dadgayi fîdrrallîyi 'êraq ke bepêyi destûr danemezirawe û le rêgeyi dijayetîkrdinî fîdrrallî le 'êraq û biçûkrdineweyi desellate destûrî û yasayiyekanî kurdistan kar dekat, xoyi krduwe be cêgreweyi perleman û yasakan hemwar dekatewe û be destî derekî destêwerdan le kursîyi pêkhatekan û pêkewejiyan le herêmî kurdistan dekat. bo qsekrdin leser em prse û çend tewerî dîkeyi peywendîdar, govarî gullan dîdarêkî legell prrofîsor dktor şorrş ḧesen 'umer psporr û şareza le yasayi desturî û sîstmî siyasî sazda.

 

 

* dadgayi fîdrrallîyi 'êraq be fermanî jmare 30î encumenî wezîranî katî, ke hawtayi yasaye le sallî 2005 damezirawe, pêş eweyi destûrî sallî 2005 lelayen gelanî 'êraqewe pesend bikrêt. prsiyar lêreda eweye dwayi eweyi destûr pesend kra, aya nedebû bepêyi madidekanî 92 û 93 û 94î destûreke yasayekî taze derbiçuwaye, bo eweyi leser binemayi ew destûre dadgayekî fîdrrallîyi taze dabmezirêt? boçî drêje bem dadga nadestûrîye dra?

- dadgayi fîdrrallî bepêyi yasayi jmare(30)î sallî 2005 damezira, leber roşnayî madideyi (44)î yasayi îdareyi dewleyi sallî ٢٠٠٤ ke ew yasaye birriyarî damezirandinî dadgayekî ballayi fîdrrallîyi dabû bo 'êraq, em yasaye ta derçûnî destûrî sallî 2005 yasayekî destûrî bû, her çende senede destûrîyekeyi ke yasayi îdareyi dewllet bû, hellweşabûyewe, bellam leber eweyi ême madideyekman heye le destûrî 'êraqî sallî 2005 le madideyi 130 dellêt: «hemû yasakanî pêş derçûnî ew destûre kariyan pê dekrêt û berkarin ta ew kateyi îlẍa dekrênewe, yan hemwar dekrênewe, bepêyi eḧkamî ew destûre», wate yasayi dadgake ke lepêş destûrî sallî 2005 danrawe û dwayi derçûnî ew destûreş yasake be destûrî mayewe, ta ew kateyi le (18/3/2021) yasake hemwar kra, be pêçewaneyi eḧkamekanî destûr le ruwî şklî û herweha babetîyşewe, çunike madideyi (92) le destûrî sallî ٢٠٠٥ yi 'êraq dellêt: «dadgayekî fîdrrallî pêk dehênrêt le komellê dadwer û zanayanî qanûn û şerî'etî îslam, ke jmareyan û çoniyetî hellbijardinyan be yasayek rêk dexirêt, ke be dengî dû leser sêyi endamanî encumenî nwêneran derdeçêt», bellam yasake be dengî zorîneyi sadeyi endamanî encumenî nwêneran hemwar kra, newek be dengî dû leser sêyi endaman, wate le ruwî şklîyewe ew hemwarkrdine be pêçewaneyi destûrî sallî 2005 encam dra, herweha le ruwî babetîyşewe bepêyi hemwarkrdineke dadgayeke teniya le dadwer pêkhat, bepêçewaneyi deqî madideyi (92), her boye le ruwî babetîyşewe hemwarkrdineweyi yasake nadestûrî bû .

lelayekî dîkewe ew hemwarkrdineweye pêçewaneyi xudî birriyarî dadgayi fîdrrallî jmare (38)î sallî 2019 bû, ême her legell hemwarkrdinî yasake twêjîneweyekî zanistîman encam da û le govarî kolêjî mafî zanikoyi nehreyinî 'êraq le mangî ٧/٢٠٢١ billaw krayewe be nawî (mdî disturiye t'dîl qanun mḧkme alfdraliye al'liya), lew twêjîneweyeda nadestûrîbûnî ew hemwarkrdineweman selmanduwe, be çendîn bellge û senedî destûrî, bellam bedaxewe ew kate kes gwêyi le ême negrt, çunike ême legell twêjînewekeda bo çareserî dadgayi fîdrrallî flterî eweşman danabû ke herêmekan û betaybetî herêmî kurdistan le naw dadgayi fîdrrallîda pêgeyan hebêt û bitwanin rêge bigirin le derkrdinî ew birriyaraneyi ke le berjewendî herêmekan nebêt. her çende le yasa hemwarkrawekeşda cext krawetewe leweyi nwênerî pêkhatekan le dadgakeda hebêt, bellam hîç ḧîsab bo pêkhatekanî 'êraq nekra, be kurdîşewe ke pêkhateyekî serekîye. weku dezanîn le endamanî dadgake teniya dû dadwerî kurdin, ewanîş natwanin rêgrî biken le derkrdinî birriyarekanî ew dadgaye, bellam bepêyi yasayi dadgake pêş hemwarkrdinî dadgake neydetwanî kobibêtewe bo dîtinî dawa û keysekan bebê amadebûnî têkrrayi her no endamekey, bellam dwayi hemwarkrdineweyi yasake ew fltereşiyan nehêşit, çunike çwar dadwerî yedegiyan dana, le katêkda her dadwerêk le no dadwere esllîyeke amade nebêt be yekêk lew çwar dadwere yedege cêgakeyi prr dekrîtewe û birriyarî xoyan deden.

