوامە نابێ ببێتە هۆی ماندووبوون و لەناوچوونی دامەزراوەكان هەر لە دامەزراوی خێزانەوە تاكو پەرلەمان، دامەزراوەكانی فێركردن، دامەزراوەكانی ئاسایش. پێویستە گشت ئەم دامەزراوانە زیانیان پێنەگات و بە پارێزراوی بمێننەوە لەكاتی گۆڕانكاری. بۆ نمونە گۆڕانكارییەكمان بینی لە عیراق بەڵام ماوەی دوای ئەم گۆڕانكارییە بووە جێی پرسیار، هەر بۆیە پێویستە كاتێ گۆڕانكاری دەكەین ئەم گۆڕانكارییە نەبێتە هۆی لەناوبردنی دامەزراوەكان. ئەگەر سەرنج بدەنە ئەوەی كاتێ كۆماری توركیا دامەزرا گشت دامەزراوە سەرەكیەكان بەبێ هیچ تێكچوون و شێواندنێك بەردەوام بوون،ئێستاش ئێمە ئاهەنگی 189ساڵیادی دامەزرانی ئاگركوژێنەوەمان دەگێڕین. واتە بەردەوامی و پارێزراوی دامەزراوەكانی دەوڵەت زۆر گرنگە. هەر بۆیەش ئێمە جەخت لەسەر پارێزگاری كردنی دامەزراوە میسریەكان دەكەینەوە لەكاتی گۆڕانكاری و پێویستە لەشكریش لەپاراستنی خەڵك زیاتر دەست نەخاتە ناو هیچ كارێكەوە.
شەشەم: دوایین پرەنسیپیش دوایین وێنە و ئامانجی گۆڕانكارییە. لێرەشدا پێویستە لەدوای هەر گۆڕانكارییەك سیستەمێكی نوێ دابمەزرێ. ئەگەر سەبارەت بەماوەی دوای گۆڕانكاری لەمێشك و خەیاڵتان وێنەیەك نییە ئەوا هەموو جۆرە مەترسییەك لەم گۆڕانكارییەوە چاوەڕوان كراوە، بەڵام ئەگەر خاوەنی وێنەیەكی دیاركراوی دوای گۆڕانكارییت و دەڵێی دەمەوێ لەناو سیستەمێكی بەو شێوەیەی ناوچەیی، یان دەمەوێ فڵانە گۆڕانكاری بكەم ئەوا دروستە و توركیاش دەیەوێ ئەمە ئەنجام بدات، ئامانجمان لە هەڵگرتنی ڤیزاكانیش ئەوە بوو. ئامانجمان لە دامەزراندنی ئەنجومەنە هاوپەیمانەكانیش هەر ئەوە بوو، لە هەنگاوە سیاسیەكانیش ئامانجمان هەر ئەوەبوو، هەوڵەكان بۆ نەهێشتنی ناكۆكی نێوان مەزهەبە جیاوازەكانیش هەر بۆ ئەوە بوو. چوار وێنە و ئامانجمان بۆخۆمان دانا، نەهێشتنی گەندەڵی سیاسی، بەهەڵگرتنی ڤیزاكان و هەوڵدان بۆ بەهێزكردنی پێوەندیەكانی ئابووری لەناوچەكە و بەرزكردنەوەی ئاستی خۆشگوزەرانی خەڵكی ناوچەكە،حكومەتی هاوبەش،پاراستنی ژیانی فرەكەلتوری.
دەمانەوێ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستێكی بەمجۆرە دروست بكەین، دەمانەوێ ئاسیای ناوەڕاست و بەڵقان و قەوقازێكی بەوجۆرەش دروست بكەین.كاتێ كە لەم روانگەیەوە سەیری گۆڕانكارییەكانی دەوروبەرمان دەكەین ئەوا گشت گۆڕانكارییەك بەهەل و فرسەت و قازانجێكی پۆزەتیڤ لێكدەدەینەوە. هەربۆیەش توركیا پێویستە ببێتە سەركردە و رێنیشاندەری ئەم شەپۆلی گۆڕانكارییە، ئەگەرنا دەبێتە یەكێك لەو وڵاتانەی كەزۆرترین زیانی پێدەگات لە ئەنجامە نێگەتیڤەكانی گۆڕانكاری. كە ناتوانێ ئەوە بپرسی كە ئایا بۆچی توركیا ئەوەندە هەوڵی پێشەوایەتی كردنی گۆڕانكاری دەدات؟ ئەگەر ئێمە نەتوانین ئەم نازناوەی پێشەوایەتی گۆڕانكاری بخەینە پاڵ دەوڵەت و سەركردەیەكی ئاكتیڤ. ئێمە لەم جوگرافیایە یەكێكین لەدەوڵەتە هەرە ئەكتیڤەكان لەژێر سەركردایەتی سەرۆك وەزیرانمان هەمیشە پەیامی بوون بە پێشەوای گۆڕانكاریی ئاشتیانە و بەدواداچوونەوە و پاڵپشتیكەری ئەم گۆڕانكاریەین لەجیهاندا. زۆرسوپاس و داوای لێبوردنیش دەكەم چونكە كاتی تەرخانكراوم تێپەڕاند.
زۆرسوپاسی هەموو لایەك دەكەم و دەمەوێ تیشك بخەمە سەرچەند خاڵێك كەسەرنجی ڕاكێشام، ئەو نهێنیەی سەركەوتنی توركیا سەرەڕای لایەنی ئابووری و سترتیژی بریتیە لەبوونی دینامیزم و چالاكی مرۆیی لەتوركیا كەپاڵیان بەتوركیاوە ناوە بۆگەیشتن بەوخاڵەی كەئێستا تێیدایە، ئێمە لەگەڵ عەلی باباجان لە زووەوە كۆبوونەوە ئەنجام دەدەین بۆدۆزینەوەو ڕێكخستنی پێوەندی سیاسەتی دەرەوە و ئابووری، هەروەها بەسەركردایەتی سەرۆك وەزیران لەگەڵ كۆمەڵێ وەزیر كۆبووینەوە لەسەرسیاسەتی وزە و پێوەندی بەسیاسەتی دەرەوە ئاڵووێری بیروبۆچوون دەكەین.
ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانكاریی سیستەم بەگشتی نەك گۆڕانی تاكە ئەكتەرێكی ناو سیستەمەكە. نموونەی زۆر جوانیش لەمبارەیەوە هەیە وەك سیاسەتی سفر كێشە لەگەڵ دراوسێكان و كرانەوەی ئابووری بۆ ئەو ناوچانە. من هەمیشە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە كاتێ سەیری نەخشە دەكەین دەبینین لەڕۆژئاوا فەڕەنسا و ئەڵمانیا و لەولایەشەوە ژاپۆن وچین و ئێمە خاوەنی باشترین شوێنەكانین،كاتێ توانیمان بەسیاسەتی دەرەوەو لەڕێگەی ڕووناكبیرانمان ئەم سنوورانە ببەزێنین. من كاتێ وەك موستەشاری سەرەكی چوومە ئەنكەرە تەنیا 2 دامەزراوەی (think tank) هەبوو بەڵام ئێستا تەنیا لە ئەنكەرە 20 (think tank) هەیەو لە ئیستانبوڵ زۆر زیاتر چونكە چیتر چینێك دەركەوت كە دەیەوێ بەگشتی لە ناوچەكە بگات. ڕۆڵی بزنسمانانیشمان زۆرگەورەیە لەم بوارەدا و لێرەوەش دەمەوێ سوپاسیان بكەم. دووەمین خاڵ بریتیە لە یەكسانی لەپێوەندییەكان هەروەكو خاتوو بوسەینە شەعبان ئاماژەی پێكرد ئێمە وەك ئاكتەرێكی ئەم گۆڕانكارییە یەكسانین لەگەڵ ئەكتەرەكانی تر، گەنجێكی گۆرەپانی تەحریر لە داواكردنی سەربەخۆیی و مافەكانی لەگەڵ ئێمە یەكسانەو لەگەڵ من وەك وەزیرێك یەكسانە. چونكە ئەگەر نەتوانین پێوەندییەك لەنێوان چارەنووسی ئەو گەنجە و چارەنووسی خۆمان دروست بكەین ئەوا بێگومان ناتوانین لە ناوچەكەدا هیچ بكەین. دیسان خاتوو شەعبان بەشێوەیەكی زۆر جوان ئاماژەی پێكرد كاتێ كە من وتم 20 ساڵ دواكەوتووە و مەبەستم شەڕی سارد بوو. من لەگەڵ هەندێ لە هاوەڵانم لێكۆڵینەوەیەكمان لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد و هەر لەوێ ئاماژەم بەوە كرد كە 2014 نزیك بۆتەوە و 100 ساڵ بەسەر جەنگی جیهانی تێدەپەڕێ پێویستە ئێمە لەگشت لایەنێكەوە لێپرسینەوەی ئەم 100 ساڵە بكەین و بۆ سەد ساڵی داهاتوو توركیا ئامادە بكەین و وێنەیەك بۆ داهاتووی ناوچەكەمان لە مێشكمان دروست بكەین چونكە ئەوەی خاوەنی وێنەیەكی دیاریكراو نەبێ سەبارەت بە داهاتوو ناتوانێ پێشەوایەتی گۆڕانكاری بكات. ئەوانەی هیواخوازن كە لە ئاڵۆزی و جەنگەوە هێز بەدەست بێنن ئەوا هیچ شانسێكیان نییە بۆ بەرێوەبردنی پۆزەتیڤانەی ئەم گۆڕانكارییە یا ئەوانەی كە دەیانەوێ پارێزگاری لە