* le hemû dewlletêkî fîdrrallîda, erkî serekîyi dadgayi fîdrrallî pabendbûne be destûr û tefsîrkrdinî madidekanî destûr, bo eweyi binemakanî fîdrrallî biçespênêt û hawsengî û hawbeşî û seqamgîrîyi proseyi siyasîyi wllat bparêzêt, bellam birriyarekanî dadgayi fîdrrallîyi 'êraq xoyi çend madideyekî destûrîyi lem birriyaraneyi dwayîda drust krduwe, wek madideyi 49 taybet bemafî pêkhatekan, madideyi 117 û 141î destûr taybet be desellat û birriyarekanî herêmî kurdistan, didanpêdananî be herêmî kurdistan wek herêmêkî şerr'î û destûrî, êwe bo em babene boçûntan çîye?

- dewlletî fîdrrallî weku konfîdrrallî nîye, çunike dewlletî konfîdrrallî serbexoyiyane leser astî nawxo û derewe demênêt, bellam le dewlletî fîdrrallîda ew herêmaneyi ke ew dewllete fîdrrallîye pêk dehênin, tenazul leserwerîyi xoyan deken leser astî derewe, lepênaw serwerîyi dewllete fîdrrallîyekeda, egerçî beşdarîyan debêt le serwerîyi dewllete fîdrrallîyekeda, boye guzarşitkrdin lew serwerîyeyi dewllete fîdrrallîye le rêgeyi encumenî yasadananî duwem debêt ke pêyi degutirêt encumenî balla, yan encumenî herêmekan, yanîş encumenî wîlayetekan, weku encumenî pîran le emirîka ke le destûrî ême pêyi degutirêt encumenî fîdrrallî, hawkat le rêgeyi beşdarîkrdinî herêmekanîş debêt le dananî destûr û hemwarkrdinî destûrekeda, çunike ew rêkkewtinî fîdrrallîye leser esasî destûr krawe, her boye her gorranikarîyek le destûrekeda bikrêt, ewe debêt herêmekan le naw ew dewllete fîdrrallîyaneda rolliyan hebêt leser razîbûn leser ew hemwarkrdine, bo nmûne le swîsira debêt hemû xellkî ew wllate deng leser hemwarkrdineke biden û le emirîka desellatî yasananî dû leser sêyi wllayetekan leser hemwarkrdinekan razî bibin, bellam eme le destûrî 'êraqda bo ême zamin nekrawe, her boye giringîyi dadgayi ballayi fîdrrallî 'êraq lewedaye zemanetî hawsengî bparêzêt le nêwan nawend û herêmekanda, herweha le nêwan herêmekan xoşiyanda, dadgayi fîdrrallî debêt ser be hîç layenêk û desellatî dadwerîyi nawend nebêt û be beşêk le desellatekanî ḧkumetî nawendîş dananrêt, bellku dezgayeke bo parastinî şkoyi destûreke le dewlletî fîdrrallîda bo parastinî hawsengî le nêwan nawend legell herêmekan û herêmekanîş le nêwan xoyanda, egerçî dadgayi fîdrrallî wek dadgayekî destûrî sirûşitêkî yasayî heye, bellam babetekanî ke rûberruwî debêtewe hemuwî babetî siyasîn, ca le bwarî tefsîrkrdinî destûr bêt, yan çawdêrîkrdinî yasakan, yanîş yeklakrdineweyi kêşekan bêt le nêwan nawend û herêmekan û le nêwan herêmekan xoyanda, egerçî weku gutman, hemû babetekan siyasîn, bellam dadga debêt bepêyi deqekanî destûr kêşekan araste û çareser bikat, nek bikewête jêr karîgerîyi doxe siyasîyekan û serbexoyî û bêlayenîyi xoyi le dest bidat. bedaxewe eweyi têbînîman krd her le seretawe dadgayi fîdrrallî neytwanî bew arasteye keysekan yekla bikatewe, wek tefsîrî bo madidey(٧٦) yi destûr taybet be kutleyi ekber, tefsîrî bo çemkî zorîneyi reha, tefsîrî bo madidey(70)î destûr ke bas le nîsabî pêwîst bo danîşitinî encumenî nwêneranî taybet be hellbijardinî serok komar dekat, birriyarekanî taybet be prsî rîfrandomî kurdistan le sallî 2017, herweha birriyarî derbareyi nadestûrîbûnî yasayi newt û ẍazî herîm ke sallî 2012 dijî herêmî kurdistan beriz krayewe, bellam le sallî 2022 wate dwayi (10) sall yekla krayewe, le hemû ew keysaneyi amajeman pêdan, dadgayi fîdrrallî be şêweyekî serbexo û bêlayenane mamelleyi nekrduwe.