باری وێستا بكەن. ئێمە وێنەیەكمان لە مێشكدا هەیە، دەمانەوێ لە رۆژهەڵاتی ناوەراست، بەڵقانەكان سنوور نەمێنێ، سنوور بێ مانابێ، دەمانەوێ ئەم خەڵكە بەیەكەوە بژی هەروەك چۆن لە مێژوودا بەیەكەوە ژیاون بەشێوەیەكی برایانە نەك بە دوژمنداری . بەڵام بەداخەوە دوو وێنە (روانگە) تێكگیر دەبن، روانگەی ئێمە كە دەمانەوێ ئەو ناوچەیە تا ڕێی ئاوریشم بكەینە یەك پارچەیی ئابووری لەگەڵ روانگەی پارێزەرانی باری وێستای ئەوروپا كە دەیانەوێ بە ئەدیرنەوە ئێمە سنووردار بكەن. هەر بۆیەش لە دوا كۆبونەوەی یەكێتی ئەوروپا ئەو پرسیارەم ئاراستەیان كرد. كە وەڵامێكمان بدەنەوە دەمانەوێ بزانین بۆچونتان چییە ؟ ئەو وێنەیەی مێشكتان چۆنە ؟ ئایا لەگەڵ ئێمە ئەو گەشەسەندنە مێژووییانە دەكەن یان لە ئێمە بەجیا ؟ ئایا خەڵكی ئێمەش مامەڵەی مرۆڤیان لەگەڵ دەكەن وەكو خەڵكی ناوچەكانی تر یان نا؟ ئایا پۆتانسێلی ئێمە وەك مەترسیەك یان وەك بەهایەك دەبینن؟ ئێمە لەگەڵ ئەوانەی كە ئێمە وەك مرۆڤ لەقەڵەم دەدەن و پۆتانسێلی ئێمە وەك بەهایەك دەبینن بەردەوام دەبین لە گەشەسەندن بەڵام لەگەڵ ئەوانەی بە پێچەوانەوە سەیری ئێمە دەكەن ئێمە زۆر بەداخەوە ئەوان لە دەرەوەی مێژوو جێدێڵین . ئەو وێنەیەی مێشكی ئێمە بریتیە لەوەی كە توركێك لە ئستانبوڵەوە دەرچوو بتوانێ لە سوریا و ئوردون و فەلەستینی ئازاد و تا لوبنان و..هتد بەخۆرایی بسوڕێتەوە هەمان تورك ئەمجارە لە ئستانبوڵەوە لە رۆژئاواوە بچێتە بولغاستان و ماجەرستان و سەرای بۆسنە و بێگومان بە سەرای بۆسنە تێپەرێ و بچێتە لۆندرە. هەر هەمان تورك بتوانێ ئەمجارە بچێتە سەمەرقەند و بوخارا و تا پەككین بەسەربەخۆیی بسورێتەوە. ئەوە روانگەی ئێمەیە و ئەم روانگەیە پێویستی بە سیستەمێكی نوێیە و بۆ گەیشتن بەم روانگەیە پێویستە ئەم گۆڕانكاریە كۆنترۆڵ بكەین. لەبەرامبەر ئەوانەی كە دەیانەوێ توركیا بەند بكەن لەناو سنوورەكانی یا بەربەستی بۆ دروست بكەن، ئەمەیە روانگەی ئێمە. دەمانەوێ خۆشگوزەرانی و سەربەخۆیی و ئاشتی و دیموكراسی بۆ ناوچەكەمان بێنین لەرێگەی بەیەكەوە هەنگاونان، هیچ كێشەیەكی ناسنامەشمان نیە بەقەدەر ئەوەندەی ئەوروپایین ئەوەندەش ئاسیایین . بەهەمان شێوە ئەوەندەی رۆژهەڵاتی ناوەراستین ئەوەندەش بەڵقانین، بەهەمان شێوە ئەوەندەی قەوقازین ئەوەندەش خەڵكی ئاسیای ناوەڕاستین . لە بروكسێل ئەوروپایین، لە قاهیرە رۆژهەڵاتی ناوەراستین، لە بوخارا خەڵكی ئاسیای ناوەراستین وە لە كاتی ناساندنی ئەم هەموو ناسنامەیە بەیەكەوە ئەوا دەتوانین لەم جوگرافیایە سەركەوتووبین. ئەم گۆڕانكاڕیە مێژوویەش پێویستە رۆڵی چالاكانە بگێڕین بۆ بەدیهێنانی ئەم وێنەیە ئەوەیە تێگەیشتنی من لە بوونە خاوەن وێنە وروانگە انشاالله لەگەڵ خەڵكانی ناوچەكەمان بەیەكەوە مێژووی خۆمان دیاری دەكەین و سەركەوتن بەدەست دێنین و هەمیشە پێویستیمان بە پاڵپشتی گەلەكەمانە زۆر سوپاس .