* destkarîkrdinî yasayi hellbijardinekanî herêmî kurdistan le yasada be hemwarkrdineweyi yasa le qellem dedrêt, bemeş dadgayi fîdrrallî xoyi xistuwete cêgeyi perlemanî kurdistan û yasakeyi hemwar krduwetewe. aya le hîç dewlletêkî fîdrrallîda dadga mafî hemwarkrdineweyi yasayi heye?

- yekêk le taybetmendî û psporrîyekanî dadgayi fîdrrallî brîtîye le çawdêrîkrdin leser destûrîyetî yasakan û peyrrewekan, eweyi le encumenî wezîran derdeçêt, ême le herêmî kurdistan destûr û dadgayi fîdrrallîman nîye, boye eger yasayek le nawend, yan le herêm derçû be pêçewaneyi destûr, lew kateda yasake hemuwî pêçewaneyi destûr bû, ewe detwanêt hemû yasake îlẍa bikatewe, yan çend madideyekî pêçewaneyi destûr bû, ewe detwanêt ew madidane îlẍa bikatewe, bepêyi sinûrî îxtsasekanî dadga ke boyi diyarî krawe û lewe ziyatir boyi nîye ziyaderrewî bikat. eger ew birriyare bixwênîtewe ke leser nadestûrîbûnî yasayi hellbijardinî herêm dawyetî, debînîn dawakar dawayi nekrduwe ke rêjeyi kursîyi kotakan binbirr bikrêt û nemênêt, bellku dawayi krduwe ew rêjeye pêdaçûneweyi têda bikrêt, bellam dadgake hatuwe kursîyi kotakanî le binerretewe hellweşanduwetewe û be pêçewaneyi prenisîpekanî destûr û her dû madeyi ٤٩u ١٢٥îş, le hemuwî seyrtir hatuwe birrgey(2)î madidey(52)î yasayi hellbijardinî perlemanî kurdistanî hellweşanduwetewe, ke dellêt: «perlemanî kurdistan birriyar le babet û mesele çarenûssazekanî herêmî kurdistan dedat», emeş deqêkî guncawe bo herêmî kurdistan ke perleman nwênerî xellke û birriyar lew berjewendîye çarenûssazaneyi xellkî kurdistan dedat, lebrî serokî herêm û serokî encumenî wezîran, bellam ew birrgeye le naw dawake dawayi hellweşaneweyi nekrawe we hîç peywendîyekîşî nîye be babetî dawake û ew madidaneyi dîkewe ke le dawakeda dadga birriyarî nadestûrîbûnî dawn, ta billêyin be pêyi madeyi (٤٦)î peyrrewî nawxoyi dadgake ew mafeyi bexoyi dawe, boye nazanîn dadgayi fîdrrallî be kam prenisîp û binemayi destûrî û yasayî hatuwe em birrgeyeyi hellweşanduwetewe.

* bo behêzkrdinî binemakanî dewllet û sîstmî fîdrrallî, debû dadgayi fîdrrallî birriyarî bidaye ke perlemanî 'êraq be yasayi drustkrdinî herêmekan kar bikat, bellam êsta serokî em dadga fîdrrallîyeyi 'êraq, xoyi dijî drûstibûnî herêmî dîkeye le 'êraqda wek le madideyi 117î destûr amajeyi pê krawe?

- le 'êraqda yasayi rêkarekanî pêkhênanî herêmekan jmare(13)î sallî 2008 heye, lejêr roşnayî ew yasayeda hewll dra le nawerrastî 'êraqda herêmêk pêk bihênrêt, bellam ḧkumetî fîdrrallîyi 'êraq dijî westayewe, herweha le besire û çendîn parêzgayi dîkeyi başûrî 'êraqî fîdrrall bo pêkhênanî herêm hewll dra, bellam ḧkumetî fîdrrall dijî ew hewllaneş westayewe. bêguman le binerretda yasayi pêkhênanî herêmekan heye û destûrîş rêgeyi pê dawe weku le madidey(117)hatuwe, bellam esllen le 'êraqda bawerr be fîdrrallîyet nîye, herçî herêmî kurdistane weku herêmêk hebuwe pêş rûxanî rjêmî sedam le sallî 1991ـewe be emirî waqî' herêmî kurdistan herêmêk bû ke barudoxe nawxoyî û derekîyekan ferizî krdbû û ewaneyi le 'êraq dwayi ruxanî rjêmî pêşû hatine ser ḧukm û desellat, neyandetwanî înikarî lew emirî waqî'e biken, her boyeş eme le destûrda cêgîr kra, bellam desellatdaranî 'êraq neyantwaniywe ew fîdrrallîyete berewpêşewe biben, be bellgeyi eweyi hemû hewllêkiyan dawe dijî drustibûnî her herêmêkî dîke, bo nmûne nwêneranî parêzgayi enbar maweyek pêş êsta çûbûne layi fayq zêdan serokî encumenî dadwerî le 'êraq be mebestî gftugo û xistinerruwî herêmêk lew nawçeyeda, bellam ew le wellamda gutibuwî be hemû şêweyek pêkhênanî herêmî nwê le 'êraq qbûllkraw nîye, bêguman ew core qse û birriyarane lelayen serokî encumenî qezawe pêşêlkarîye leser destûr û tewaw pêçewaneyetî, hawkat dijayetî rewtî fîdrrallîyet le 'êraq derdexat, bo zaniyarî ziyatir û xistinerruwî waqî'î fdrrallîyi 'êraq, ême twêjîneweyekman le sallî 2022 leser (sîmakanî şkstî fîdrrallîyet le 'êraqda) le govarîkî zanistî 'êraqîda billaw krduwetewe, çunike ew fîdrrallîyeteyi 'êraq bew şêweye berdewam bêt, berew şkst derrwat û berew pêşewe naçêt, leber eweyi hîç wllatêkî fîdrrallî le dinyada nîye teniya yek herêmî hebêt, lelayekî dîkewe zor giringe bepêyi madideyi 65î destûr encumenî fîdrrall hawşanî encumenî nwêneran pêk bihênrêt, bellam ew encumeneş be madideyi (137)î destûr pek xirawe, herçende êmeş weku kurd xoman xemsardîn leser bercestekrdinî binemakanî fîdrrallî le 'êraqda ke le dû prrenisîpî zor giringda xoyi debînêtewe, yekêkiyan (prrenisîpî serbexoyî xudî herêm)ـe û duwemiyan (beşdarîyi herêmî kurdistane le nawend), bedaxewe ême weku pêwîst pêdagrîman leser her dû ew prrenisîpe giringane nîye, her bo nmûne bo serbexoyî xudî (zatî)î herêm ta êsta nemantwaniywe sinûrî herêmî kurdistan diyarî bikeyin legell dewlletî fîdrrallîyi 'êraq, dwaxistinî em babeteş le zererî êmeye, le hemû wllatanî fîdrrallîda sinûrî herêmekan diyarî dekrêt, bellam eme lelayi ême ta êsta bew şêweye nîye, herweha le katêkda ême ziyatir le 70endamî perlemanman hebêt, natwanîn rêgrî le yasa û birriyarêk bikeyin ke le dijî êmeyi kurd bêt, bellam eger encumenî duwem letek encumenî nwêneran hebêt, ewe herêmekan be yeksanî deng û sengî xoyan debêt. hemû ew kosp û kemukurrîyaneyi heye debête hokarî eweyi ke fîdrrallîyetekeyi 'êraq lerizok û nezok bêt û netwanêt bigate ser, ya eweta le dahatûda wllateke berew merkezîyet derrwa, yanîş leberyek helldeweşêtewe.

* bepêyi madideyi 67 destûr, debêt serok komar şewnxûnî bikat bo parastinî wllat û roḧî destûreke, êsta destûreke pêşêl dekrêt, boçî serok komar desellatekanî xoyi bekar nahênêt?

- serok komar le destûrî 'êraqda psporrîyekanî krdarî nîn û prrotokollîn, wate kar û îxtîsasetekanî ziyatir prrotokollîye, boye serok komar natwanêt birriyarekanî dadgayi fîdrrallî ragrêt, çunike ew dadgaye bo parastinî şkoyi destûr danrawe û birriyarekanîşî birriyarî kotayîn û debê hemû desellatekan pêweyi pabend bin, heryek le desellatî yasadanan û cêbecêkrdin be serok komarîşewe, desellatî qezayî xoşî debê be birriyarekanî ew dadgaye pabend bê, boye detwanîn be şêweyekî puxt û kurt billêyin serok komar natwanît berengarî birriyarekanî dadgayi fîdrrallî bibêtewe, çunike madidey(94) dellêt: birriyarekanî dadgayi fîdrrallî (bat û mulzeme) bo hemû layek û desellatekanîş.